درخت حوزه‌های تخصصی

فرایند قبض و بسط سرزمینی یکی از موضوعات مهم در جغرافیای سیاسی است که در بررسی تاریخ ایران کمتر به آن پرداخته شده است . نگرش تاریخی صرف در بررسی حکومت های ایران و تحولات سیاسی – اجتماعی آنها مانع توجه به این امر شده است . در این مقاله ضمن بررسی تاریخ پنج سلسله صفویه – افشاریه – زندیه – قاجاریه و پهلوی – الگوی حاکم بر فرایند پیوستگی و گسستگی سرزمین طی دوره های تاریخی مزبور مورد بررسی قرار گرفته است . نتیجه حاصل از این مطالعه نشان می دهد که در هر دوره تاریخی – فرایند مزبور در برگیرنده پنج مرحله پیوسته به شرح ذیل بوده است : 1_ شروع گسستگی سرزمینی 2 _ تشدید گسستگی 3 _ آغاز پیوستگی 4 _ تقویت بسط و پیوستگی 5 _ تثبیت و یکپارچگی سرزمینی .

در عصر سنت: جهانگردی رنج سفر بردن، شناخت، آگاهی در افقهای اسطوره ای، دین باوری (زیارت) و ماوراءالطبیعه است هر چند که نباید انگیزه های دیگر مانند تجارت و آموزش را دست کم گرفت. اما اساس جهانگردی بر مینای سود و لذت بردن نیست در عصر سنت، سرمایه داری جایی در جهانگردی ندارد.در عصر مدرن: گردشگری نتیجه مدرنیته است. فرار از زندگی ماشینی، گذران اوقات فراقت، سفر، تجربه، تفریح، لذت بردن، آسایش طلبی، برتری جویی و سود جویی است. گردشگری مدرن پناه بردن به لذتهای جسمانی و سودجویی است. گردشگری پدیده ایست صنعتی در اختیار سرمایه داری. سرمایه داری بخشی از کره زمین(دریا، آفتاب، ماسه، سکس، کوهستان برفگیر و ...) را تبدیل به جایگاهی برای لذت بردن گردشگر و سودجویی صنعت توریسم کرده است. در عصر پست مدرن : گردشگری فرهنگی (دیدار آثار باستانی، تاریخی، بهره گیری از تنوع فرهنگی، خوراک، پوشاک، ساختمان، شیوه زندگی، زندگی شهری، روستایی، عشایری، جنگل نشینی) و دیدار از طبیعت، جنگل، کوه، کویر، زیر دریا و ... را مطرح می‌کند. در عصر پست مدرنیسم سرمایه داری، دریچه ای به وسعت همه کره ارض را از اعماق اقیانوس تا قلل کوه ها، از جنگل نشینان و عشایر آفریقا تا شهروندان نیویورکی را به سوی گردشکری می گشاید . در عصر پست مدرن همه جا و همه چیز می تواند سوژه گردشگری باشد.در عصر پست پست مدرن: عصر اطلاعات الکترونیکی، انسانها در خانه خود در روی مبل خود و در پشت میز کار خود با استفاده از تلویزیون، ویدئو، آنتن ماهواره،  اینترنت گردشگرند.گردشگرانی بی حرکت، مبل نشین و مجازی هستند. آنها با تصاویر از همه مواهب طبیعی و انواع فرهنگها، از دریا، آفتاب، ماسه، سکس، باستان شناسی ، تاریخ، پدیده های زیر دریا، روی دریا و اعماق آسمان استفاده می کنند و هر روز و هر شب، در گردشگری مجازی هستند و در خدمت سرمایه داری .این گردشگری دموکراتیزه و عمومی شده از نظر اقتصادی بیش از هر نوع گردشگری دیگر به صنعت توریسم الکترونیکی خدمت می رساند و ظاهرا بیش از هر نوع  گردشگری دیگر برای مردم فقیر به عدالت اجتماعی نزدیک تر است.آنهایی که هرگز نمی توانند به اسکی، دریا، به هاوایی، و هونولولو بروند در داخل خانه خود به هر جا حتی به اعماق جسم خود سفر می کنند.مهم آن است که در همین عصر پست مدرن همه انواع گردشگری از زیارت مکانهای  مقدس تا فرو رفتن جسم خویش هنوز وجود دارد.مقاله حاضر کوشش دارد مساله تبارشناسی گردشگری را به طور خلاصه بررسی نماید.

هدف از بررسی این گفتار اهمیت ژئوپولیتیک نفت در جهان در هزاره سوم میلادی است. این نوشتار به بررسی چگونگی افزایش ارزش نفت در جهان، پیدایش انحصارات نفتی و اوپک، تاثیر متغیرهای جغرافیای سیاسی بر نفت پرداخته و ضمنا نقش پروتکل کیوتو در نگاهبانی از محیط زیست و اثرات آن بر مصرف نفت را به بررسی می‌گیرد. سناریوی انحلال اوپک، و نهایتا یورش آمریکا به عراق و گمانه‌های (فرضیه‌های) در پی آن بخش دیگری از این گفتار خواهد بود.

این مقاله به بررسی تحولات جمعیتی و جغرافیایی منطقه کاشان از سالهای 1335 تا 1375 می پردازد . روند این تحولات نشان می دهد که جمعیت شهر کاشان پیوسته در حال افزایش بوده و جمعیت مناطق روستایی در حال کاهش و برخی روستاها خالی از سکنه شده اند . به طوری که در دهه 1375-1365 جمعیت روستایی این شهرستان دارای رشد منفی 2/3 درصد بوده است . در حالیکه متوسط رشد نقاط روستایی کل کشور درصد بوده است . این تغییر و تحولات جمعیتی بازتابهای جغرافیایی در منطقه بجای گذاشته که مهمترین آن گسترش فضای شهر کاشان می باشد .

ایجاد شهرهای جدید صنعتی در مجاورت شهرها و روستاهای موجود، همواره دگرگونی هایی بی سابقه در عرصه های گوناگون زندگی این شهرها و روستاها پدید می آورد. شهر صنعتی البرز در اواسط دهه چهل در چهارده کیلومتری شرق شهر قزوین در حاشیه روستای الوند ایجاد شده است. الگوی مکان گزینی البرز، ویژگی ها و هویّت خاصی بدان بخشیده است. و در نتیجه تحولات پر دامنه ای را در روستای الوند به وجود آورده است. هدف مقاله حاضر شناخت مشخصات پایه ای و تحولات شهر صنعتی البرز به منظور تحلیل و تبیین روند و چرایی دگرگونی ها و نقاط عطف تحولات الوند در چارچوب روش تاریخی - تحلیلی و دیدگاه روند پژوهی بوده است. برای دست یابی به این منظور تلاش شده تا به دو پرسش زیر پاسخ گفته شود: 1) سیر دگرگونی ها و نقاط عطف تحولات الوند و پیوندهای آن با شهر صنعتی البرز طی سال های 1346 تاکنون چگونه بوده است؟2) علل و عوامل بنیادی شکل دهنده به "ساز و کار" حاکم بر دگرگونی های الوند با ماهیت، ویژگی ها و مشکلات کنونی اش چه بوده است؟مقاله، دگرگونی های الوند را از سال 1346 تاکنون در سه دوره بررسی و تحلیل نموده و به این نتیجه رسیده است که شهر صنعتی البرز علت بنیادی تحولات الوند بوده و از آغاز تاکنون "نقش خوابگاهی" مهم ترین کارکرد آن بوده است. هم چنین دگرگونی های الوند تا سال 1361 در شرایط نبود چهار پیش شرط اصلی رشد شهری سالم یعنی "فرصت"، "فرهنگ"، "برنامه ریزی" و "مدیریت شهری" روی داده و در هر حال متاثر از استعدادهای طبیعی، تاریخی و زیست محیطی آن نبوده است. شهر شدن الوند در سال 1361 نقطه عطف مهمی در حیات آن بوده است، چرا که از یک سو، دو پیش شرط حیاتی رشد صحیح شهر یعنی برنامه ریزی و مدیریت شهری بر دگرگونی های الوند حاکم و ناظر شده است و از سوی دیگر، نقش خدماتی الوند که تا آن زمان به صورت خود جوش شکل گرفته بود، در چارچوبی قانونمند به عنوان "نقش دوم"، در حیات اقتصادی الوند، ظاهر می گردد. در مورد سوال دوم نیز نتیجه این بوده است که شکل گیری البرز با ماهیت کنونی اش عمدتا معلول علل و عوامل فرا منطقه ای و نیز شرایط عامی بوده است که در دهه 40 و 50 بر فرهنگ نو شهرسازی در ایران حاکم بوده است. بالاخره، مقاله پیشنهاد نموده است که با عبرت از گذشته، البرز و الوند باید در چارچوب "منطقه شهری - صنعتی قزوین" به عنوان یک "مجتمع شهری - صنعتی جدید"، سازمان دهی، برنامه ریزی و تجهیز شوند.

برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، چگونگی نحوه استفاده، توزیع، حفاظت، سامان دهی مکانی - فضایی فعالیت ها و عملکردهای شهری را بر اساس خواست و نیازهای جامعه شهری، بررسی می کند. با گسترش شهرنشینی و رشد برنامه ریزی شهری و منطقه ای، این مفهوم به صورتی وسیع تر در قالب طرح های: آمایش سرزمین، طرح ریزی کالبدی، جامع، ساختاری - راهبردی و تفصیلی، از جایگاه خاصی برخوردار گردید. نظریه های متعدد از جمله برنامه ای، سامان دهی، کارکردگرایی، اصلاح گرایی، مدرنیسم، پُست مدرنیسم، فرهنگ گرایی، طبیعت گرایی، فلسفه گرایی، فن گرایی، اختیار گرایی، آمایش انسانی، سلامت روان و توسعه پایدار رویکردهای خاصی به برنامه ریزی کاربری اراضی شهری بخشیده است. با نگرش به مبانی، مفاهیم و فرآیند و اصول و معیارهای کاربری، شهر خطی میناب با 1027.05 هکتار مساحت و جمعیتی برابر 65313 نفر (در سال 1380) مورد بررسی و برنامه ریزی قرار گرفت. این شهر در وضع موجود (1380) در کاربری های مسکونی، ابتدایی، آموزش عالی، فرهنگی، بهداشتی، درمانی، ورزشی، پارک و فضای سبز، جهانگردی، نظامی - انتظامی و پارکینگ شهری دارای کمبود است. در پایان سال برنامه ریزی (1390) که جمعیت شهر میناب به 88119 نفر (22806 نفر اضافه جمعیتی) می رسد برای طرح ریزی و ساخت انواع کاربری های بهینه به 1367.88 هکتار (115.14 هکتار در وضع موجود، 225.69 هکتار در پایان سال برنامه ریزی) فضای کالبدی نیاز است.

با گذشت بیش از نیم قرون و تجربه انبوهی از الگوهای نظری و تجربی در کشورهای در حال توسعه، بی تردید صنعتی شدن به عنوان رویکرد غالب دهه های اخیر از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است. در این راستا ارتباط بین صنعتی شدن و توسعه روستایی از طریق ایجاد فرصتهای شغلی و درآمدی تصریح شده است. صنعتی شدن روستاها در قالب ایجاد نواحی صنعتی به هدف دست یابی به توسعه پایدار روستایی در دهه اخیر مورد توجه برنامه ریزان توسعه روستایی کشور بوده است. به منظور ارزیابی اثرات و پیا مدهای ایجاد نواحی صنعتی در مناطق روستایی، با مطالعه موردی ناحیه صنعتی لاسجرد در استان سمنان، شاغلین این ناحیه مورد مطالعه و بررسی قرار گرفتند. نتایج تحقیق نشان می دهند که ایجاد فرصتهای شغلی برای روستائیان موفقیت آمیز نبوده، چرا که 66/7 درصد شاغلین را ساکنین شهرها به خود اختصاص داده اند. همچنین یافته های تحقیق نشان می دهند که انگیزه مهاجرت در شاغلین کاهشی در بر نداشته است.

نظریه انتقادی مکتب فرانکفورت، روی جنبه های انسانگرایی مارکسیستی با افزودن عوامل روانشناسی اجتماعی تاکید می کند.جغرافیای انتقادی، با تاثیر پذیری از نظریه انتقادی،‌ تخریب محیط طبیعی و زندگی پر درد و رنج انسانی را حاصل سرمایه داری مدرن و گردش مداری سرمایه تمی داند که با سلطه تکنولوژی،‌راه تاراج بی امان طبیعت و منابع طبیعی را در پیش گرفته است. از دیدگاه جغرافیای انتقادی،‌استثمار طبیعت،‌زمینه استثمار انسان را فراهم ساخته است.

جهانگردی با توجه به منابع متنوع تاریخی طبیعی و مردم شناختی آن در ایران می تواند در ایجاد تولید در آمد و اشتغال اهمیت زیادی داشته باشد اما با این وجود و گذشت بیش از یک دهه از توجه و تاکید مجدد نسبت به آن هنوز نتوانسته است تا سهم موثر و قابل توجهی در اقتصاد ایران بیابد عوامل درون زا و برون زای چندی درتوضیح این امر قابل شناسایی هستند در این مقاله ناکار آمدی مدیریت به عنوان یکی از دلایل اصلی این عدم موفقیت مورد توجه و بررسی قرار گرفته است این ناکار آمدی که طی یک دهه ( 1378-1368) استمرار داشته سرانجام به رکود جهانگردی ایران و کاهش شدید رشد جهانگردان ورودی در سال 1379 انجامید آثار این ناکار آمدی پس از وایع 11 سپتامبر 2001 و بحران در جهانگردی ایران با با بحران بی سابقه پس ازپایان جنگ تحمیلی روبرو ساخت

فقیرترین جوامع دنیا را اغلب افراد بدون زمین کشاورزی یا با زمین اندک تشکیل می‌دهند که عمدتاً در مناطق روستایی زندگی می‌کنند. نظر به اینکه درامد حاصل از فعالیتهای کشاورزی در این جوامع ممکن است اشتغالی در حد معیشت ایجاد نماید، بی‌تردید تنوع بخشی به فعالیتهای غیرکشاورزی را می‌توان عاملی تأثیرگذار در کاهش فقر روستایی این جوامع دانست. صنعتی شدن روستا به طور گسترده به عنوان اهرمی پویا برای توسعه شناخته شده است. ایجاد اشتغال،‌ توزیع درامد،‌ متنوع نمودن اقتصاد روستایی و کاهش فضایی نابرابری در توسعه اجتماعی ـ اقتصادی به طور سنتی از اهداف اولیه صنعتی شدن روستایی محسوب می‌شود. این مقاله کوششی است برای نشان دادن اینکه آیا صنعتی شدن بهترین ابزار برای تحقق توسعه در مناطق روستایی کشورهای در حال توسعه است؟ برای پاسخ به این سؤال به تحلیل کشورهای در حال توسعه‌ای پرداخته می‌شود که طی دو دهه اخیر توانسته‌اند صنعتی شدن روستا را به عنوان ابزاری برای اصلاح شرایط زندگی جوامع روستایی به کار گیرند و آن را توسعه بخشند. در این ارتباط، دیدگاههای متفاوت در استقرار صنعت در مناطق روستایی و اثرات صنعتی شدن روستا در کشورهای در حال توسعه مورد تحلیل قرار می‌گیرد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که در یک روند تکاملی از آغاز دهه هفتاد تاکنون، صنعتی شدن روستا به عنوان قسمتی از راهبرد توسعه همه جانبه روستایی، مهمترین هدفهای توسعه را در مناطق روستایی تحقق بخشیده و ضمن ایجاد اشتغال و افزایش درامد گروههای کم‌ درامد روستایی موجب کاهش فقر و رفاه مناطق روستایی شود

شناخت و تجزیه و تحلیل وضع مناطق در زمینه های محیطی ‘ اقتصادی ‘ اجتماعی و فرهنگی نخستین گام در فرایند برنامه ریزی توسعه منطقه ای است . با این کار تنگناها و محدودیت های مناطق مشخص شده و می توان برای رفع آنها اقدام کرد .در این راستا شاخص ها و معرفها می توانند وضع مناطق را در زمینه های نشان دهند . روشها و تکنیکهای مختلفی برای استفاده از شاخص ها و متغیرها در جهت شناخت وضع موجود مناطق وجود دارد که یکی از روشها تحلیل تاکسونومی است . با این روش می توان به درجه بندی و تعیین سطح توسعه اقدام کرد . در این پژوهش با استفاده از 24 شاخص در زمینه های آموزش ‘ ساختمان ‘ بهداشت و درمان و ارتباطات وضعیت استانهای کشور از لحاظ میزان و درجه توسعه یافتگی مشخص نشده است . نتایج این پژوهش نشان می دهد تفاوتهای زیادی بین مناطق از لحاظ درجه توسعه یافتگی وجود دارد . در بخش های چهارگانه فوق استانهای گیلان ‘ تهران ‘ سمنان و یزد به ترتیب بالاترین و استانهای سیستان و بلوچستان ( آموزش مسکن ) ‘ اردبیل (بهداشت و درمان ) و آذربایجان غربی ( ارتباطات ) کمترین میزان توسعه یافتگی را داشته اند .