گونه‌شناسی روحانیت و دیدگاه امام خمینی

1ـ شناسایی هویت روحانیت
در این مقاله، مباحث ذیل مطرح و تشریح خواهد شد.
1ـ مفهوم روحانیت 2ـ بیان تعاریف روحانیت 3ـ معرفی تاریخچه روحانیت 4ـ تیپ‌شناسی روحانیت 5ـ نتیجه‌گیری
1ـ مفهوم روحانیت: نامهایی که روحانیت در جامعه به آن شهرت دارند و با آن صدا می‌شوند عبارتند از، حوزویان، عمامه‌ای‌ها، آخوندها، ملاها، طلاب، مبلغان دینی، مراجع، ائمه جماعات، ائمه جمعه، شیخ، مدرسین، علما، فضلاء، عالمان دین، فقیهان، راویان حدیث، آیت‌الله، حجت‌الاسلام، ثقة‌الاسلام، ملاباشی، روحانی، و در مفهوم منفی آن، روحانی‌نمایان و...
اما مطلبی که لازم به یادآوری است این است که اولاًـ این اسامی همانند مفاهیم مورد استفاده در ساختارهای نظامی دارای رده‌بندی لزوماً رسمی و اعلان و ابلاغ شده و نمایشگر سلسله مراتبی نیست. ثانیاً ـ ما در این نوشتار روحانیت را به معنای اعم و مترادف با مفاهیم دیگر بکار برده و به تناسب در جایش ذکر خواهیم کرد. ثالثاً استعمال برخی از این اسامی و مفاهیم منحصر به دورانی بخصوص بوده ـ «مثلاً ملاباشی» ـ که اکنون یا کاربرد ندارد یا کاربرد چندانی ندارد.
2ـ تعاریف روحانیت یا آخوند
1/2 ـ تعریف لغوی
آخوند واژه‌ای فارسی به معنی دانشمند، پیشوای دینی و معلم می‌باشد. درباره اشتقاق این کلمه آراء مختلفی است که هیچ یک از این اشتقاقات خالی از اشکالات تاریخی و زبان‌شناسی نیست و توافق کلی بر سر اصل و ریشه این کلمه حاصل نشده است. گفته شده که نخستین مورد کاربرد واژه آخوند در ایران به مثابة عنوانی احترام‌آمیز برای روحانیون دانشمند به دوره تیموریان مربوط می‌شود و در دوره صفویه حرمت این کلمه حفظ شد و جز بر مردمان بسیار دانشمند اطلاق نگردیده است. در عصر قاجار کاربرد این کلمه گسترش بیشتری یافت و شامل مدرسان مکتب‌خانه‌ها نیز گردید. البته این کلمه در میان دانشمندان آن روزگار جایگاهی والا داشت مثلاً به مشهورترین فقیه و مدرس پایان دوره قاجار، یعنی آیت‌الله سیدکاظم خراسانی؛ آخوند گفته می‌شد. بعداً بویژه در دوران پهلوی از حرمت این کلمه کاسته شد و حتی مورد استعمال استهزاءآمیز پیدا کرد! اکنون این کلمه به گونه عام به معنای پیشوای دینی بکار می‌رود.1
2/2ـ تعریف اصطلاحی
برخی بر این باورند که وقتی از روحانیت یا واژه‌های مترادف آن یا حتی از واژه‌های همچون روشنفکران یا دولتمردان سخن گفته می‌شود، باید توجه داشته باشیم به اینکه، در این‌گونه موارد با ابهام معانی سروکار داریم، این قبیل الفاظ، الفاظی نیستند که به لحاظ معنایی کاملاً واضح باشند. 2
با این وجود آیا ما هم در این نوشتار لابد و ناچار باید با این ابهام سرکنیم یا باید ضرورتاً اتخاذ موضع و تعیین مراد نمایم. چون همه سخن این است که باید «نهاد روحانیت» را تعریف کنیم بنابراین قبل از تعیین مراد لازم دیده شد تعاریفی که درخصوص روحانیت شده است را در چند طبقه ارائه نمائیم، البته برای سادگی این تقسیم‌بندی و طبقه‌بندی، ما، یک نام برای هر یک از آنها می‌توانیم بگذاریم گرچه ممکن است این نامگذاری مورد پذیرش همگان نباشد.
الف) منکرین مفهوم روحانی یا روحانیت در اسلام
در این طبقه، دیدگاه و نظرات افرادی همچون دکتر شریعتی، آیت‌الله دکتر شهید بهشتی، استاد ملکیان و... جای می‌گیرند. البته باید عنایت داشت که لایه‌هایی از تفاوت و دقایق در گفتار این صاحب‌نظران موجود می‌باشد. در پی به دیدگاههای دو نفر این متفکران اشاره می‌شود:
دکتر شریعتی
برخی شریعتی را از «منهاییون» شمرده‌اند3؛ یعنی از کسانی که اسلام را منهای روحانیت می‌خواست و وجود صنفی به نام «روحانیت» را برنمی‌تافت.4 (اسلام بدون آخوند). بر این اساس به نوشته‌ها و آثار او رجوع می‌کنیم تا دیدگاه ایشان را در این باره جویا شویم، شریعتی در آثارش در این‌باره می‌گوید:
«من روحانیون را با علمای اسلامی یکی نمی‌گیرم، بلکه متضاد می‌بینم، در اسلام دستگاهی، طبقه‌ای یا تیپی به نام روحانیت نداریم، این اصطلاح خیلی تازه است و مصداق آن هم نوظهور، در اسلام، عالم داریم در برابر غیرعالم، نه روحانی در برابر جسمانی.5»
ایشان در جای دیگر بحث را اینگونه طرح می‌کند که «در بین ما سازمانی به نام روحانیت نیست و کسی روحانی حرفه‌ای نمی‌شود در اسلام میان مردم و خدا واسطه‌ای نیست، هر کسی مستقیماً با او در تماس است.6»
دکتر شریعتی اصرار زیادی دارد که بین دو مفهوم، روحانی و عالم تمایز ایجاد کند آنهم بخاطر بار معنای منفی‌ای که مفهوم روحانیت در تاریخش به همراه دارد و به جهت همین حساسیت است که می‌گوید «شخصیت‌هایی که در حقیقت عالم شیعی بودند ضعیف‌تر شدند و شخصیت‌هایی در کنارشان به نام روحانی شیعی تقویت شدند، به طوری که از عصر صفویه هم عالم شیعی داریم و هم روحانی شیعی، گرچه امروز این دو اصطلاح خلط شده و کلمه روحانی تعمیم یافته و ما به عالم بزرگ شیعی، روحانی هم می‌گوییم، و به روحانی شیعی هم عالم می‌گوییم، اما این دو مفهوم با این دو معنا را باید از هم جدا نمود روحانی اصطلاح مسیحیت است
شهید آیت‌الله بهشتی معتقد بود در سازمان اجتماعی اسلام هیچگونه طبقه بالا و پایین توأم با انحصار علمی و عملی وجود ندارد
شهید بهشتی: «روحانیت یعنی علمای صاحب علم و تقوا که توانایی الگو بودن برای جامعه را داشته باشند»
و تیپ آن، تیپ برهمان، مغان، کشیشان، موبدان، خاخام‌ها و رهبانان می‌باشد.7 با توجه به مطالب فوق می‌توان گفت که شریعتی پارسایی‌ها و پاکی‌های روحانیان واقعی (به قول خود ایشان علما) را مطلقاً منکر نبوده، ایشان با روحانیان به معنای عالمانی که متخصص دین به شمار می‌روند مخالفت نداشت اما از شریعتی سؤال می‌شود که آیا شما از عالم دینی تعریفی دارید و شاخصه‌هایی برای آن در نظر گرفته‌اید؟ ایشان در پاسخ می‌گویند، عالم دین به نظر من در درجه اوّل کسی که قرآن شناس است، و در درجه دوّم کسی که پیامبرشناس است (سیره و حدیث و سنت) و در درجه سوم کسی که اهل بیت و سیره و شخصیت ائمه و اصحاب را می‌شناسد و در درجه چهارم کسی که فرهنگ اسلامی را می‌شناسد و در یکی از علوم اسلامی متخصص است.8
آیت‌الله سیدمحمدحسین بهشتی (شهید بهشتی)
شهید بهشتی در بحث روحانیت در اسلام و در میان مسلمین، بعد از اعلام این مطلب ـ که بررسی تاریخ نشان‌دهنده این است که در میان پیروان ادیان بزرگ و کوچک آسمانی و غیرآسمانی غالباً طبقه خاصی به نام روحانی بوده که موقعیت و وظایف مخصوص داشته و همواره از مزایای عالی و غیرمالی اجتماعی برخوردار بوده است.9 مواضع اسلام را از منظر خود درباره این پرسش که آیا اسلام هم خواسته است چنین طبقه‌ای در میان مسلمانان بوجود آید تا همواره نگهبانان خاص دین و علوم دینی بوده و آشنایی به قرآن و حدیث مخصوص آنان و دیگران از آن محروم باشند؟ اینگونه بیان می‌کند که پاسخ ما منفی است. زیرا اسلام امتیازات طبقاتی را در ردیف امتیازات نژادی لغو کرده در اسلام و در سازمان اجتماعی اسلام هیچگونه طبقه بالا و پایین توأم با انحصار علمی و عملی وجود ندارد... روحانیت و شؤون گوناگون آن نیز مخصوص طبقه معین یا خانواده معین نیست و برای روحانی هیچ‌گونه امتیاز طبقاتی مقرر نشده است.
دکتر بهشتی بعد از این مطالب مقدماتی بحث را مستقیماً بر واژه روحانیت برده و بدون اینکه بر واژه و لفظ روحانیت حساسیت مبالغه‌آمیزی نشان دهد و به تز اسلام منهای روحانیت برسد، به دفع دخل این مفهوم می‌پردازد چرا که، آنچه در این تعریف برای ایشان اهمیت دارد این است که روحانیت بعنوان یک سمت خاص و شغلی محسوب نمی‌شود که در سایه آن امتیازات مادی کسب نمایند یا امتیازات ناروای حقوقی و قانونی یا وسیله‌ای برای امرار معاش باشد. بنابراین، آن را طوری تعریف می‌کند که هم وظایفشان مشخص شود و هم چگونگی اداره آنها و هم... بر این اساس می‌گویند.
«در اسلام سمت خاصی به نام روحانیت نظیر آنچه در میان پیروان بسیاری از ادیان هست و تقریباً شغل و حرفه خاص روحانیون شمرده می‌شود سراغ نداریم، آنچه در اسلام هست یک سلسله تکالیف واجب یا مستحب عمومی است که برخی عینی و اغلب کفایی است بی آن که کمترین شغل و حرفه‌ای برای یک دسته باشد. ایشان در ادامه می‌گویند چون افراد و اصناف جامعه اسلامی یا جامعه مسلمین مانند هر جامعة دیگر بر اساس تأمین نیازها و نیازمندیهای مادی و معنوی تلاش و کوشش می‌کنند که تأمین این نیازمندیها بر همه افراد آن جامعه واجب است که یکی از آن نیازمندیهای ضروری جامعه، یادگرفتن و یاد دادن معارف و احکام دینی است... باید در میان مسلمانان عده کافی به معارف و دین آشنا و برای یاد دادن آن به دیگران مجهز باشند برای تأمین این مقصود عده‌ای کوشش کنند و با صرف وقت بیشتر به همة معارف و احکام آگاه شوند و دیگران در موارد احتیاج به آنها مراجعه کنند... و حکومت اسلامی که مسئول تأمین مصالح عمومی است. باید عده‌ای را به انجام این مهم بگمارد و وسایل کار و هزینة زندگی آنان را از بیت‌المال مسلمین بپردازد.10
سخنان فوق را شهید بهشتی سالها قبل از انقلاب اسلامی مطرح کرد یعنی سال 1341، اما بعد از گذشت 19 سال از این سخنان شهید، بحثی پیرامون مرجعیت و روحانیت، در سال 1359، سخنرانی‌ای که ایشان در مسجد ابوالفضل تهران ایراد می‌کنند در آنجا هم بر گفته‌های سال 41 خود اینگونه تأکید می‌کند:
«در اسلام و فرهنگ اصیل ما روحانی و روحانیت نداریم. آنچه در فرهنگ ضروری جامعه، یاد گرفتن و یاد دادن معارف و احکام دینی است... باید در میان مسلمانان عده کافی به معارف دین آشنا و برای یاد دادن آن به دیگران مجهز باشند. برای تأمین این مقصود عده‌ای کوشش کنند و با صرف وقت بیشتر به همة معارف و احکام آگاه شوند و دیگران در موارد احتیاج به آنها مراجعه کنند... و حکومت اسلامی که مسئول تأمین مصالح عمومی است، باید عده‌ای را به انجام این مهم بگمارد و وسایل کار و هزینه زندگی آنان را از بیت‌المال مسلمین بپردازد.»
در نهایت شهید بهشتی قضیه را اینگونه فیصله می‌دهند. «به هر حال، بخواهیم یا نخواهیم این واژه به فرهنگ ما هم آمده است. امروز می‌گویند روحانیون، روحانیت، جامعه روحانیت، سر کلمه هم که نمی‌شود این‌قدر ایستاد. سعی کنیم محتوی را درست کنیم. اکنون وقتی می‌گوییم روحانیت یعنی علمای صاحب علم و تقوا که توانایی الگو بودن برای جامعه داشته باشند، الگو در اندیشة خالص اصیل اسلامی و الگو در عمل اسلامی.11»
ب) معتقدین به مفهوم روحانی در فرهنگ اسلامی
برخی از صاحب‌نظران واژه روحانی را در اسلام و فرهنگ اسلامی مفروض گرفته و روحانیت شیعی را یک صنف یا طبقه می‌شناسند اما بر سر ملاک هویت صنفی آن اختلاف‌نظر دارند عده‌ای ملاک هویت صنفی روحانیت را کسوت آنان دانسته و برخی ملاک را امرار معاش گرفته و برخی هم هویت صنفی روحانیت را تداوم مشی معصومین دانسته‌اند. برای آشنایی بیشتر با این دیدگاهها به گفتار برخی از این صاحب‌نظران در ادامه نوشتار توجه نمائید.
آیت‌الله طالقانی
ایشان بدون پرداختن به تعریف لفظی یا اصطلاحی واژه روحانیت ضمن بیان منشأ شکل‌گیری روحانیت، یعنی اجتهاد، اظهار می‌دارند که: «بر مبنای اجتهاد، طبقه‌ای به خصوص به نام روحانی در اجتماع مسلمانان به وجود آمده است.12»
استاد محمدرضا حکیمی
ایشان پس از بیان سه دیدگاه زیر:
1ـ دیدگاه آنانی که معتقد به اسلام منهای روحانیت مطلقاً هستند.
2ـ دیدگاه آنانی که معتقد به اسلام بعلاوه روحانیت به طور مطلق هستند.
3ـ دیدگاه سوم، آنانی که معتقد به اسلام به علاوه روحانیت آگاه و متعهد درگیر (روحانیت تصفیه شده) می‌باشند.13 اظهار می‌دارد که دو دیدگاه اوّل بزرگترین خیانت است بنابراین خود دیدگاه سوم را برمی‌گزیند. ایشان بدون اینکه از لفظ روحانیت بحثی به میان آورد و اینکه آیا این واژه در ادبیات مسلمانان بوده یا وارداتی می‌باشد، مستقیماً به ضرورت هویت صنفی روحانیت یعنی هویت فکری و فرهنگی روحانیت می‌پردازند یعنی بدانیم که روحانیت در چه بستر فکری و ایدئولوژیکی و چه نظام آموزشی، تعلیم و تربیت شده است. استاد حکیمی فواید شناخت هویت صنفی روحانیت را در شش فراز بیان می‌کند و در آخر یکی از فواید عمده آن را، توانمند شدن طلاب متعهد در تصفیه روحانیت و طرد روحانی‌نماهای خائن ذکر می‌کند. 14 ایشان پس از تبیین هویتهای سه‌گانه انسان ـ هویت شخصی، هویت صنفی و هویت باطنی ـ به هویت صنفی روحانیت می‌پردازد و معتقد است که سرسلسله صنف روحانیت انبیاء(ع) و ائمه معصومین(ع) هستند و روحانی هویت صنفی‌اش به ائمه می‌رسد و طلبه و روحانی فرزند روحی و صنفی پیامبران و ائمه می‌باشند بنابراین روحانی باید شروع کند به ایجاد صنفی و خواص وراثتی خویش در خویش، سپس حفظ آن ابعاد و گسترش آنها در وجود خویش. استاد حکیمی بر این باور است که روحانی واسطه میان خلق و ائمه‌اند15 یعنی مردم از وجود عالم و روحانی بهره‌مند می‌شوند و باید بشوند تا برسند به ائمه طاهرین و استفاده کنند از محصولات آن معارف حقه و تعالیم عالیه.16
ج) استنتاج از دو دیدگاه و اتخاذ موضع از مفهوم روحانی
بطور کلی دو دیدگاه پیرامون مناسبات اسلام و روحانی به بهانه تبیین مفهوم روحانی مطرح شد. یکی اسلام منهای روحانیت و دیگری اسلام با روحانیت متعهد و آگاه.
البته روحانیت شیعه همانند روحانیت مسیحیت هیچوقت خود را واسطه بین خدا و خلق نمی‌دانسته و خود را قیم مردم به حساب نیاورده است بلکه حداکثر نقشی که برای خود قائل بوده واسطه انسان و ائمه دانسته یعنی می‌خواهد اصولی را که از ائمه معصومین گرفته (علینا القاء الاصول و علیکم بتفریع) متفرعات را بر آن بار کند تا بر آن اساس زندگی انسان‌های مسلمان سامان‌دهی شود.
خلاصه کلام اینکه، می‌توان نتیجه گرفت که دسته اول، اصلاً درصدد تعریف ارائه کردن روحانی یا عالم دین نیستند بلکه دنبال توسعه بخشی مفهوم روحانیت بوده و می‌خواهند بگویند که همه روحانی خود باشند و تز خود کشیشی یا خود روحانی بودن را تبلیغ و ترویج می‌نمایند.
اما در مورد دیدگاه دوم یعنی دیدگاه اسلام بعلاوه روحانیت متعهد و آگاه (عالم با تقوی) می‌توان گفت که چون روحانیت در میان مسلمین دو چهره داشته یکی چهره‌ای پاک که در همه ادوار علمای دین پاک و منزه می‌زیسته‌اند و اغلب با فساد و آلودگی و امتیازطلبی که در عصر آنها رواج داشته مبارزه کرده‌اند و چهره دوم، چهره‌ای خودخواه، خودفروخته و دنیاپرست بوده است. فلذا نمی‌توان روحانیت را بدون قید متعهد و آگاه طرح کرد چرا که چهره دوم روحانیت یعنی چهره دنیا پرستی مذموم شمرده شده و مطرود می‌گردد.
اگر سؤال شود که ملاک و قوام روحانی بودن چه شد؟ آیا به لباس شد یا به علم و تقوی و یا...؟ ما هم مانند شهید بهشتی پاسخ می‌گوییم که دو رکن اصلی روحانیت علم (علم دین) و تقوا می‌باشد. اما باید توجه داشته باشیم که در عصر ما بسیاری از مردم حتی برخی از خواص بجای آنکه اشخاص را به ملاک علم و فضیلت و تقوی بشناسند به لباس می‌شناسند. در محیط ما لباس شخص، اساس روحانیت شمرده می‌شود. بسیاری از مردم، هر کسی را که در این لباس باشد روحانی می‌شمرند بی‌آنکه به خود زحمت دهند درباره علم و تقوای او که رکن اصلی روحانیت است به اندازه کافی تحقیق کنند. چون در نظر آنها ملاک روحانیت لباس است بنابراین اگر وقت نماز رسید همه به این فکر می‌رسند که با آن کسی که لباس پوشیده نماز بخوانند. لازم به یادآوری است که عده‌ای این پندار بی‌اساس را به حساب فقها و علما و دانشمندان گذاشته‌اند در حالی که هیچ عالمی در هیچ کتابی، رساله‌ای عملی‌ ننوشته است که یکی از شرایط امام جماعت، لباس پوشیدن (ملبّس بودن) است. این‌گونه پندارهای عامیانه ناشی از سهل‌انگاری مردم در شناخت حق و باطل است. بنابراین افرادی که تفکر شرط لباس داشتن را برای روحانی مطرح می‌کنند و روحانی را فقط به لباس می‌شناسند، می‌توان گفت که این تفکر یک تفکر عامیانه محسوب می‌گردد. مجدداً تکرار می‌کنیم بنابر آنچه گذشت رکن و قوام روحانیت را علم و تقوا می‌سازد.
اما بحثی که باقی می‌ماند این است که روحانی؛ علم به چه چیزی باید داشته باشد و علما چه کسانی هستند و با چه ویژگیهای شناخته می‌شوند که اگر ملبس به لباس روحانیت هم نباشد باز هم روحانی هستند. در پاسخ به جهت عدم تطویل بحث به سه ویژگی از ویژگیهای علمای دین «روحانیت» در ذیل می‌پردازیم.
1ـ اینکه علما چه کسانی هستند، علما کسانی هستند که دست به هدایت و تعلیم و ارشاد و احیای نفوس و تصحیح مسیر بشریت می‌زنند. «اِنّ العلماءَ ورثة الانبیاءً».17 این روایت یک تعبیر استعاری دارد و می‌دانیم که استعاره مبتنی بر تشبیه است و در تشبیه هم وجه شَبَه ضروری است. بنابراین در این روایت می‌گوید انبیاء دارای چه مشخصه اجتماعی و موضع اقدامی و جنبه فردی بوده‌اند، همان مشخصه و خصیصه باید در عالم باشد. عالم وارث پیامبر است یعنی در تعهدات و تکالیف انسانی و اجتماعی و دینی پیامبر وارث اوست و جانشین او و کسی است که باید جای خالی پیامبر را در میان قوم پر کند.
2ـ دومین ویژگی این است که علما: امانتدار پیامبرند «الفقهاء امناء الرسول»، اینکه امانت
چیست، گفته شده امانت همان محتوای رسالت است که در رابطة عالم و تعهد و اقدام به عالم می‌رسد و عالم باید در نشر و تبلیغ آن بکوشد.
3ـ سومین ویژگی عالم دینی در سخنان امام علی(ع) این‌گونه ترسیم گشته است که ...«و ما اَخذَ اللهُ علی العلماء ان لا یقارُّوا علی کِظَّه ظالم، و لاسغب مظلوم» یعنی قراری که خدا با عالمان دارد این است که با ظالمان قرار نداشته باشند، (یقارّوا از باب مفاعله است یعنی ساخت و پاخت نکنند) و بر سیری آنان و گرسنگی مظلومان تاب نیاورند.18
عالم یعنی کسی که بداند و بر طبق دانستة درست خود عمل کند یعنی علم داشته باشد به همة اجزاء اسلام و بر طبق علم خود عمل کند یعنی کسی که در همه علوم و معارف اسلامی، صاحب تحقیق و اجتهاد باشد.19
نتیجه بحث این شد که اولاً ما پذیرفتیم که واژه روحانی واژه‌ای وارداتی است که وارد فرهنگ ما شده و جزء فرهنگ ما گشته است بنابراین توصیه می‌کنیم که نباید بر سر کلمه قال و قیل کنیم و معطل شویم بلکه باید به محتوای آن نظر داشت و آن را درست درک کنیم ثانیاً مشکل محتوا را اینگونه حل کردیم که با استعمال عالم دین به عنوان مترادف و مصداق روحانی دانستیم که این کلمه در فرهنگ و ادبیات شیعی آن بار منفی در فرهنگ مسیحیت را ندارد و روحانی واسطه بین خدا و خلق نیست بلکه روحانی واسطه بین ائمه و خلق خدا است.
3ـ معرفی تاریخچه روحانیت: روحانیت کی بوده؟ کی هست و کی می‌خواهد باشد؟ ما تا ندانیم که روحانیت چه کسی بوده، نمی‌توانیم بدانیم که روحانیت چه هست و چه کسی هست؟ یعنی شناخت هستی روحانیت در گرو شناخت تاریخی آنها است.
به طور کلی روحانیت در میان مسلمین با دو چهره تجلی کرده است: 1ـ چهره‌ای پاک و صالح یعنی چهره‌ای که در همه ادوار پاک زیسته است و اغلب با فساد و آلودگی و امتیازطلبی که در عصر آنها رواج داشته مبارزه کرده است. چهره‌ای که دارای خدمات علمی و عملی ارزنده‌ای در تاریخ و حافظه تاریخ مردم است.
1ـ چهره‌ای خودخواه و خودفروخته و دنیاپرست و ناصالح
ابتدا اشاره‌ای به چهره دوم می‌کنیم و این چهره با بهره‌مندی از علوم اسلامی و تظاهر به زهد و تقوا و افتخار مصاحبت با پیامبر(ص) از همان آغاز مورد سوءاستفاده قرار گرفت و ابوهریره‌ها حدیث جعلی ساختند و مقام و منصب‌ها یافتند و زاهد نمایان، دکان‌های تازه باز کردند.
متأسفانه در تاریخ روحانیت شیعه هم روحانیتی پدید آمد که بسیار شبیه به روحانیت مذاهب و ادیان دیگر شد و کم کم بسیاری از آلودگی‌های دستگاه‌های روحانی ادیان دیگر به مسلمانان نیز سرایت کرد. عده‌ای در گوشه‌ای خزیدند و نماز و عبادت خدا و گفتن اذکار یا خواندن آیات قرآن را حرفه خود قرار دادند و به عنوان اینکه بندگان خدایند به هیچ‌گونه وظیفه و مسئولیت دیگری در امور اجتماعی مسلمانان تن در ندادند و خود را مستجاب‌الدعوه و گره‌گشای مشکلات مردم در درگاه خدا شمردند و عده‌ای برای رسیدن به دنیا و مناصب دنیوی اجیر صاحبان زر و زور شدند و خیانت‌های زیادی را در جامعه مسلمین به ظهور رساندند و حتی حکم قتل علمای بزرگی را براحتی و به اسم اسلام و احکام الله صادر کردند. ضربات این دسته از روحانیت، روحانیتی
آیت‌الله طالقانی: «بر مبنای اجتهاد، طبقه‌ای بخصوص به نام روحانی در اجتماع مسلمانان بوجود آمده است»
یکی از فواید عمده شناخت هویت صنفی روحانیت توانمند شدن طلاب متعهد در تصفیه روحانیت و طرد روحانی‌نماهای خائن است
ناآگاه و آگاه وابسته به مراتب کاری‌تر از اغیار بود. البته باید اذعان داشت که اگر عملاً کسانی از عنوان و مقام روحانی سوءاستفاده کرده و بدان رنگ و شغل و حرفه داده‌اند، یا از این راه امتیازاتی کسب کرده‌اند آنهم به هر علتی که بوده باشد چه به خاطر رسوم و عادات عصری یا عوامل سیاست‌های داخلی و خارجی یا جهالت مردم و بی‌اطلاعی آنها و یا... اما هیچ وقت و هیچ کجا و در هیچ منبعی نمی‌توان یافت که این انحراف و عملکرد این دسته از روحانیت مورد تأیید روحانیت اصیل و محققان با انصاف و مردم آگاه بوده باشد. اما در میان همین روحانیت، علمای دین باور و روحانیت پاک و صالح تربیت شدند و صفوف خویش را از آنها جدا کرده و الحمدالله تاریخ روحانیت شیعه مانند تاریخ روحانیت ادیان دیگر نشد که از طبقه خاصی تشکیل شده باشد. در جامعه اسلامی هرگز کسی نتوانست راه کسب علم و دانش و ترقی در مراحل روحانی را بر روی مردم و بر خانواده‌های گمنام و فقیر و بی‌بضاعت ببندد بلکه برعکس بسیاری از بزرگان علم و دانش در ادوار مختلف تمدن اسلامی از خانواده‌های فقیر و گمنام برخاسته‌اند و تاریخ روحانیت اصیل را رقم زدند.20
اما چهره اول روحانیت، یعنی روحانیت صالح و پاک و اصیل چهره‌ای است که در طول تاریخ در دو بُعد الف: بُعد خدمات علمی و ب: بُعد خدمات عملی وارد صحنه اجتماعی و سیاسی شده است.
الف: بُعد خدمات علمی: در بعد خدمات علمی روحانیت سخن بسیار است، مجاهدات علمی و فرهنگی آنان بسیار زیاد می‌باشد. از قرن سوم (از زمان غیبت صغرا) تا پایان قرن چهاردهم هجری قمری ما سی و هفت چهره از چهره‌های مشخص روحانیت و فقها را داریم که مجاهدت بسیاری را در دنیای فقه و اصول و علوم دینی داشته و همواره از زمان خودشان تا عصر حاضر نامشان و جد وجهدهای علمی آنها ورد زبان مراکز علمی و مردم بوده است. برای بهره‌گیری بیشتر با تاریخچه روحانیت اصیل و مجاهدت‌های علمی این چهره‌های صالح، تورقی به آلبوم تاریخ روحانیت شیعه می‌زنیم تا گوشه‌ای از تاریخ بیش از هزار سالة تحقیق و تتبع علمای راستین اسلام که گواه بر ادعای خدمات علمی آنان در راه بارور ساختن نهال مقدس اسلام است، آشنا گردیم: 1ـ علی بن بابویه قمی (متوفای 329) پدر شیخ محمد بن علی بن بابویه معروف به شیخ صدوق، فقیه و صاحب فتوا می‌باشد. 2ـ عباس سمرقندی (معاصر با علی بن بابویه قمی) شهرتش در تفسیر است. 3ـ جعفر بن قولویه استاد شیخ مفید. (متوفای 360) 4ـ ابن ابی عقیل عمانی، آراء ایشان در فقه زیاد نقل می‌شود و از چهره‌هایی است که مکرر به نام او در فقه بر می‌خوریم. 5ـ ابن جنید اسکافی (متوفای 1381) آراء ابن الجنید همواره در فقه مطرح بوده است. 6ـ شیخ مفید (محمد بن محمد بن نعمان) متکلم و فقیه است کتاب معروف او مقنعه است (متوفای 413) 7ـ سیدمرتضی معروف به علم‌الهدی (متوفای 436) علامه حلی او را معلم شیعه امامیه خوانده است و آراء فقهی او مورد توجه فقهاء است 8ـ شیخ ابوجعفر طوسی (معروف به شیخ الطائفه) (متوفای 436) در فقه و اصول و حدیث و تفسیر و کلام تألیفات فراوان دارد رئیس مرکز بزرگ علوم و فرهنگ اسلامی بغداد، بعد از استادش سیدمرتضی بود و بعلت یک سلسله آشوبها خانه و کتابخانه‌اش در بغداد به تاراج رفت. او مؤسس حوزه علمیه نجف می‌باشد. ایشان با کتاب مبسوط خود فقه را وارد مرحله جدیدی کرده است و در عصر خویش مشروحترین کتاب فقهی شیعه بوده است. شیخ طوسی یکی از چند چهره معروفی است که در سراسر فقه نامشان برده می‌شود. 9ـ قاضی عبدالعزیز حلبی معروف به ابن البراج (متوفای 481) است در طرابلس شام قاضی بود. 10ـ شیخ ابوالصلاح حلبی (متوفای 447) 11ـ حمزه بن عبدالعزیز دیلمی معروف به «سالار دیلمی» (متوفای 463)
12ـ سیدابوالمکارم بن زهر (متوفای 585) 13ـ ابن حمزه طوسی معروف به عمادالدین طوسی
14ـ ابن ادریس حلی (متوفای 598) از فحول علمای شیعه است کتاب معروف او در فقه به نام «سرائر» است، ایشان به حریت فکر معروف است و نسبت به علما و فقها انتقادات بسیار شدید می‌کرد. 15ـ شیخ ابوالقاسم جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید حلی معروف به محقق، کتاب شرایع ایشان در میان طلاب یک کتاب درسی بوده و هست. 16ـ حسن بن یوسف بن علی بن مطهر حلی، معروف به علامه حلی (متوفای 726)، یکی از اعجوبه‌های روزگار است و در فقه و اصول و کلام و منطق و فلسفه و رجال و غیره کتاب نوشته است. 17ـ فخرالمحققین، پسر علامه حلی (متوفای 771) آراء ایشان در کتاب ایضاح از کتب فقهیه مورد توجه است. 18ـ محمد بن مکی معروف به شهید اول، از اعاظم فقهای شیعه، ایشان در 786 به فتوای یک فقیه مالکی مذهب و تأیید یک فقیه شافعی مذهب شهید شده است کتاب معروف ایشان در فقه اللمعه است 19ـ فاضل مقداد (متوفا، 826) 20ـ جمال‌السالکین ابوالعباس احمد بن فهد حلی اسلامی (متوفای 841) 21ـ شیخ علی بن هلال جزائری، زاهد و متقی و جامع معقول و منقول بوده است. 22ـ شیخ علی بن عبدالعالی کرکی، معروف به محقق کرکی یا محقق ثانی، از اکابر فقهاء شیعه است منصب شیخ‌الاسلامی برای اولین بار در ایران به او تفویض شد، کتاب معروف او که در فقه زیاد نام برده می‌شود جامع‌المقاصد است که شرح قواعد علامه حلی است. 23ـ شیخ بهاءالدین محمد عاملی معروف به شیخ بهائی (متوفای 1030) مردی جامع بوده است، ادیب، شاعر، فیلسوف، ریاضی‌دان، مهندس، فقیه، مفسر، طبیب بوده است. اولین کسی است که یک دوره احکام فقه غیراستدلالی به صورت رساله عملیه به زبان فارسی نوشت. این کتاب بنام «جامع عباسی» معروف است. (ملاصدرای شیرازی و ملامحمدتقی مجلسی صاحب کتاب بحارالانوار و محقق سبزواری، از شاگردان او هستند، 24ـ شیخ زین‌الدین معروف به شهید ثانی (شهادت 966) ایشان علاوه بر فقه و اصول از فلسفه و عرفان و طب و نجوم هم آگاهی داشته است. معروفترین تألیف او در فقه شرح لعمه و مسالک الافهام است. 25ـ احمد بن محمد اردبیلی معروف به مقدس اردبیلی، ضرب‌المثل زهد و تقوا است (متوفای 993) 26ـ ملامحمدباقر سبزواری معروف به محقق سبزواری متوفای 1090 ایشان جامع معقول و منقول بوده است. کتاب معروف او در فقه یکی به نام «ذخیره» و دیگری به نام «کفایه» است 27ـ آقا حسین خوانساری معروف به محقق خوانساری 28ـ جمال‌المحققین معروف به آقا جمال خوانساری 29ـ شیخ بهاءالدین اصفهانی معروف به فاضل هندی 30ـ محمدباقر محمد اکمل بهبهانی، معروف به وحید بهبهانی، ایشان کربلا را مرکز قرار داد و شاگردان بسیار مبرز تربیت کرد. 31ـ سید مهدی بحرالعلوم (متوفای 1212) 32ـ شیخ جعفر کاشف‌الغطاء (متوفای 1228) 33ـ شیخ محمدحسن صاحب کتاب جواهرالکلام معروف به صاحب جواهر (متوفای 1266). این کتاب را می‌توان دائرة‌المعارف فقه شیعه خواند. ایشان سی سال تمام یک سره کارکرد تا چنین اثر عظیمی به وجود آورد. 34ـ شیخ مرتضی انصاری، دو کتاب معروف او (رسائل) و (مکاسب)، کتاب درسی طلاب می‌باشد. 35ـ حاج میرزا محمدحسن شیرازی، معروف به میرزای شیرازی بزرگ حدود 23 سال مرجع علی‌الاطلاق شیعه بود، با تحریم تنباکو، قرارداد معروف استعماری رژی را لغو کرد. 36ـ آخوند ملا محمدکاظم خراسانی (متوفای 1329) ایشان حدود هزار و دویست شاگرد داشته است که حدود دویست نفر آنها خود مجتهد بوده‌اند. کتاب کفایة‌الاصول او یک کتاب درسی مهم است. 37ـ حاج میرزا حسین نائینی (متوفای 1355) از بزرگان فقهاء و اصولیون قرن چهاردهم هجری است. 21
همه این فرزانگان دین را با ویژگیهای زیر می‌توان شناخت: 1ـ آنان کسانی بودند که تلاش نمودند تا مسائل حلال و حرام الهی را بدون دخل تصرف ترویج نمایند 2ـ آنان کسانی بودند که علوم قرآن و اسلام و اهل بیت را به مردم رساندند 3ـ آنان افرادی بودند که با امکانات اندک به جمع‌آوری و نگهداری علوم قرآنی و اسلامی و آثار و احادیث پیامبر(ص) و سنت و سیره معصومین پرداختند 4ـ اینان تکیه‌گاه محرومان بوده و مهمترین پایگاه محکم اسلام در برابر حملات و انحرافات و کج‌رویها بوده‌اند. 6ـ اساس روحانیت صالح بر انکار حقانیت پادشاه بوده است. 22
ب: بعد خدمات عملی: روحانیت صالح در هر عصری از اعصار برای دفاع از مقدسات دینی و میهنی خود مرارتها و تلخیهای زیادی متحمل شده‌اند.
خدمات عملی روحانیت در سطوح مختلف جاری بوده است چه در سطح خدمات اجتماعی همانند، تأسیس مدارس، مساجد، مراکز فرهنگی، بیمارستان و کمک به سیل‌زدگان، زلزله‌زدگان. خلاصه اینکه اینان در تعمیر بلاد و تأمین عباد تلاش‌های فراوانی را به منصه ظهور رسانده‌اند و در سطح خدمات سیاسی هم بر مبنای قاعده فقهی «نفی سبیل» در مقابل سلطه‌گران خارجی موضعگیری کرده‌اند و خدمات عملی بسیار جالب و ارزنده‌ای از خود به جای گذاشته‌اند که به برخی از آن خدمات سیاسی به صورت فهرست‌وار اشاره می‌کنیم:
1ـ جنگ روس و ایران و اقدامات آیت‌الله شیخ محمدجعفر نجفی معروف به کاشف‌الغطاء، ایشان برای دفاع از مرزهای ایران فتوای جهاد صادر کرد.
2ـ آیت‌الله کاشف‌الغطا در غائله وهابیون (حمله به نجف) رهبری جهاد را بر عهده گرفت و در مقابل حملات آنها سور نجف را ساخت و همراه با سایر علما مسلحانه با همکاری مردم استقامت کرد تا سرانجام وهابیون متواری شدند.
3ـ قیام مردم تهران بر ضد سیاست روس و رهبری آیت‌الله میرزا مسیح تهرانی در این قیام.
4ـ تصرف بوشهر توسط انگستان و واکنش علما.
5ـ اعتراض علما به قرارداد رویتر
6ـ محمدحسن حسینی معروف به میرزای شیرازی و فتوای تحریم تنباکو.
7ـ علما و انقلاب مشروطه، مهاجرت صغری و شهادت آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری.
8ـ علما و نهضت عراق (آیت‌الله سیدکاظم یزدی ـ آیت‌الله میرزا محمدتقی شیرازی ـ و آیت‌الله شیخ‌الشریعه اصفهانی ـ همگی بر ضد انگلیس فتوای جهاد صادر کردند.)
9ـ در تجاوز انگلیس به جنوب ایران، آیت‌الله شیخ محمدحسین برازجانی بر ضد نیروهای تجاوزگر جنوب اعلام جهاد کرد و به رهبری ستاد جنگ پرداخت.
10ـ قرارداد 1919 انگلیس با دولت وثوق‌الدوله و مخالفت آیت‌الله سیدحسن مدرس. شهید مدرس با طراحی در مجلس چهارم آن قرارداد را از حوزه سیاست کشور برای همیشه خارج کرد. علاوه بر اقدامات علیه قرارداد 1919 یکی دیگر از خدمات سیاسی مهم ایشان مقابله با فعالیت‌های ضدمذهبی رضاخان بود.23
11ـ مخالفت‌های آیت‌الله بافقی و کشف حجاب پهلوی اول.
12. مخالفت‌های امام خمینی با پهلوی دوم در قالب ضدیت با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و مقابله با کاپیتولاسیون و نهایتاً بعهده گرفتن رهبری انقلاب اسلامی و برقراری جمهوری اسلامی ایران.
در همه اقدامات فوق روحانیت اصیل همراه با تحمل اسارتها، تبعیدیها، زندان‌ها، اذیت و آزارها و زخم‌زبان‌ها، شهدای گرانقدری را به پیشگاه مقدس حق تقدیم نموده‌اند.
شخصیتهای حوزه‌های دینی که در طول پانزده قرن تاریخ شیعه به شهادت رسیده‌اند 252 نفر آمار داده شده است که از میان آنها 19 دانشمند شهید، اختصاص به دانشمندان قرن پانزدهم هجری دارد.24 علاوه بر آن بیش از 2500 نفر از طلاب علوم دینیه در سراسر ایران در جنگ تحمیلی شهید شده‌اند.25 و در سال 1357 قبل از پیروزی انقلاب اسلامی حدود 600 نفر از روحانیون در حبس رژیم شاه بودند و عدة زیادی نیز در تبعید به سر می‌بردند.26
چند دیدگاه دیگر
اینکه بحث خود را با مرور دیدگاههای دیگری درباره گونه‌شناسی روحانیت از قرار ذیل ادامه می‌دهیم:
1ـ گونه‌شناسی روحانیت از آیت‌الله کاشانی
آیت‌الله کاشانی روحانیت را در نهضت ملی نفت به سه گروه یا سه تیپ عمده تقسیم و
رکن و قوام روحانیت، علم و تقواست
استاد حکیمی معتقد است هویت صنفی روحانیت به ائمه می‌رسد و طلبه و روحانی، فرزندان روحی و صنفی پیامبران و ائمه می‌باشند
گونه‌شناسی می‌کند که عبارتند از: 1ـ روحانیت خارج از دایره سیاست (متدینین احمق)
2ـ تعقیب‌کنندگان سیاست تشکیل حکومت اسلامی 3ـ اصلاح‌طلبان در حوزه قانون اساسی
لازم است خواننده محترم به چند نکته توجه نمایند 1ـ تیپو‌لوژی مرحوم آیت‌الله کاشانی مربوط به دهه 1330، دوران ملی کردن نفت بوده است 2ـ این ‌گونه‌شناسی را به طور صریح و طبقه‌بندی شده در آثار و گفتار آیت‌الله کاشانی نمی‌توان یافت بلکه با ارجاع به گفتار و متون ارائه شده درباره ایشان می‌توان به چنین طبقه‌بندی دست یافت. مرحوم کاشانی در یکی از سخنانش می‌گوید «... در بحر حیرت فرو می‌روم، چگونه زعمای قوم چشم‌پوشی می‌نمایند و به این همه فجایع و مصائب تن می‌دهند. آیا حکم اسلام همین است. آیا می‌دانید چرا ساکت هستند و امر به معروف و نهی از منکر و دفاع از حوزه دیانت که از ضروریات اسلام است، نسیا منسیا شده و عدم اعتنا با این ضروریات اسلام علامت زهد و تقوی گردیده؟ برای این است که متدینین عقیده دارند پیشوای متقی زاهد، کسی است که کار به هیچ کار نداشته باشد، هر چه به سر دین و دنیای این ملت می‌آید نفس نکشد، و مردم، تقلید و نماز و سایر امور شرعیه را، مراجعه نمایند! من از بی‌دین‌ها شکایتی ندارم، بی‌دینی آنها مستعد همین سکوت‌ها و کناره‌گیریها و دسائس اجانب است که وسایل بی‌دینی را فراهم نمودند. از متدینین احمق که محرمات ضروریه اسلام را علامت زهد و تقوا می‌شمارند، تعجب دارم و با انتظامات، که همه چیزش گروگان آن است مخالفت می‌کنند و حرام می‌دانند یا مسامحه می‌کنند... علة‌العلل عدم مداخله روحانیون در امور اجتماعیه، انگلیسیها و درباری‌های فاسد هستند چون دیدند قوه روحانیت قوه بزرگی است و امتیاز دخانیات را بهم زدند، به وسائلی که در دست دارند، در ذهن مردم کردند که مجتهد، مرجع تقلید و امام جماعت نباید مداخله در سیاست بکند و حرام است... طبقه دیگر، متدین ‌ترسوی بی‌فهم، بی‌غیرت، که به جهت تبعیت از مرجع تقلیدش هر حقیقتی را اسمش را سیاست می‌گذارد و کناره‌گیری می‌نماید. با آن که دخول در سیاست معلوم نیست به کدام آیه یا روایت حرام شده. آیا پیامبر و حضرت امیر(ع) مملکت اسلام را به نماز و روزه اداره می‌فرمودند.27
2ـ یراوند آبراهامیان و گونه‌شناسی روحانیت
فرد دیگری که به تیپو‌لوژی روحانیت پرداخته صاحب نظر و جامعه‌شناسی بنام آبراهامیان است که اولاً: از جنس و صنف روحانیت نیست بلکه از بیرون به این قضیه نگاه می‌کند.
ثانیاً: تیپو‌لوژی ایشان اختصاص به دوره زمانی 1342 تا 1356 دارد.
ثالثاً: در تیپو‌لوژی ایشان مصادیق هم نام برده شده است که به نظر می‌رسد برخی از آنها براحتی قابل پذیرش نباشند مثلاً مرحوم آیت‌الله مرعشی نجفی را که در تیپ علمای محتاط غیرسیاسی جا داده است. اگرچه رسماً سیاسی نبود ولی از ابتدای حرکت امام خمینی یعنی از طرح انجمن‌های ایالتی و ولایتی تا تبعید و... مؤید و حامی امام خمینی بود و در صحنه‌های سیاسی حضور داشت.
بهر‌حال تیپو‌لوژیی که آبراهامیان ارائه کرده عبارتست از:
1ـ علمای محتاط غیرسیاسی: اعضای این گروه با رهبری اشخاص بسیار محترمی همچون آیت‌الله خویی، آیت‌الله احمد خوانساری و آیت‌الله مرعشی نجفی اعتقاد داشتند که روحانیون باید از کار کثیف سیاست دوری کرده به مسائل معنوی تبلیغ کلام خداوند، تحصیل در حوزه‌ها و آموزش علمای نسل آینده بپردازند.
آقای آبراهامیان برای تأیید قسمت اول تیپو‌لوژی خود گفتاری از حجت‌الاسلام والمسلمین سید احمد خمینی را اینگونه ذکر می‌کنند که حجت‌الاسلام سید احمد خمینی می‌گوید: اکثریت عمده آخوندها تا دهه 1350 غیرسیاسی بودند، نه با شاه مخالفت می‌کردند و نه آشکارا پشتیبان او بودند. اما ناگهان به انقلاب پیوستند.
2ـ تیپ دوم، روحانیون مخالف میانه‌رو نامیده می‌شوند. ایشان افرادی که در این گروه قرار می‌گیرند از آیت‌الله محمدرضا گلپایگانی، آیت‌الله محمدهادی میلانی در مشهد و آیت‌الله کاظم شریعتمداری نام می‌برد.
3ـ روحانیون مخالف تندرو. مصادیق این تیپ را افرادی همچو امام خمینی و آیت‌الله منتظری ذکر می‌کند.28
3ـ گونه‌شناسی روحانیت از آیت‌الله گرامی
آیت‌الله گرامی تیپو‌لوژی که از روحانیت انجام می‌دهد بدین صورت به نمایش می‌گذارد:
1ـ روحانیت طرفدار دخالت در حکومت و سیاست
2ـ روحانیت مخالف دخالت در حکومت و سیاست بر اساس ادله فقهی
3ـ روحانیت مخالف دخالت در سیاست بر اساس مقدس بودن روحانی
4ـ روحانیت موافق مشروط یا مخالف مشروط، دخالت در حکومت و سیاست ایشان می‌گویند: «یک عده از علما و فقها که مخالف حضور روحانیت در حکومت بودند، اینها با نگاه فقهی، مخالفت با این قضیه می‌کردند. مثل مرحوم سید احمد خوانساری، مرحوم حائری و مرحوم حجت. اینها می‌گفتند فقیه حتی به این اندازه هم حق ندارد که اگر کسی با سال غیرمخمّس معامله کرد، آن را اجازه بدهد، در حالی که مشهور فتواها این است که فقیه اجازه بدهد و در سود شریک شود. بنابراین کسانی که مخالف حضور روحانیت در سیاست بودند یا بر اساس فقهی بود که نام بردیم. یا بر اساس این که با قداست روحانی نمی‌سازد یا زمینه‌ها مهیا نیست مثلاً آیت‌الله بروجردی از آن دسته فقهایی است که اشکال فقهی نمی‌کردند مثل مرحوم حجت و دیگران، بلکه ایشان می‌گفتند من می‌دانم که قیام به ضرر ما تمام می‌شود. در نگاه آیت‌الله بروجردی بدست آوردن حکومت برای روحانیت نه یک تهدید بلکه یک فرصت بود البته زمانی که نیرو مهیا باشد. اما در صورت نبود نیرو تهدید خواهد بود. خلاصه اینکه ایشان در دسته سوم طبقه‌بندی فوق قرار می‌گیرد.29
4ـ عمادالدین باقی و تیپ‌شناسی روحانیت
عمادالدین باقی در دو کتابش دو نوع تیپ‌شناسی از روحانیت ارائه کرده است. الف: در کتاب کاوشی درباره روحانیت به معرفی پنج تیپ از تیپ‌های موجود در روحانیت دوران قاجار و پهلوی می‌پردازند. البته ایشان علاوه بر تیپ‌شناسی به مصادیق هر یک از این تیپ‌ها هم اشاره می‌کند اگرچه خود معتقد است که برای معرفی مصادیق این تیپ‌ها موارد فراوانی می‌توان نشان داد که خود محتاج به نگارش کتابهایی مستقل است. تیپ‌هایی را که ایشان معرفی می‌کنند عبارتند از: 1ـ روحانی‌نمایان: یعنی کسانی که به نحوی باعث تحکیم پایه‌های رژیم استبداد و حکومت‌های غیرشرعی بوده‌اند یعنی وعاظ السلاطین و آنانکه معاونت ظلمه نمودند و افراد مرموز و مشکوک از روحانیت. به عبارتی دیگر ایشان روحانی نمایان را به سه دسته اطلاق می‌کند: الف) وعاظ‌السلاطین و دست‌پروردگان قدرتهای طاغوتی ب) معممین بدون علم ج) عالم بی تقوی و تعهد. باقی در کتاب فوق‌الذکر خود حدود 30 صفحه را به معرفی مصادیق تیپ اول «روحانی نمایان» اختصاص داده است.30
2ـ علمای بی‌تفاوت: یعنی روحانیتی که در فاز سیاست و درگیری و مبارزه نبودند و آن را درک نمی‌کردند و در عین حال افرادی ساده و صادق و دارای افق‌های فکری و بینشی کوتاه بودند. از همین رو افرادی ساکت بوده و احیاناً سلاطین را تقدیس و تکریم نموده‌اند لذا در بعد سیاسی انتظاری از آنان نمی‌توان داشت و تنها در بعد فرهنگی به شخصیت و میراث‌های علمی‌شان ارج نهاده می‌شود.31
3ـ علمای مبارز غیرمستقیم: عده‌ای که تکلیف خویش را چنین احساس کرده بودند که یکی از راههای ترویج و انتشار مذهب حق، بهره‌گیری از نفوذ در دستگاه قدرتهای حاکم است. نویسنده کتاب افرادی همچون علامه حلی و خواجه نصیرالدین طوسی و... را در این ردیف قرار می‌دهد.32
4ـ گروه بی‌اعتنایان: یعنی کسانی که مفهوم مبارزه و سیاست را درک می‌نمودند ولی موافقت یا مخالفتی با حکام جور اظهار نمی‌کردند.33
5ـ روحانیت متعهد، آگاه و مبارز: این گروه در دوره‌هایی از تاریخ در اقلیت بوده‌اند و اگر می‌خواستند به مقتضای اجتهاد یک مجتهد زنده در حوادث واقعه و مسائل سیاسی دست به اقداماتی بزنند بایست از شخصیت و موقعیت خویش دست می‌شستند. نویسنده در این تیپ مصادیق زیادی را معرفی می‌کند و در این خط خونبار از افرادی همچو نجم‌الدین کبری صاحب کتاب منازل السائرین گرفته تا آخوند خراسانی، شیخ فضل‌الله نوری و سیدجمال واعظ اصفهانی، شیخ محمد خیابانی، سیدجمال‌الدین اسدآبادی، شهید مدرس، آیت‌الله کاشانی، نواب صفوی آیت‌الله سعیدی، غفاری، اندرزگو، مصطفی خمینی، مطهری و بهشتی‌ها نام برده شده است.34
ب: گونه‌شناسی دومی که آقای باقی انجام داده است در کتاب قدرت و روحانیت می‌باشد با این تفاوت که در این گونه‌شناسی به تیپ‌های روحانیت قبل و بعد از انقلاب اسلامی پرداخته که در کتاب اول فقط به تیپ‌های قبل از انقلاب پرداخته بود. ایشان در این کتاب بدین صورت گونه‌شناسی‌اش را طراحی می‌کند. 1ـ اقلیت حامی یا موافق کامل حکومت 2ـ اقلیت تحول‌طلب
3ـ اکثریت بی‌تفاوت یا غیرسیاسی که خود طیفی است از افراد پارسای روحانی.
باقی می‌گوید: اقلیت تحول‌گرا یا تحول‌طلب برای افزایش بازده خود در برابر دو نیروی دیگر، ناچار از سازماندهی و انسجام بود. ایشان در ادامه می‌نویسند که تفاوت تیپ دوم «اقلیت تحول‌طلب» قبل از انقلاب و بعد از انقلاب در این است که اقلیت تحول‌گرا بعد از انقلاب دیگر انقلابی نیست بلکه اصلاح‌طلب است.35
5ـ گونه‌‌شناسی روحانیت از دیدگاه امام خمینی
خواننده محترم عنایت داشته باشند تیپ‌شناسی امام خمینی از روحانیت بدین‌صورت نیست که در یک‌جا و در یک دسته‌بندی خاصی ارائه کرده باشند بلکه این تیپ‌شناسی را از مجموعه صحبتها و نوشته‌های ایشان می‌توان بدست آورد. فلذا بر اساس مطالعات آثار امام می‌توان گفت که ایشان روحانیت را به طور کلان به دو تیپ الف: روحانیون صالح ب: روحانیون ناصالح طبقه‌بندی می‌کنند. قبل از تشریح و تجزیه و بیان تیپ‌های فرعی این دو تیپ کلان، شایان ذکر است که تیپ‌شناسی روحانیت در دیدگاه امام خمینی دارای خصایص و ویژگیهای زیر است.
1ـ محدود به عصر خاصی نیست (مثلاً عصر سلطنت) بلکه همه اعصار را شامل می‌شود و حتی عصر جمهوری اسلامی ایران
2ـ این تیپ‌ها به اسامی متعددی قابلیت نامگذاری دارند که در متن به آن اشاره خواهد شد.
3ـ این تیپ‌شناسی در یک دسته‌بندی و طبقه‌بندی آماده‌ ارائه نشده بلکه در لابلای سخنان امام باید آن را یافت.
الف) روحانیت صالح: امام خمینی در این‌گونه و تیپ کلان، به دو گونه و تیپ فرعی اشاره می‌کند و یا بعبارتی این تیپ صالح را به دو تیپ روحانیت اصیل، متعهد و انقلابی و روحانیت اصلاح‌گر (آرام‌ساز)، تجزیه و طبقه‌بندی می‌کند غیر از اینها امام به علمای منفعل یا محافظه‌کار نیز اشاره می‌کند.
1ـ روحانیت اصیل (متعهد، انقلابی): یعنی روحانیتی که حافظ دیانت و اسلام است، روحانیتی که شغل و مسئوولیت انبیاء را پذیرفته و حافظ شریعت و مبلغ رسالت و قوانین وحی به مردم می‌باشند. این تیپ از روحانیت سینه خود را برای مقابله با هر تیر زهر‌آگینی که به طرف اسلام شلیک می‌شود آماده نمودند و به مسلخ عشق آمدند.36 در این تیپ افرادی جای می‌گیرند که با نظامهای سیاسی علناً درگیر شده و مقابله می‌کردند. در این تیپ، روحانی که مفسر و مبلغ و مجری دین است اسلام را دینی معرفی می‌کند که سیاستش در عبادتش و عبادتش در سیاستش مدغم می‌گردد و احکام اخلاقیش هم سیاسی می‌شود. او قدرت را نیز در یک رابطه با معرفت دینی تعریف می‌کند.
2ـ روحانیت اصلاح‌گر: روحانیت اصلاح‌گر یا به قول امام خمینی روحانیت «آدم‌ساز» آن
تیپی است که: 1ـ بر اساس اقتضائات زمان و مکان وارد دستگاه سیاست می‌شد و دوم اینکه منفعل در دستگاه نبود بلکه تحولی در دستگاه ایجاد می‌کرد. با در نظر گرفتن این دو عنصر است که امام خمینی فعالیت‌های علمایی همچون خواجه نصیر‌الدین طوسی شیخ بهایی، علامه مجلسی و غیره را که در درون نظام شاهنشاهی صورت گرفته است مورد ستایش قرار می‌دهند. ایشان این دسته از علما را نه اینکه ذم نکرده و درباری معرفی نمی‌کند بلکه آنان را علمای مجاهد و صالحی که از مقامشان گذشت کرده‌اند یاد می‌کند و خود را جای آنها قرار می‌دهد و می‌گوید «من هم اگر چنانچه می‌توانستم یک سلطان جائری را به راه بیاورم می‌رفتم درباری می‌شدم. شما هم تکلیفتان این بود که اگر بتوانید یک سلطان جائری را آدمش کنید بروید درباری بشوید. این درباری شدن نیست. این آدم‌سازی است.»37 و بر اساس همین دیدگاه است که می‌گوید: «...یک طایفه از علما، اینها گذشت کرده‌اند از یک مقاماتی و متصل شده‌اند به یک سلاطینی، با اینکه می‌دیدند که مردم مخالفند لکن برای ترویج دیانت و ترویج تشیع اسلامی و ترویج مذهب حق، اینها متصل شده‌اند به یک سلاطینی و این سلاطین را وادار کرده‌اند، ـ خواهی نخواهی ـ برای ترویج مذهب، مذهب دیانت، مذهب تشیع، اینها آخوند درباری نبودند، این اشتباهی است که بعض نویسندگان ما می‌کنند.»38
امام خمینی نه تنها این دسته و تیپ از روحانیت را می‌ستود بلکه با اذعان به این مطلب که لازمه عقلی عالم اصلاح‌گر بودن در نظام شاهنشاهی، پذیرش بقای نظام شاهنشاهی خواهد بود، ولی چون مصلحت بوده و حاوی فواید کثیره‌ای خواهد بود، فلذا واجب شرعی دانسته است که علما به چنین اقدامی دست بزنند. بر همین مبنا است که می‌گویند: اگر ورود بعضی از علما در بعضی از پستهای دولتی موجب برپا داشتن واجبی یا واجباتی و از بین رفتن منکر یا منکراتی باشد و محذور مهمتری مثل هتک حیثیت علم و علما و سستی عقاید مردم و ضعیف، در بین باشد، ورود برای علما، واجب کفایی است.39
3ـ علمای منفعل یا محافظه‌کار: به نظر می‌رسد امام خمینی این تیپ از روحانیت را فیمابین تیپ صالح و ناصالح قرار می‌دهند. اینان آن تیپ از روحانیانی هستند که در عرصه نظری یا عرصه خدمات اجتماعی فعال بود و خواهان خیر جمعی هستند، در عوض در مقابل فعالیت سیاسی ساکت و بی‌تحرک هستند فلذا از این تیپ روحانیون می‌خواهد که زمانه را بشناسند و دست از محافظه‌کاری بردارند و بر اساس این هشدار است که می‌گویند: ...وای بر این علمای ساکت وای بر این نجف ساکت، این قم ساکت... وای بر این اسلام، ای علما ساکت ننشینید، نگویند الان مسلک شیخ (مراد مرحوم آیت‌الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری می‌باشد) است. والله شیخ اگر حالا بود تکلیفش این بود؛ امروز سکوت، همراهی با دستگاه جبار است نکنید سکوت.40
ب) روحانیت ناصالح: در این بخش، امام خمینی دو تیپ آخوندهای غیرمهذب و عالم بلاعمل و روحانیون وابسته را معرفی می‌کند.
1ـ عالم غیرمهذب (عالم سوء) یا عالم بلاعمل: امام خمینی بر اساس استناد تاریخ روحانیت شیعه، به روحانیت هشدار می‌دهد که «طلاب علوم نقلیّة شرعیه‌... که علم در آنها تأثیر
روحانیت اصیل، تکیه‌گاه محرومان و مهمترین پایگاه محکم اسلام در برابر حملات و انحرافات و کجرویها بوده‌اند
با بررسی آثار امام خمینی می‌توان گفت از دیدگاه ایشان روحانیت به دو دسته
1ـ روحانیون صالح 2ـ روحانیون ناصالح تقسیم می‌شوند
سوء بخشیده و بر مفاسد اخلاقی آنها افزوده و علم که موجب فلاح و رستگاری آنها باید باشد باعث هلاکت آنها شده و آنها را به جهل و ممارات و استطاله و ختل کشانده»41 باید یک قدم که برای تحصیل علم بر می‌دارد یک قدم برای تحصیل اخلاق خوب و تهذیب بردارد. اگر خدای نخواسته آقایان، مهذب نباشند، ...این ضررش از نفعش بیشتر است. ...اکثر این دین‌سازیها که بوده است اینها از طبقه ملاها بوده است، ملاهایی که فقط علم به خیال خودشان کافی بوده است و دنبالش مسیر انبیاء نبوده است.42
این دسته از علما و روحانیون کسانی هستند که برای اسلام نافع که نیستند بلکه مضر هم هستند، و صدمات و لطمات روحی زیادی به جامعه وارد می‌کنند43 ... «شما می‌دانید که مرحوم شیخ فضل‌الله نوری را کی محاکمه کرد؟ یک معمّم زنجانی یک ملای زنجانی محاکمه کرد و حکم قتل را او صادر کرد. وقتی معمّم، ملّا، مهذّب نباشد، فسادش از همه کس بیشتر است.»44
2ـ روحانیون وابسته: روحانیون وابسته به دو صورت ظهور و بروز پیدا کرده‌اند
1ـ روحانیون آگاه وابسته؛ 2ـ دوم روحانیون ناآگاه وابسته.
در قسمت روحانیت آگاه وابسته عناوینی که امام خمینی برای معرفی آنها استفاده می‌کند و بر زبان می‌آورد. عبارتند از: ـ آخوندهای حسود و دنیاگرای درباری45 ـ آخوندهای جیره‌خوار تفرقه‌افکن46 ـ علمای مزوّر47 ـ وعاظ‌السلاطین48 ـ مفتی‌های خودفروخته49 ـ دین به دنیافروشان50 و معممین ساختگی51 ـ مقدس‌نماهای واپسگرا ـ روحانیون تحجرگرا.52
و در قسمت روحانیت ناآگاه وابسته از عناوینی چون ـ بازی‌خوردگان غافل از سیاست53 ـ جهال به صورت عالم54 ـ معممین کج‌فهم و کج‌فکر55 استفاده شده است.
1ـ علمای آگاه وابسته (روحانی‌نما)
علمای آگاه وابسته کسانی هستند که علیه انقلاب و اسلام ناب محمدی فعالیت می‌کنند و در مسیری قرار دارند که پیامبرپسندانه نیست که هیچ، بلکه همیشه بر ضد و مخالفت با سنت رسول‌الله قدم برمی‌دارند. امام می‌گویند: روحانیون وابسته کم نبودند و نیستند، در حوزه‌های علمیه هستند افرادی که علیه انقلاب و اسلام ناب محمدی(ص) فعالیت دارند. امروز عده‌ای چنان تیشه به ریشه دین و انقلاب و نظام می‌زنند که گویی وظیفه‌ای غیر از این ندارند. خطر تحجرگرایان و مقدس‌نمایان احمق در حوزه‌های علمیه کم نیست طلاب عزیز لحظه‌ای از فکر این مارهای خوش خط و خال کوتاهی نکنند، اینها مروج اسلام آمریکایی و دشمن رسول‌الله هستند.56
امام خمینی برای بیشتر شناساندن ماهیت این تیپ «روحانیت آگاه وابسته» می‌گویند «در شروع مبارزات اسلامی اگر می‌خواستی بگویی شاه خائن است، بلافاصله جواب می‌شنیدی که شاه شیعه است! عده‌ای مقدس‌نمای واپسگرا همه چیز را حرام می‌دانستند و هیچ کس قدرت این را نداشت که در مقابل آنها قد علم کند.»57
امام خمینی این علمای آگاه وابسته را به ابوحریره‌ها و شریح قاضی‌ها تشبیه می‌کند و می‌گوید این روحانیت درباری و حاشیه‌نشین، این معممین ساختگی و روحانی‌نماها «اینها از فقهای اسلام نیستند و بسیاری از اینها را سازمان امنیت ایران معمم کرده تا دعا کنند.»58 یا در جای دیگر می‌افزاید «آن فقیهی که وارد دستگاه ظلمه می‌گردد و از حاشیه‌نشینان دربارها می‌شود و از اوامرشان اطاعت می‌کند امین نیست و نمی‌تواند امانتدار الهی باشد. خدا می‌داند که از صدر اسلام
از نظر امام خمینی، روحانی اصیل (متعهد و انقلابی) قدرت را در رابطه با معرفت دینی تعریف می‌کند
تاکنون از این علماء سوء چه مصیبتهایی بر اسلام وارد شده است؟ ابوحریره‌، یکی از فقها است... برای شکم یا بسط ریاست به این دستگاهها پیوسته‌اند.»58
2ـ علمای ناآگاه وابسته
امام خمینی در لابلای سخنان خود که به معرفی و شناساندن این تیپ از روحانیت می‌پردازد و به طلاب جوان هم توصیه می‌کند که مواظب باشند که «پرونده تفکر این گروه همچنان باز است و شیوة مقدس‌مآبی و دین‌فروشی عوض شده است.»60 مقدس‌نماهای بی‌شعور تا دیروز می‌گفتند که دین از سیاست جدا است و مبارزه با شاه حرام اما امروزه می‌گویند مسئوولین نظام کمونیست شده‌اند.61
3ـ روحانیون مهمل و بیکاره (روحانی مسأله‌گو و دعاگو)
امام خمینی دست به معرفی یک تیپ دیگر از روحانیت می‌زند و می‌گوید: «افراد مهمل و بیکاره و تنبل و بی‌همتی را می‌بینید که فقط مسأله می‌گویند و دعا می‌کنند و کاری جز این از آنها ساخته نیست.»62
نتیجه‌گیری
اولاً ما مانند مسیحیت برای روحانی مقامی جدای از مقام بشری قائل نیستیم و ادعا نمی‌کنیم که عالم دینی و روحانی شیعه مانند روحانی مسیحی است بلکه می‌گوییم عالم دینی و روحانی، انسانی کاملاً معمولی و مهذب شده است که در دین تخصص دارد و بر اساس آیة «فاسئلوا اهل الذکر ان کنتم لاتعلمون» چون متخصص است و تهذیب نفس کرده است مردم باید در این تخصص همراه با تعهد به او مراجعه کنند. روحانیون واسطه بین خدا و خلق نیستند که بهشت بفروشند و جهنم بخرند، بلکه آنها واسطه بین ائمه و خلق هستند «وجعلنا بینهم و بین القُری التی بارکنا فیها، قُری ظاهرة و قدرنا فیها السیر، سیروا فیها لیالی و ایاماً آمنین» آنها (علما) از تعالیم ائمه استفاده کرده و تلاش می‌کنند که خلق را به آبادیهای نهایی و نفوس کامله ائمه طاهرین برسانند تا از برکات آن نفوس بهره‌مند گردند و به مقام قرب حقیقی برسند.
همچنین این طبقه یکسره خوب و منزه نیستند بلکه اینها هم مثل سایر طبقات خوب و بد دارند و بدهای آنها از همة بدها، فساد و ضررشان بیشتر است چنانچه خوبهای آنها از تمام خوبها مفیدترند.
پی‌نوشتها:
1. دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد اول؛ تهران، نشر مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1369، ص 150.
2. مصطفی ملکیان، مجله راه نو، سال اول، شماره 13، گفت‌وگوی مصطفی ملکیان، با عنوان حوزه و دنیای جدید، ص 18.
3. در این باره سروش می‌گوید وقتی شریعتی به انگلستان آمده بود و من افتخار میزبانیش را داشتم در ضمن گفت‌وگوهایی که با یکدیگر داشتیم، دانستم که به این مسأله بسیار حساس است از «منهاییون» سخن می‌گفت و مرا از همکاری با آنان تحذیر می‌کرد. ر.ک به: کیان، سال پنجم، شماره 24 فروردین و اردیبهشت 74، مقاله حریت و روحانیت، عبدالکریم سروش.
4. عبدالکریم سروش، مقاله حریت و روحانیت، مجله کیان، سال پنجم، شماره 24، فروردین و اردیبهشت 1374، ص 2.
5. علی شریعتی، مجموعه آثار، شماره 20، ص 119.
6. علی شریعتی، مجموعه‌آثار، شماره 22، ص 197.
7. علی شریعتی، مجموعه‌آثار، شماره 9، ص 191 ـ 196.
8 . علی شریعتی، مجموعه آثار، شماره 22، ص 313 ـ 314.
9. بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، به قلم جمعی از دانشمندان، بی‌تا و بی‌جا، برگزیده سال 1341، ص 131.
10. پیشین، ص 142 تا 148.
11. محمد حسینی بهشتی، ولایت رهبری، روحانیت، بنیاد نشر و آثار و اندیشه‌های شهید آیت‌الله دکتر بهشتی، تهران، چاپ سوم، 1383، ص 338 تا 340.
12. بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، پیشین، ص 201 و 202.
13. محمدرضا حکیمی، هویت صنفی روحانی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ص 100.
14. پیشین، ص 35.
15. استاد محمدرضا حکیمی بر اساس تفسیر سوره سباء آیه 18 «و جعلناء بینهم و بین‌القری التی بارکنا فیها، قری ظاهره و قدرنا فیها السیر، سیروا فیها لیالی و ایاماً آمنین» معتقد است که توده‌های مردم برای اینکه به آن قریه‌های خجسته و مبارک یعنی ائمه برسند، برای رسیدن به آنها و استفاده از آنها، باید از قریه‌های آشکار یعنی علما و روحانیون متعهد استفاده کنند یعنی از طریق این علما، از آن پیشوایان بهره ببرند. رجوع کنید به هویت صنفی روحانیت، محمدرضا حکیمی، ص 44، علامه طباطبایی رحمة‌الله علیه لهم در تفسیر آیه 18 سوره سباء مؤید چنین گفتاری است و می‌گویند «در عده‌ای روایات وارد شده که آن قریه‌ها که خدا برکت در آنها نهاده اهل بیت رسول خدایند و آن قریه‌ها که پشت سر هم قرار دارند، واسطه‌های بین اهل بیت و مردمند یعنی علمایی که احادیث اهل بیت و غیر از ایشان را در سینه خود حمل می‌کنند و در آخر تذکر می‌دهند که این روایات متعرض باطن قرآن است، نه تفسیر آن. رجوع کنید به ترجمه تفسیرالمیزان ج 16 ص 555. سید محمدحسین طباطبایی، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، ناشر دفتر انتشارات اسلامی چاپ 18، 1383.
16. پیشین، ص ص 43 تا 45.
17. الکافی، ج 1، ص 32، والحیاة ج 2، ص 234.
18. محمدرضا حکیمی، هویت صنفی روحانی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ص 54 تا 59.
19. پیشین، ص 85 ـ 86.
20. محمد حسینی بهشتی، ولایت، رهبری و روحانیت، پیشین، برداشت از صفحات 6 و 7 و 38.
21. بذرافشان، رسالت و وظایف حوزه در ساختار تمدن اسلامی، صفحات 392 تا 412.
22. منشور حوزویان، پیام حضرت امام خمینی به حوزه‌های علمیه 3/12/1367 تنظیم و نشر روابط عمومی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ص 67.
23. روح‌الله حسینیان، تاریخ سیاسی تشیع، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1380، ص 215 تا 353.
24. محمدعلی متولیان، گونه‌شناسی سیاسی علمای دینی در عصر سلطنت از دیدگاه امام خمینی، (پایان‌نامه) مؤسسه باقرالعلوم قم، 1378، صفحات 177 تا 179.
25. منشور حوزویان، پیشین، ص 14.
26. عمادالدین باقی، کاوشی درباره روحانیت، 1364، بی‌جا، ص 126.
27. محمد دهنوی، مجموعه‌ای از مکتوبات، سخنرانیها و پیامها و فتاوای آیت‌الله کاشانی، ج 5، شرکت سهامی تهران 1363، ص 92.
28. یرواند آبراهامیان، ترجمه احمد گل‌محمدی، محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی، چاپ دوم 1377، ص 583 ـ 585.
29. روحانیت و دولت، میزگردی با حضور نجفقلی حبیبی، مصطفی ملکیان، محسن غرویان، مهدی هادی، مجله فرهنگ و اندیشه، شمار هشتم، سال دوم، زمستان 1382، ص 96 ـ 97.
30. عمادالدین باقی، کاوشی درباره روحانیت، 1364، بی‌جا، ص 58 ـ 59.
31. پیشین، ص 91.
32. پیشین، ص 93.
33. پیشین، ص 110.
34. پیشین، صفحات 115 تا 126.
35. عمادالدین باقی، قدرت و روحانیت، تهران: سرایی 1382، ص 169.
36. صحیفه امام، ج 21، ص 279.
37. همان، ج 3، ص 241.
38. همان، ج 3، ص 239ـ 240.
39. توضیح‌المسائل، ص 451، مسأله 2797.
40. روحانیت و حوزه‌های علمیه از دیدگاه امام خمینی، پیشین، ص 22ـ23 و صحیفه امام، ج 1، ص 213.
41. آداب‌الصلاة، ص 21.
42. همان، ص 367ـ376.
43. درباره مضرات عالم بدون علم آمده است که در جهنم بعضیها، اهل جهنم از تعفن بعضی روحانیین در عذاب هستند و دنیا هم از تعفن بعضی از اینها در عذاب است. قال رسول‌الله(ص): «و انَّ اَهْلَ النّار لَیَتأذّون من ریح‌العالم التارکِ لِعِلمه» یعنی اهل دوزخ از بوی عالم که به علمش عمل نکرده است متأذی می‌گردند. ر.ک به: اصول کافی، ج 1، ص 55 و صحیفة امام، ج 21، ص 98.
44. صحیفه امام، ج 13، ص 420.
45. همان، ج 20، ص 91.
46. همان، ج 20، ص 94.
47. همان، ج 20، ص 339.
48. همان، ج 3، ص 434.
49. همان.
50. همان، ج 20، ص 284.
51. همان، ج 20، ص 483 و 489.
52. همان، ج 21، ص 278.
53. همان، ج 18، ص 4.
54. همان.
55. همان، ج 19، ص 23 ـ ج 21، ص 333.
56. همان، ج 21، ص 278.
57. همان، ج 21، ص 278.
58. ولایت فقیه، ص 148.
59. همان، ص 146 و 148.
60. صحیفه امام، ج 21، ص 280.
61. همان، ج 21، ص 281.
62. ولایت‌ فقیه، ص 143.