رضا عیسی نیا

آیت الله صافی گلپایگانی یکی از فقهایِ خبرگان قانون اساسی بود که در جاسازی ادبیات فقهیِ شیعه اثنی عشری در جمهوری اسلامی ایران نقش مؤثری داشت؛ همچنین فقیهی که در طرد و نفی عرفی کردن جامعه در هشت سال دبیریِ شورای نگهبان، نقشی اساسی ایفا کرد و نهایتاً در چهره مجتهد و مرجعِ مروج فقه سنتی ظهور کرد؛ زیرا به مواردی نظیرِ حجاب، وزیرشدن زنان، تفکیک جنسیتی، اختلاط زن و مرد، حضور زنان در ورزشگاه ها، حرمت مطلقِ موسیقی و فلسفه و عرفان اسلامی حساسیت نشان می داد؛ ازاین رو تحقیق در اندیشه او ضروری می سازد مشخص شود آیا دولت یا حکومتِ پیشنهادی او دولتی اقتدارگراست یا دولتی مردمی است. با نظرداشت این مسئله، سؤال اصلی مقاله حاضر این است که مبانی، ماهیت و وظایف (کارویژه هایِ) دولت اسلامیِ جامعه منتظِر در دیدگاه آیت الله صافی گلپایگانی چیست. پاسخ به این پرسش با چارچوب نظریِ تحلیل پارادایمی، در قالب ادبیات فقه سیاسیِ اسلام سیاسی و با روش تحلیل محتوا، با تکیه بر آثار اصلی وی انجام گردید و نتیجه اش این شد که ماهیت حکومت یا دولت برآمده از اندیشه وی، دولتی توحیدی در قالب امامت بوده است که مواردی مانند مرز، منطقه و کشور آن را محدود نمی کند و هیچ فترتی هم نخواهد داشت. این حکومت علاوه بر دنبال کردن کارویژه تأمین معاش، رفاه و آسایش مردم، وظیفه اصلی خود را تحقق و اجرای احکام اسلامی و دفاع از دین خدا می داند.

گفته شده «وَ الْبَلَدُ الطَّیبُ یخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذی خَبُثَ لا یخْرُجُ إِلاَّ نَکِداً» تمثیلی است از دو نوع سرزمین یا دو نوع انسان لذا این که مقاومت از کدام اقلیم اعتقادی، متولد شود و آیا از سرزمین و طبیعتی بد طینت یا سرزمینی پاک، رویش پیدا کند تأثیری روی کارکرد، عملکرد و محصولاتش خواهد داشت یا نه می تواند مسئله ما دراین مقاله باشد. ما انسان ها از مقاومت مقتدرعزیز و مقاومت نیرومند موفق معمولاً تصاویری در اذهان داریم و براساس آن تصاویر ذهنی؛ به تائید و تقویت یا طرد و تضعیف آن دو می پردازیم. هدف پژوهش حاضر پاسخ به این سؤال اساسی می باشد که؛مقاومت مقتدرعزیز درخوانش اسلامی(در فرهنگ انتظار) با مقاومت نیرومند موفق درخوانش مادی؛ چه تمایزات و مشترکاتی دارند؟برای دست یابی به پاسخ؛ از چارچوب نظری معادگرایی و روش مطالعات تطبیقی استفاده شد. پژوهش براین فرضیه استوار است؛ این دو در عین حالی که برپایه دایره مأذونات از همدیگر متمایز می شوند و تمایزات ماهوی با هم پیدا می کنند ولی از مشترکاتِ ظاهری نیز بهره مند می باشند. یافته های پژوهش حاکی ازاین است که اگرچه هر دو نوع مقاومت؛ حظی از، اصول، اخلاق، دلیر مردی، مروت و... داشته اند ولی مقاومت مقتدر عزیز ماناتر، پایدارتر و بانشاط تر است زیرا بسترساز آن فرهنگ انتظار بوده است که علاوه بر پشتوانه عقلانی معطوف به هدف از پشوانه معطوف به ارزش الهی نیز بهره مند است.

ماندن در گذشته و فقط برای مردگان حرف زدن یا رفتن به آینده بدون میراث و با گسست از گذشته غالباً به تفریط و افراط در اندیشه و رفتار منجر می گردد؛ پس برای درامان ماندن از افراط و تفریط باید نقطه عزیمت را «حال» گرفت و با دقت به گذشته و آینده «حال» را ساخت؛ بنابراین ساختنِ حال یا ساماندهی زندگی اجتماعی و سیاسی مسئله ما است و قصد داریم راه برون رفت از این مسئله را با کمک اندیشه و تجربه زیستی ای که اندیشمندان شیعی داشته اند، بیابیم؛ از این رو نویسنده در این مقاله تلاش دارد با روش تحلیل محتوای کیفیِ برخی از آثارِ پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی، به پاسخ این پرسش بپردازد که «مطالعات سیاسی شیعه چه تأثیری در ساماندهی زندگی اجتماعی و سیاسی» داشته است و فرضیه اش نیز این بوده که اندیشمندان شیعی با عنایت به سامانِ اجتماعی- سیاسی به میدان آمده و با احیا و بازسازی اندیشه اجتماعی-سیاسی در این راستا قلم زده اند. نتایج و یافته های تحقیق نیز این است که مباحث مطرح شده در قالب مباحثِ توحید سیاسی، جنگ و صلح، سیاست و حکومت، فرد و دولت، امر به معروف و نهی از منکر، عقل و وحی، جبر و اختیار، و عدالت، مباحثی بوده اند که اندیشمندان شیعی با پیگیری آن همیشه تاریخ در ردیف مردان اندیشه سیاسی قرار گرفته اند و بر ساماندهی زندگی اجتماعی و سیاسی تأثیرات خاصی داشته اند.

التربیه السیاسیّه التی تمثّل عملیّه طویله ومعقده، ویتعرّف من خلالها الفرد على القیم والتوجّهات الحاکمه فی المجتمع، هی عملیهٌ یتعرّف من خلالها الأفراد فی مجتمعٍ محدّدٍ على اتّجاه سیاسیٍّ معیّن، ویتمّ تحدید فهمهم للسیاسه إلى حدٍّ کبیرٍ، کما تتحدّد ردود أفعالهم على الظواهر السیاسیّه، ویحصل علیها الفرد من خلال التقلید، والتعلّم، والتحفیز، وأهمّ المصادر، هی: الأسره والمؤسسات العلمیّه ومجموعه الأقران والزملاء والإعلام والحکومه؛ حیث إنّ الإمام الخمینی  یرى أنّ التربیه بنحوٍ عامٍّ تبدأ فی عمر الطفوله، ولا تختصُّ بمرحله من مراحل العمر، ویحتاج الفرد إلیها حتى نهایه المطاف، ویعتقد سماحته أنّ حبّ الله یشکّل محور التربیه الإلهیّه، وأن أفکار الأنظمه والحکومات العلمانیّه، لا تستطیع أن تربی شعوبها کتربیه الحکومه الإلهیّه؛ حیث إنّها قائمه على أساس النزعه المادیّه.

روحانیت به عنوان بزرگ ترین و قوی ترین نیروی اجتماعی در جامعه منتظِر، باید نقشی حیاتی ایفا کند؛ چراکه مدعی است در جامعه منتظِر بر پایه علل چهارگانه (فاعلی، صوری، مادی، غایی) می خواهد با جامعه منتظَر، هم سویی و هم سنخی داشته باشد؛ ولی در جامعه منتظِر در هریک از علل چهارگانه، نوعی نارسایی، ناسازگاری و حتی بحران هایی در مقایسه با جامعه منتظَر مشاهده می شود. بر این اساس، مسئله عبارت است از: چگونگی مهیاسازی جامعه منتظِر برای جامعه منتظَر. در این میان، علت فاعلی (یعنی روحانیت) از دیگر علت های چهارگانه حساس تر است؛ زیرا دیگر «بودن یا نبودنِ روحانیت» یا تلاش آنان برای بقا و ماندن خود، تعریف و معنابخشی نمی شود؛ بلکه مسئله، بودنی مؤثرتر و کارسازتر برای مهیاسازی و تحقق جامعه منتظَر می باشد؛ بنابراین، سؤال اصلی چنین است: روحانیت با نقش و پایگاه موجود، کدام استراتژی را به خود اختصاص داده است؟ نویسنده برای دست یابی به پاسخ، مقاله را با روش سوات SWOT و با این فرضیه دنبال کرده که روحانیت به جای این که در موقعیت SO یا تهاجمی قرار بگیرد، در موقعیت WT یا تدافعی قرار دارد؛ لذا برای تحقق جامعه منتظِر باید با هوشمندی تمام به سوی استراتژی تهاجمی حرکت کند.

ازآنجاکه در جهان امروز شهروندی ازسویی، در سایه دولت یا در گروگان دولت است و ازسوی دیگر، این شهروندان هستند که به دولت ها هویت می بخشند، می توانیم شاهد انواع دولت ها و انواع شهروندی باشیم؛ چون ممکن است دولتی آهنین باشد و «شهروند سرباز» یا «شهروند تحدیدی»، و دولتی اسفنجی باشد و «شهروند تضمینی» یا «شهروند آزاد مبتنی بر قاعده» را ترویج دهد. پس ازآنجاکه جایگاه و موقعیت شهروندی در ایرانِ امروز می تواند برای ما مسئله باشد؛ از این رو، سؤال اصلی این است که دولت شهروند در جمهوری اسلامی ایران، با ویژگی ها و موقعیتی که دارد، در کدام دولت شهروند قرار می گیرد؟ اخلاقیِ صرف یا قانونیِ صرف؟ مدعای نویسنده با ابتنا به روش مطالعه تطبیقی این است که اگرچه برخی برای تحقق دولت شهروند اخلاقیِ صرف و برخی نیز برای ایجاد دولت شهروند قانونیِ صرف تلاش می کنند، با مشکلاتی مواجه شده اند که راه حل آن ها انتخاب و گزینش دولت شهروندی تلفیقی است که از قانون اساسی و سخنان رهبران جمهوری اسلامی ایران می توان به دست آورد.

با اینکه در ظاهر حوزه های علمیه، درسی با عنوان علوم سیاسی مصطلح را دنبال نمی کنند، ولی این حوزه علمیه بوده است که از درون خودش تا به حال در ایران دو نظریه اجتماعی - سیاسی را ارائه و آن را در جامعه جاری و عملی کرده است. مدعای ما این است که بودن یا نبودن، شدت یا ضعف و در حاشیه یا در متن بودنِ تفکر سیاسی در حوزه های علمیه مبتنی بر نوع نگرش به اسلام است؛ ازاین رو نویسنده تلاش کرده است سؤال اصلی مقاله یعنی «تفکر یا دانش سیاسی در حوزه علمیه چه جایگاهی را به خود اختصاص داده و خواهد داد» را با روشِ نقشه راه که یکی از روش های آینده پژوهی است با این فرضیه دنبال کند که «اگر اسلام از منظر گفتمان اسلام سیاسی - فقاهتی خوانش شود، نه از منظر اسلامِ مدنی و نه از منظر اسلامِ سلفی، آن گاه شاهد بروز و تجلی تفکر سیاسی آن هم تا سقف نظریه پردازی همچنین تأسیس دانشگاه و دانشکده سیاسی در میان حوزویان خواهیم بود». این نوشتار بیان می کند: تمایز تفکرات حوزوی در باب سیاست در بخش روندها، پیشران ها و همچنین پویش منابع، آینده مطلوب و متصور از تفکر سیاسی مبتنی بر اسلام سیاسی - فقاهتی برخلاف دو دیدگاه دیگر، موجب رشد تفکر و دانش سیاسی خواهد شد؛ بنابراین به واسطه این بررسی، هم حوزویانِ طرفدار اسلام سیاسی - فقاهتی به نقاط ضعف و قوت خود بیشتر پی خواهند برد و هم فضایی برای اهمیت دادن و رشد تفکر سیاسی در حوزه های جمهوری اسلامی ایران بر پایه بومی سازی اتفاق خواهد افتاد.

نویسنده تلاش کرده در قالب چارچوب نظریِ سرمایه اجتماعیِ پاتنام- یعنی رژیم های سیاسی عامل کاهش یا افزایش سرمایه اجتماعی قلمداد می شوند- و با استفاده از روشِ آینده پژوهیِ نقشه راه، به نقش و جایگاه مسأله اعتماد به عنوان یکی از عناصر مهم سرمایه اجتماعی در حفظ و تداوم پایداری نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران بپردازد و به این نتیجه رسیده است که در چهار دهه گذشته، با کاهش اعتماد در سطوح سه گانه؛ به ویژه سطح رجال و شخصیت ها و سطح نهادها، چالش هایی برای جمهوری اسلامی ایجاد شده است که اگر چاره اندیشی نشود با چالش های جدی تری در بخش بحران مشروعیت مواجه خواهیم شد.

نویسنده مقاله تلاش کرده است براساس روش اسپریگنز به این سؤال  پاسخ دهد که آیا اندیشه عطار و رفتارش در قالب سیاست  قابل پیگیری می باشد؟ از این رو براین باور است که شیخ فرالدین عطار قبل از هرچیز از گمشده گی انسان و فضای محیطش به قتل و غارت ها به بی نظمی ها و ظلم حکام می پردازد(یعنی ابتدا از مشاهده خرابی ها و بی نظمی ها می آغازد) ولی چون مشاهدهِ صرفِ نادرستی ِوضع موجود، هیچ دردی را دوا نمی دهد به علل و ریشه نادرستی ها نیز پرداخته است او از خود می پرسد اگر اوضاع نامرتب است دلایل آن چیست؟ آیا ریشه مشکل، عام و مربوط به جامعه است یا اینکه فردی است؟ او مشکل را دو سویه می بیند و بعد از فهم مشکل بسوی جامعه مطلوب و مورد نظرش گام برمی دارد که جامعه خوشبخت و سالم کدام است؟ عطار برای رسیدن به جامعه مطلوب تلاش می کند که«درد» مردمان هم عصرش را که «بی دردی» است درمان کند آنهم با همان انسان های موجود؛ انسان هایی که در تیپ شناسی وی در قالب رمز و نماد مرغان به دوازده تیپ از انسان تقسیم می شود و این انسان ها جهت رهایی از بی دردی، بی مسؤلیتی، بی مهری، دلبستگی، وسواس افراطی، ناتوانی، عزلت نشینی، اسیر عشق ه ای ناپایدار و راحت طلبی؛ باید دردمند شوند و به خودشناسی برسند او می خواهد فرمانروا و فرمانبر از همین انسان های موجود که دارای ویژگی های مذکور در نمادها هستند شروع کنند. به همین منظور است که راه رهایی را در دردمند شدن انسان چاره اندیشی می کند. اگر چه درد عطار درد عارفانه است نه درد روشنفکرانه یعنی خود درد برای او آگاهی است آنهم برای رسیدن و یکی شدن و محو شدن در حق؛ نه انعکاس دردهای بیرونی در خودآگاهی؛ از این رو هم به حاکم و هم به مردم توصیه می کند دردمند باشند تا هدایت شوند.

چگونگی تحقق حکومت در زمان غیبت امام زمان (عج) و نیز در زمان ظهور آن حضرت، پرسشی است که این نوشتار در پی یافتن پاسخی مناسب برای آن می باشد. بدین منظور، به دکترین های انجام گرفته در جامعه منتظران، یعنی دکترین های اسقاط تکلیف یا تحریم حکومت در عصر غیبت و دکترین قیام (اعم از قیام با وجوب حکومت و قیام با جواز حکومت) پرداخته و در زمان ظهور نیز به سه نوع دکترین که عبارتند از: دکترین قیام طبیعی، دکترین عدل مبتنی بر علم امام و دکترین قابلیت اجتماعی، اشاراتی کرده ایم. بر این اساس، می توان گفت هدف نویسنده مقاله در این نوشتار، برجسته کردن و تقویت دو مطلب است: 1. نه تنها در عصر انتظار باید کوشید تا از دکترین قیام چیزی کاسته نشود، بلکه باید جامعه را با سرشت و ماهیت آن، انس و الفت داد؛ 2. نویسنده معتقد است در عصر ظهور، دکترین قابلیت اجتماعی به گونه ای است که در حوزه های روشنفکری و مجامع علمی دانشگاهی، قابل دفاع تر است.دکترین و مقدمات آن، عصر انتظار (دکترین اسقاط تکلیف، دکترین قیام)، عصر ظهور (دکترین عدل مبتنی بر علم، دکترین قیام طبیعی، دکترین قابلیت اجتماعی)، انجمن حجتیه، امام خمینی (ره)

ادبیات یعنی فرهنگی که با وضع موجود در ستیز است و ادبیات پایداری یعنی فکر و فرهنگی که به دفاع از حق و نفی باطل می پردازد. پرسش اصلی این نوشتار آن است که مقومات ادبیات پایداری امام چیست؟ این پرسش در چهار عنوان دنبال می گردد: 1) «دگر»؛2) «مبانی»؛ 3) «مؤلفه ها» و 4) «موانع» ادبیات پایداری امام چه هستند؟ در عنوان اول، ادبیات پایداری امام خمینی در تقابل با ادبیات شرق و غرب قرار می گیرد. عنوان دوم، به مبانی ادبیات قیام و مقاومت دنیوی که صرفاً بر عقل معاش ابتنا دارد، با ادبیات قیام و مقاومت الهی که بر اقتضای عقل و دستورات الهی پایه گذاری شده، اختصاص یافته است. در عنوان سوم، ادبیات پایداری امام بامؤلفه هایی چون خداباوری، خودباوری، بیداری، الگو داشتن و ... شناخته می شود. در عنوان چهارم، بر همراهی ادبیات پایداری با ادبیات قیام تأکید شده است. ادبیات قیام، نافی ادبیات موجود است و ادبیات موجود موانعی را بر ادبیات قیام و به تبع آن برای ادبیات پایداری ایجاد می کند. در این مقاله، اساسی ترین مانع، عدم همراهی پیروان و رهبران قیام دانسته شده است.