سید محمدحسین حکیم

با وجود نقد و بحث های متعدد درباره منظومه های جعلی و منسوب به عطار نیشابوری (627ق)، هنوز هویت واقعی سرایندگان اصلی هیچ یک از آنها شناسایی نشده است. از میان این منظومه ها، دو منظومه مظهر العجائب و لسان الغیب سروده شاعری شیعی از قرن نهم هجری است که برای تمایز از عطار نیشابوری او را با نام عطار تونی می شناسیم. در این مقاله هویت واقعی او با توجه به دو نسخه خطی به دست آمده به خط او شناسایی شده است (کتابخانه ملی روسیه، ش IV.2.57؛ کتابخانه مؤسسه لغتنامه دهخدا، ش 6). نظام الدین احمد بن حسین بن محمد شاه غفاری تونی در سده نهم می زیست و نسب خود را به ابوذر غفاری می رساند. او در انجامه دو نسخه مذکور اطلاعات مهم و قابل توجهی درباره شرح حال خود به دست داده که جزئیات آنها در مقاله به دقت بررسی و ارزیابی شده است.غفاری به دلیل کتابت نسخه ای از مظهر العجائب که شامل تفضیل علی(ع) بر صحابه بود در 883ق در سمرقند محکوم به اعدام شد؛ ولی با وساطت خواجه عبیدالله احرار و شیخ الاسلام هرات از مرگ رهید. در این واقعه کتاب مظهر العجائب در مدرسه سلطان الغ بیگ در سمرقند سوزانده شد. بعد از این اتفاق از سمرقند به هرات رفت و در پی آن سفرهای متعددی کرد. به طوری که در 883ق در سمرقند، 884ق در هرات، 894ق در زاویه بسطامیه قاهره، 896ق در مراغه و تبریز و 899ق در کاشان بود. او در حله نقاره خانه ای برای مقام صاحب الزمان(ع) و در مراغه زاویه ای برای اقامت فقرا و مسافران به نام غفاریه ساخت و وقف کرد. این اطلاعات تنها اطلاعات قطعی و غیر قابل خدشه درباره زندگی غفاری است و به اشعار او در این خصوص در اغلب موارد نمی توان استناد کرد. چون انتساب منظومه مظهر العجائب به عطار باعث جدالهای پردامنه ای درباره مذهب عطار در دوره صفویه و حتی شک در انتساب تذکره الاولیاء به او شد، این جدال ها در ادامه گزارش شده است. در پایان مقاله هم سایر آثار منسوب به عطار دسته بندی و تاریخ احتمالی سرایش بعضی از آنها بررسی شده است.

ضمن حواشی نسخه ای از کتاب النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی تألیف شیخ طوسی (460 ق) به خط ابوالحسن علی بن ابراهیم بن حسن بن موسی فراهانی مورخ سال 591 ق (موجود در کتابخانه جعفری در مدرسه هندی شهر کربلا، ش 72) بخش های کوتاهی از چند کتاب مفقود شیعی باقی مانده است. در این مقاله ضمن معرفی مفصل نسخه، بخش های باقی مانده از این کتاب ها نقل شده است. این کتاب ها عبارتند از: الجامع احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی کوفی (221 ق)؛ المشیخه حسن بن محبوب سرّاد بجلی (224 ق)؛ الارکان و لمح البرهان فی کمال شهر رمضان تألیف شیخ مفید (413 ق)؛ شرح النهایه قطب الدین سعید بن هبهالله بن حسن راوندی (573 ق)؛ و یکی از کتابهای ابوجعفر محمد بن علی بن حسن مقری نیشابوری (قرن 6).

خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی (718ق) در مجموعه ربع رشیدی تبریز کتابخانه ای مُعْظَم ساخت و کتابهای متعددی بر آن وقف کرد. پیش از این ده نسخه از کتابهای ربع رشیدی شناسایی شده بود. در این مقاله سه نسخه دیگر از کتب آن کتابخانه که مهر وقف خواجه را دارند، معرفی می شود. این نسخه ها عبارتند از: 1. مجموعه سه کتاب پزشکی شامل: شرح الفصول بقراط تألیف موسی بن میمون اسرائیلی قرطبی، کتاب البول اسحاق بن سلیمان اسرائیلی، کتاب حنین بن اسحاق درباره بول (کتابخانه ملی ایران، ش 1142)؛ 2. مجموعه شش رساله فلسفی و منطقی از اثیرالدین ابهری (کتابخانه مجلس، ش 2752)؛ 3. القانون فی الطب ابن سینا.بررسی این نسخه ها کتابهای مورد علاقه و اهتمام خواجه رشیدالدین فضل الله را مشخص می کند و ما را برای شناخت بهتر او یاری می رساند.

از زین الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی ( 911 - 965 ق) عالم مشهور شیعی دستخطهای متعددی در دست است. در این مقاله ضمن بررسی دستخطهای شناخت هشده او از جنبه های مختلف، سه دستخط تازه یاب شهید موجود در گنجینه نسخ ههای خطی کتابخانه ملی ایران به تفصیل معرفی شده است: 1. مجموعه چهار رساله از آثار دوانی و ما داود هروی کتابت شده به خط شهید ثانی در 942 ق )ش 20080 (. 2. اجازه ای از او به محمد بن جمال الدین احمد مشهور به ولی در رجب 957 ق )ش 37270 (. 3. پیشنویس کتابش الفوائد الفوائد لشرح الرساله النفلیه در 955 ق )ش 39136 (. همچنین به اطلاعاتی تکمیلی درباره نسخه الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه )ش 20172 ( اشاره شده که به خط شا گرد شهید نوشته شده و انهایی به خط او دارد.

در این مقاله نشان داده خواهد شد که کتاب کتاب آرایی نسخه های هنری دوره قاجار: با استنباد به نسخ خطی کتابخانه ملی ایران، تألیف دکتر حبیب اله  ْ عظیمی کتابی است در بخش مبانی نظری و علمی خود آشفته، و در بخش معرفی نسخه ها مغلوط و مشحون از خطاهای ریز و درشت. کثرت این خطاها نشان می دهد در شایستگی نویسنده برای انجام این پژوهش تردیدهای جدی وجود دارد و نتیجه نهایی پژوهش (؟) او در بخشهای مختلف مشتمل است بر ایرادات و اشکالاتی همچون: ذکر سخنان متناقض و متضاد در بخش مبانی نظری و علمی، عدم توجه به پیشینبه پژوهش، استفاده از منابع دست چندم، خطا در انتخاب و تاریخ گذاری نسخه ها، عدم تشخیص نسخه های مجعول و استنباد به آنها، ادعاهای ناسازگار با موازین علمی، داوری درباره نسخه ها بدون رؤیت اصل یا حتی عکس آنها، انتحال از دیگران و عدم ذکر منبع، قضاوتهای ذوقی و بدون مبنا، لفاظی و عبارت پردازی به جای به کارگیری زبان علمی، ویرایش نادرست، اختصاص دادن بخش عمده کتاب به مباحث نامرتبط، و کیفیت پایین و نامناسب تصاویر. متأسفانه سایر آثار نویسنده هم از این اشکالات و ایرادات بر کنار نیست و بیشتر این آشفتگیها در مورد آنها هم صادق است که تنها برای نمونه به مواردی از آنها هم اشاره شده است. 

علی رغم نقش بی بدیل میرزا عبدالله افندی در شرح حال نگاری علمای شیعه، اطلاعات ما درباره زندگی و تألیفات خود او کم و بیشتر بر اساس سخنان خودش است.این مقاله به معرفی یک سند مهم و البته مغفول درباره تألیفات افندی اختصاص دارد. میرزا زین العابدین، فرزند میرزا عبدالله افندی، بعد از وفات او در آغاز یکی از کتابهای مِلْکی پدرش فهرستی از تألیفات او را نوشته است. این فهرست علی رغم اختصار خود اطلاعات جالبی درباره افندی به دانسته های ما می افزاید. از جمله نام سه کتاب جدید افندی؛ علائق کلامی او؛ و رابطه او با شاه سلطان حسین صفوی.همچنین به مناسبت توضیحی درباره سرنوشت کتابخانه افندی ارائه شده است. بنا بر یادداشتهای افندی روی نسخه های کتابخانه اش او مدتی پیش از مرگ در حدود سال 1127ق کتابهای خود را بین فرزندانش تقسیم کرد: دو پسرش میرزا احمد و میرزا زین العابدین و دخترش خدیجه خانم. در مقاله نمونه هایی از نسخه های بخشیده شده به هر یک از فرزندان افندی معرفی شده است.

ضمن یادداشتهای برافزوده نسخه کهنی از النهایه شیخ طوسی مورخ 554ق (کتابخانه آستان قدس رضوی، ش 49277) متن کوتاهی شامل چند پرسش فقهی درباره نیت از ابوالفتوح رازی و پاسخهای او نوشته شده است. این متن از آن رو حائز اهمیت است که تنها متن فقهی مستقلی است که از ابوالفتوح رازی سراغ داریم. همچنین جزء کهنهترین متون فقه شیعی به زبان فارسی محسوب میشود.

با تألیف مصباح المتهجد (بین سالهای ۴۴۱/ ۴۴۴ تا ۴۴۷ق) دوره جدیدی در ادبیات دعایی امامیه آغاز می شود. ویژگیهای کتاب مصباح المتهجد یعنی جامعیت، تبویب نوآورانه و اتقان آن، و نیز اعتبار و اهمیت شخصیت شیخ طوسی (۴۶۰ق) سبب شد از جنبه های مختلف توجه علما و دانشمندان امامیه به این کتاب جلب شود و قبول عام یابد. بدین ترتیب کتاب یا به عبارت دیگر قرائتی معیار از میراث دعایی پراکنده شیعه عرضه شد.مصباح المتهجد مهمترین و معتبرین دعانامه شیعی است و همه کتابهای نوشته شده در ادبیات دعای امامیه پس از آن به صورت مستقیم یا غیرمستقیم وامدار آن هستند. در این مقاله نخست تأثیر تألیف مصباح المتهجد در حوزه ادبیات دعا بررسی شده است. سپس درباره زمینه ها و انگیزه تألیف، نام دقیق کتاب، هویت مهدی الیه، تاریخ تألیف و تحریرهای مصباح المتهجد به تفصیل بحث شده است. آن گاه با بررسی نسخه ها و نگارشهای پیرامونی و ترجمه های کهن، سیر گسترش و تداول این کتاب تا قرن نهم هجری گزارش شده است. شواهدی نیز از تأثیر این کتاب بر مجامیع دعایی سایر مذاهب مانند شافعیان و زیدیه ارائه شده است.همچنین به ضرورت بررسی تاریخ تألیف مصباح المتهجد، بحثی درباره تاریخ تألیف آثار دیگر شیخ طوسی مطرح شده است.

فخرالدین احمد اطعمه شیرازی (د.850ق) یکی از مقلدان بسحاق اطعمه بود که به سبک نقیضه های او، با استفاده از اسامیِ خوردنی ها و نوشیدنی ها و اصطلاحات مرتبط به آن ها، اشعاری سروده است. تا مدتی پیش به سبب همسانی سبک و شباهت اسمی، این دو شاعر یک نفر انگاشته می شدند و این موضوع بحث های گوناگونی را به دنبال داشت. در این مقاله با توجه به نسخه نویافته ای از اشعار احمد اطعمه (کتابخانه ملی، ش38894) جای هیچ تردیدی باقی نمی ماند که در شیراز قرن نهم هجری دو شاعر اطعمه سرا بودند. این نسخه حاوی افزون بر 400 بیت از اشعار احمد اطعمه است که از خلال آن ها اطلاعات مهمی درباره اشعار و زندگی و هم روزگاران و ممدوحین احمد اطعمه به دست می آید که در دیگر منابع هیچ اشاره ای به آنها نشده است. نسخه نویافته هم چنین شامل مقدمه دیوان احمد اطعمه، به قلم محمد قاری زعفرانی، است که متن کامل آن در انتهای مقاله درج شده است.

یکی از خصوصیات مهم شیخ عباس قمی کتابدوستی او بود و این ویژگی در تمام طول زندگی اش به طرق مختلف نمود داشت و همیشه در سفر و حضر دغدغه او بود. در این مقاله گزارشی از جنبه های مختلف کتابدوستی او ارائه شده است: خوش خطی، کتابت کتابهای مورد نیاز به خط خودش، تکمیل نسخه های ناقص، مقابله و تصحیح کتب، صحافی کتابها، امانت دادن و امانت گرفتن کتاب. یکی از دغدغه های همیشگی شیخ عباس قمی فراهم آوردن کتاب بود. او با نهایت فقر و دشواریهای زیاد کتابهای مورد نیازش را تهیه می کرد. تعداد کتابهای محدث قمی در مدت عمرش ثابت نبود. از یک سو با خرید و اهدا دائماً کتابهایی به کتابخانه اش افزوده می شد و از سوی دیگر به دلائلی چون فروش بر اثر احتیاج مالی و اهداء به سایرین و حوادث طبیعی از آنها کاسته می شد. افزون بر این، کتابهای او در سه شهر قم و مشهد و نجف نگهداری می شد و همین باعث می شد که او در دسترسی به بعضی از آنها دشواریهایی داشته باشد. بعد از مرگ شیخ عباس عمده کتابهای او بین سه کتابخانه آیت الله مرعشی قم، کتابخانه ملی ایران و کتابخانه آستان قدس رضوی تقسیم شد. در بخش آخر مقاله این نکته با جزئیات بررسی و گزارشی از مهمترین نسخه های کتابخانه او ذکر شده است.

محمد قزوینی دستنویسی کهن از مثنوی معنوی مورخ ۷۱۵-۷۱۶ق در تملّک داشت که کمی پیش از مرگش در ۱۳۲۸ش آن را به کتابخانه ملی ایران فروخت (شماره ۱۲۳۲۶، شماره ۲۳۲۶/ ف قدیم). در این مقاله از چهار منظر این نسخه بررسی شده است: ۱. سرگذشت. به دلیل افتادگی برگهای آغاز و انجام تنها نقل و انتقالات نسخه در یک قرن اخیر مشخص است. این نسخه در سال ۱۳۰۱ش توسط میرزا محمود کتابفروش خوانساری از ایران خارج شد و در ۱۳۲۴ش توسط قزوینی دوباره به ایران بازگشت. در این بخش بر اساس اسناد موجود رابطه قزوینی با میرزا محمود و کتابخانه ملی ایران بررسی شده است. در ادامه گزارشی مفصل از فرآیند خروج کتابهای خطی و اشیاء گرانبها از ایران بعد از سرقت کتابخانه سلطنتی قاجار ارائه شده و نمونه های متعددی از نسخه هایی که به این صورت از ایران خارج شده اند، نشان داده شده است. ۲. تاریخ کتابت. نسخه قزوینی کهن ترین نسخه تاریخدار و کامل مثنوی در کتابخانه های ایران است. به این مناسبت تاریخ کتابت سایر نسخه های باقیمانده از مثنوی متعلق به نیمه دوم قرن هفتم و نیمه اول قرن هشتم هجری در کتابخانه های ایران و همچنین سابقه ظهور و حضور مثنوی در ایران بررسی شده است. ۳. تزئینات که در سه زمان مختلف و به فاصله سه قرن صورت پذیرفته است: همزمان با کتابت نسخه، نیمه دوم قرن نهم یا شاید اواخر آن در هرات یا شاید شیراز، قرن یازدهم. ۴. ارزیابی. بین نسخه های مثنوی ضبطهای این نسخه به دو نسخه دیگر یعنی موزه قونیه، ش ۱۱۹۳، مورخ ۶۸۷ق و مرکز احیاء میراث اسلامی قم، ش ۲۹۴۲، مورخ ۷۰۱ق نزدیکتر است. این نسخه شامل سه گروه تفاوت و اختلاف در ضبط است که برای هر کدام نمونه هایی برشمرده شده است: الف. تجدیدنظرها و اصلاحات خود مولانا، ب. اصلاحات کاتبان به قصد هموارکردن مثنوی، ج. خطاهای کتابتی. همچنین در این بخش با توجه به این نسخه و سایر نسخه های کتابت شده تا نیم قرن بعد از سرایش مثنوی، مشخص می شود که مقدمه دفتر پنجم مثنوی الحاقی است و اصیل نیست. در پایان مقاله خصوصیات نسخه شناختی نسخه مانند تصحیحات، علامتها، افتادگیها، رسم الخط، کرّاسه ها، صحافی و اندازه ها ذکر شده است. این نسخه به عنوان یکی از نسخه های خطی پرونده آثار مولانا در سال ۲۰۲۳م در برنامه حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.