سید اصغر کیوان حسینی

. مقابله با تامین مالی تروریسم اهمیت ویژه ای در سازوکارهای بین-المللی مقابله با تروریسم دارد. جمهوری اسلامی ایران هم در معرض تهدیدات جدی ناشی از تروریسم است و هم قربانی بزرگ اعمال تروریستی بوده است. از طرف دیگر اتهام به ایران در قالب حمایت از تروریسم صرفا در قالب روابط دوجانبه با معدودی قدرتهای بزرگ قرار داشته، از ماهیتی ابزاری-سیاسی برخوردار بوده و نمی تواند و نباید مانع دیپلماسی فعال ایران در زمینه مقابله با تروریسم باشد. ایران از ابتدای ظهور و فراگیر شدن تروریسم در منطقه ، نقش مهمی در مقابله با آنها و همکاری با رژیم بین المللی مقابله با تروریسم و تامین مالی آن داشته است. فعالیت های ایران در زمینه مقابله با تامین مالی تروریسم در یک دهه گذشته بویژه ذیل همکاری با گروه ویژه اقدام مالی (FATF) تعریف می گردد. رژیم مقابله ای FATF بخش مهمی از رژیم مقابله ای شورای امنیت ملل متحد است. تصویب قانون مبارزه با تامین مالی تروریسم گام مهمی در جهت نهادینه ساختن مقابله با تامین مالی تروریسم از طریق سازوکارهای مبتنی بر قوانین داخلی بود. ارزیابی FATF از وضعیت ایران در ارتباط با تامین مالی تروریسم بیانگر جایگاه ایران در این خصوص چه از باب قوانین و مقررات و چه از باب فعالیت های عملیاتی میدانی می باشد. مدیریت شرایط و بهره گیری از وضعیت بسیار مناسب ایران در زمینه مقابله با تروریسم ایجاب می نماید که سازوکارهای بین المللی مقابله با تامین مالی تروریسم بر اساس قوانین داخلی اجرا شده و ظرفیت های آن در دیپلماسی و سیاست خارجی پویا برای کشور بدرستی مورد بهره برداری قرار گیرد.

هرچند سیاست کنترل تسلیحات آمریکا پس از 11 سپتامبر در دولت های بوش، اوباما و ترامپ از منظر نظریه های مختلف بررسی شده، اما خلأ بررسی مقایسه ای مبتنی بر چارچوب نظری مشترک در مشهود است. پرسش اصلی این مقاله عبارت از این است که وجوه اشتراک و افتراق سیاست کنترل تسلیحات آمریکا در دوره های بوش، اوباما و ترامپ کدامند؟ بر اساس فرضیه مقاله، جهت گیری کنترل تسلیحات در سیاست خارجی آمریکا در دوره بوش در قالب «سیاست فراکنترل تسلیحات»، در سال های زمام داری اوباما، در چارچوب «سیاست کنترل تسلیحات برون بوم» و در دوران ترامپ «سیاست ناکنترل تسلیحات» بوده است. سیاست فراکنترل تسلیحات باعث اتخاذ اقداماتی فراتر از اقدامات معمول کنترل تسلیحات؛ سیاست کنترل تسلیحات برون بوم منجر به تأکید بر رژیم های بین المللی؛ و سیاست ناکنترل تسلیحات باعث اتخاذ اقداماتی در راستای کاهش هزینه ها شد. در این مقاله، از نظریه رفتار موازنه ای «راندال شوئلر» به عنوان یکی از اندیشمندان نظریه رئالیسم نوکلاسیک بهره گرفته شده و روش پژوهش نیز مقایسه ای است.

راهبرد سیاست خارجی آمریکا در دولت های اوباما و ترامپ از منظر نظریه های مختلف و بعضاً متعارض مورد بررسی قرارگرفته است و خلأ بررسی مقایسه ای مبتنی بر بررسی این راهبردها بر بستر یک راهبرد کلان کاملاً مشهود است؛ بنابراین، پرسش اصلی پژوهش این است که وجوه اشتراک و افتراق راهبرد سیاست خارجی آمریکا در دوران رهبری اوباما و ترامپ کدامند؟ در پاسخ، فرضیه اصلی عبارتست از اینکه: با تأکید بر فاصله گیری از راهبرد کلان تفوق در سیاست خارجی آمریکا در حدفاصل سال های 2009 تا 2020، جهت گیری مزبور در دوره اوباما در قالب «راهبرد موازنه برون بوم» بر بسترپافشاری بر منابع نرم قدرت (اتحادسازی، چندجانبه گرایی و دیپلماسی بین المللی و قدرت هوشمند) در دستورکار قرار داشت و در دوره ترامپ در چارچوب تأکید بر واقع گرایی رها شده از نرم افزارگرایی، «راهبرد ناموازنه» مدنظر قرار گرفت. در این پژوهش از ترکیب مفاهیم راهبرد و تغییر در راهبرد و نظریه رفتار موازنه ای راندال شوئلر به عنوان یکی از نظریات مکتب رئالیسم نوکلاسیک بهره گرفته شده است و روش پژوهش نیز روش مقایسه ای است.

در حوزه مطالعات دولت، معمولا قدرت با شالوده اجبارگرایی مورد توجه قرار گرفته و نسبت به سازوکارهای جبرگرا اهتمام خاصی ابراز شده است. به عنوان شاخصی تأمل برانگیز، جستجو در خصوص مفهوم قدرت در اینترنت؛ چگونگی پیوند میان مقوله مزبور با دیگر مفاهیم جبرمحور چون سلطه، استیلا، فشار و زور را آشکار می نماید. در این نوشتار ضمن اشاره به پیامدهای الگوی محدودنگر یاد شده، هدف اصلی تأمل بر زمینه های بروز تغییر نگرشی نسبت به شالوده جبرگرای قدرت بوده و در این راستا سعی می شود که پیامدهای پافشاری بر مفهوم «پذیرش مخاطبینی» در چارچوب مطالعات قدرت مورد توجه و بررسی قرار گیرد. بر این پایه، اندیشه ورزی در مورد قدرت دولت بر محور مقوله رضایت؛ باعث شده که قدرت، مفهومی خوشه ای و پیچیده تلقی شده و از ویژگی های "مطلوبیت هنجاری و کارکرد فرامادی"، "ماهیت ارتباطی"، "کارکردی یکپارچه ساز و بسط دهنده وفاق اجتماعی"، "الگوساز و اولویت ساز فرهنگی"، "دارای ارتباط متقابل با دانش"، "حساس نسبت به استقلال و وابستگی متقابل" و "نافی اقتصادگرایی همراه با پذیرش مشروعیت سیستم اجتماعی" برخوردار شود. روش پژوهش توصیفی توضیحی بوده و یافته اصلی اینکه تشریح چگونگی نقش آفرینی عنصر رضایت در مطالعات قدرت (دولت) می تواند زمینه ساز و مقدمه ای بر «تحول شناختی» در این عرصه محسوب گردد؛ تحولی تعیین کننده که دامنه اندیشه ورزی در باب نامرئی سازی یا نرم افزارگرایی در فضای سازوکارهای اجبارساز قدرت دولت را با افق جدیدی مواجه می نماید.

در پی روی کار آمدن دونالد ترامپ، سیاست خارجی آمریکا با جهت گیری نوآورانه ای به ویژه در ارتباط با اقتصاد بین الملل روبرو شد. در این زمینه، آموزه «آمریکا اول» که لزوم توجه فزاینده به آمریکاگرایی در برابر جهان گرایی را تجویز می کرد؛ پی آمدهای مهمی را برای اقتصاد این دولت، روابط اقتصادی با دیگر دولت ها به ویژه چین، اروپا و اقتصاد جهانی به همراه داشت. در واقع، سیاست های حمایت گرایانه اقتصادی وی دورنمای پر ابهامی را برای تجارت بین الملل رقم زده که تأمل در مورد آثار و ویژگی های آن در دستورکار این نوشتار قرار دارد. بر این اساس سؤال اصلی این تحقیق عبارتست از اینکه: جهت گیری سیاست خارجی آمریکا در دوره ترامپ بر محور «اولویت بخشی به منافع امریکا» (امریکا اول) طی بازه زمانی 2019-2017 چگونه بر تجارت بین الملل تأثیرگذار بوده است؟ در پاسخ، فرضیه مورد نظراینکه: جهت گیری خارجی امریکا در دوره زمانی 2019-2017 بر محور «اولویت منافع امریکا» با تکیه بر ناسیونالیسم اقتصادی و اتخاذ سیاست های حمایتی تجاری، الگوهای تعامل تجاری این دولت با بازیگران محوری تجارت جهانی خصوصاً چین و اروپا را با تنش مواجه ساخته که دامنه این روند در کوتاه مدت بر روند رشد تجارت بین الملل تأثیر منفی داشته است.

پس از انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 و تیرگی در روابط ایران و آمریکا، علی رغم همکاری های محدود مانند کمک سپاه در حمله نظامی آمریکا به مواضع طالبان، روابط دو کشور در «وضعیت تنش» قرار داشته است. با تحول در نظام بین الملل، محیط کنش و کنشگران در دوران پساجنگ سرد، آمریکا با رهبری در حوزه علمی تلاش نمود با بهره مندی از دیپلماسی علمی، به دلیل ظرفیت تعامل سازی جهانی علم، قدرت نرم خود را، به ویژه در تعامل با ایران، افزایش دهد. این پژوهش درصدد بررسی این سؤال است که کاربست دیپلماسی علمی آمریکا در همکنشی با ایران، در قالب چه مؤلفه هایی تبیین می شود. با بهره مندی از روش کیفی و جمع آوری داده ها از منابع اینترنتی و کتابخانه ای، این فرض آزمون می گردد که، کاربست دیپلماسی علمی آمریکا در همکنشی با ایران، در جهت افزایش قدرت نرم را می توان در قالب مؤلفه های ایجاد تعامل هدفمند، اعتمادسازی و همگون سازی تبیین نمود.

پس از فروپاشی اتحاد  شوروی و پایان یافتن جنگ سرد، آسیای مرکزی به عرصه رقابت بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای تبدیل شد و چین که از دیرباز پیوندهای سنتی و ارتباط های نزدیکی با کشورهای آسیای مرکزی داشت، توانست جایگاه درخور توجهی را در این منطقه از آن خود سازد. به گونه ای که به نظر بسیاری از تحلیلگران، امنیت و رونق اقتصادی چین در پیوند با این منطقه هویت خاصی یافت. در پی رویداد 11 سپتامبر، تحولات منطقه، به ویژه بعد از گسترش فعالیت های تروریستی، برای رهبران پکن یعنی «هوجین تائو» و «شی جین پینگ» حساسیت برانگیز بود. به همین دلیل کوشیدند که ردپای مشخصی از این دغدغه را در رفتار خارجی منطقه گرایی خویش آشکار کنند. بعد از 11 سپتامبر رخداد برخی رویدادهای دیگر در سطح ملی، منطقه ای و بین المللی به شکل برداشت های امنیتی متفاوتی در رؤسای جمهور این کشور و به دنبال آن، تغییر در برخی سیاست گذاری های امنیتی چین نسبت به منطقه آسیای مرکزی را منجر شد. برای نمونه می توان به شکل گیری پیوندهای جدید امنیتی و طرح و اجرای قوانین و مقررات جدید ضدتروریستی در دوره ریاست جمهوری شی جین پینگ اشاره کرد. با استفاده از روش کتابخانه ای پرسش اصلی نوشتار پیش رو، بر مبنای «چگونگی تأثیرپذیری سیاست خارجی منطقه گرای چین در مورد آسیای مرکزی از ملاحظه رویارویی با تروریسم در دوره هو و شی» شکل گرفته است. این فرضیه بیان شده است: سیاست خارجی چین درباره منطقه آسیای مرکزی در دوره شی جین پینگ در مقایسه با هو جین تائو، از جهت گیری امنیت گرای بیشتری به ویژه بر مبنای مبارزه با تروریسم، برخوردار شده است.

گفتمان معاصر خلافت، جهاد را به مثابه کنش اصلی خود در راه مبارزه با نظم بین الملل برگزیده و این وضعیت، یکی از مهم ترین دشواری های پدیدآمده در روابط بین الملل طی دو دهه اخیر را سبب شده است. به رغم اهمیت این موضوع، تلاش های صورت گرفته برای مطالعه و توضیح این وضعیت چندان ثمربخش نبوده است. مشخصاً این مطالعات از فهم ماهیت بین المللی رفتار جهادی در پیوستگی با هویت دینی و تبار تاریخی آن به صورت نسبی بازمانده است. پژوهش پیشِ رو درصدد آن است که با لحاظ تبار تاریخی و هویت دینی گروه های جهادی، گامی در مسیر فهم ماهیت بین المللی این گروه ها و کارکرد نظم ستیزشان در عرصه سیاست جهانی بردارد. هدف آن است که میان این حوزه تأمل (تبار تاریخی و کارکرد معاصر بین المللی) ارتباطی منطقی برقرار گردد و براین اساس، توضیحی از ماهیت پدیده جهاد معاصر به مثابه موقعیتی نوظهور و یگانه در زمینه و زمانه معاصر حاصل آید؛ پدیده ای که بی گمان امروزه در قامت عاملی بحران زا در عرصه روابط بین الملل ظهور یافته است. برای انجام این مهم مباحث در دو سطح سامان یافته است. ابتدا و در بخش نخست مطالعه، تبارشناسی جهاد تعقیب گردیده است و سپس در بخش دوم، به توضیح نحوه و منطق حضور آن در عرصه بین الملل پرداخته شده است. روش شناسی مطالعه در انجام این مهم، نظریه گفتمان است

داعش را می توان مهم ترین گروه جهادی دانست که در تحقق بخشی به ایده آلیسم معلق مانده تشکیل دولت طبق نظریه خلافت در گفتمان سیاسی اهل سنت به صورت نسبی موفق ظاهر شده است . چنین رخدادی از منظر مطالعات دولت حایز ارزش تحلیلی معتنابهی است؛ چه آن که بیانگر تحقق نسبی رویکردی کاملا آلترناتیو نسبت به تئوری دولت مدرن است. این مقاله در صدد مطالعه این مهم ضمن روش شناسی گفتمان است. بر این اساس، پس از طرح مقدماتی در باب روش، به مطالعه گفتمانی داعش پرداخته شده است و کارکرد آن به مثابه یک گفتمان حاشیه ای که رقیب گفتمان مسلط است توضیح داده شده است. پس از آن به جایگاه دولت در گفتمان داعش توجه گردیده و  تبار متفاوت نگرشی از این دست با رویکرد به دولت در اندیشه مدرن توضیح داده شده است و سرانجام کنش سیاسی و معنای سیاست از دیدگاه داعش و سپس ایده آلیسم معلق مانده و تعطیل گردیده خلافت مطرح گردیده اند. نکته قابل توجه این که فهم معنای متفاوت دولت و سیاست ورزی در گفتمان داعش با مفهوم دولت مدرن بخت پژوهشی تازه و کم یابی را پیش روی محققان علم سیاست می گشاید تا، ضمن توجه به تفاوت های نظریه رادیکال و آلترناتیو دولت خلافت پایه، نحوه و معنای تقابل میان این دو را مطالعه و بررسی نمایند.

دیپلماسی عمومی که از دهه 1960 برای توصیف جنبه های جدید دیپلماسی بین المللی وارد حوزه روابط بین الملل شد؛ حلقه ای از زنجیره تحول تکاملی دیپلماسی در دوره های زمانی گوناگون محسوب شده است. از سوی دیگر، آمریکا را باید از معدود قدرت های بزرگ دانست که از ابتدای ورود به عرصه نقش آفرینی در محیط بین المللی، از دیپلماسی یادشده بهره برده و همواره به شیوه ها و ابزارهای جدید و نوآورانه برای تحقق اهداف موردنظر متعهد بوده است. در این نگارش، در راستای توجه به تجارب گسترده حاصل از کاربست دیپلماسی عمومی در دوره جنگ سرد و دهه پایانی قرن بیستم، تمرکز اصلی بر سال های پس از یازدهم سپتامبر بوده و سعی می شود که ابعاد کمّی و کیفی رویکرد کابینه های بوش دوم و اوباما در مورد استفاده از دیپلماسی عمومی در فضای مبارزه با تروریسم تشریح شود. پرسش اصلی اینکه «حادثه 11 سپتامبر از چه تأثیری بر روند تحولی دیپلماسی عمومی ایالات متحده برخوردار بوده است؟» در پاسخ به پرسش یادشده، فرضیه موردنظر عبارت است از اینکه در چارچوب رویکرد محوری مبارزه با تروریسم، دیپلماسی عمومی در سیاست خارجی آمریکا به ویژه در دوره بوش از ابعاد بودجه ای، نهادی و ...، اهمیت بالاتری در مقایسه با مقطع پیش از آن برخوردار شده است. به منظور یافتن پاسخ مناسب و بررسی فرضیه مطرح شده از روش کتابخانه ای برای جمع آوری اطلاعات استفاده شده است.

در چارچوب روابط پرتنش و فراز و نشیب میان آمریکا و ایران، رویکرد تحریمی ایالات متحده از اهمیت خاصی برخوردار است. عملکرد مزبور که حدود سه دهه یعنی از زمان کارتر سابقه دارد، در مقاطع مختلف با نوساناتی همراه بوده است. به عبارت دیگر، الگوی برخورد آمریکا با تهدید ایران، بر محور سیاست تحریم، در دوره های جنگ سرد، دهه پایانی قرن بیستم و شرایط بعد از یازدهم سپتامبر، مسیری تکاملی و رو به گسترش را طی کرده که در کنار تأثیرپذیری دائمی از انگیزه ها و ملاحظات واقع گرایانه، به تدریج به دستمایه های سازه انگارانه آن نیز افزوده شده است. نوشتار حاضر می کوشد که بر اساس منطق ناظر بر مکتب یادشده (سازه انگاری)، تصویر جدیدی از رفتار تحریمی علیه ایران را در طول دهه های گذشته ارائه نماید. بر این پایه فرضیه محوری این نوشتار عبارت است از اینکه: سیاست تحریمی آمریکا علیه ایران در طول سه دهه گذشته از روندی تکاملی برخوردار بوده، به گونه ای که در کنار تداوم پایبندی به ملاحظات واقع گرا، به وجه سازه انگارانه اش افزوده شده است.

مفهوم قدرت نرم که در اواخر دهه 1980 جوزف نای آنرا ارائه کرد، بخش گسترده ای از ادبیات مربوط به رویکرد غیر مادی به قدرت (به ویژهدر ارتباط با امریکا) را در بر گرفته است. نکته مهم، موقعیت انحصاری این نوع «نگرشنای محور» است که باعث شده دیگر آرا و نظراتی که در حوزه تشریحچگونگی کاربست نرم قدرت در سیاست خارجی تقدم و اولویت دارند (مانند نظریه جنگعادلانه، برداشت صلح دموکراتیک، تفسیر پساگرامشینی از چیره طلبی و...)، مورد غفلتو کم توجهی قرار گیرند. این نوشتار می کوشد تا بر مبنای تشریح بعد نرم افزاریرویکردهای یاد شده در کنار آرای نای، بر این معنا پافشاری کند که در روند نظریه پردازیروابط بین الملل، دیدگاه وی تنها یکی از نظریه هایی است که بر وجه نرم قدرتپافشاری کرده و باید از الگویی فرانای تبعیت کرد.

«ضد امریکاگرایی» تا پایان جنگ سرد از جمله مقوله هایی بود که به طور عمده در چهارچوب مباحث ژورنالیستی بر واکنش و رفتارهای (مقطعی) اعتراض آمیز برخی دولت ها، گروه های روشنفکری وگروه های مردمی علیه رفتار خارجی امریکا تمرکز داشت. به دنبال تحولات دهه نود و به ویژه حادثه یازدهم سپتامبر، عرصه نظریه پردازی در این زمینه از سوی تحلیلگران مسائل سیاست خارجی امریکا با استقبال خوبی مواجه شد؛ روندی که در پی تهاجم نظامی به عراق در سال 2003 با تحول ماهوی خاصی روبه رو شد. در واقع، دوره رهبری بوش و همراهان نومحافظه کارش بر این دولت که با شاخصه هایی چون یک جانبه گرایی و اتکای فزاینده بر شیوه های امنیتی ـ نظامی همراه بود، به مقدمه ای برای تقویت امواج ضد امریکا گرا تبدیل شد؛ جریانی که دامنة هستی شناختی آن به محافل دانشگاهی و تحقیقاتی نیز کشیده شد. در این نوشتار، ضمن بررسی خاستگاه نظری این مقوله (ضد امریکاگرایی) که به چهارچوب تحلیلی «چیره طلبی» (هژمونیسم) بازمی گردد، روند تحول (نظری) آن در دوره های جنگ سرد و پس از آن مورد توجه قرار می گیرد. در همین راستا، بر آرای نظریه پردازان و سیاست مداران اروپایی در مورد رویارویی با رفتار و الگوی نقش آفرینی امریکا خاصه در دوره بوش در قالب «ضد امریکاگرایی اروپایی» تأکید می شود.

نظریه چیره طلبی (هژمونیسم) یکی از نافذترین نظریه های روابط بین الملل است که برای آشنایی با ابعاد گوناگون کارکرد قدرت های چیره طلب (هژمونیک) راهگشاست. در چهارچوب دیدگاه هایی که از زوایای نظامی، اقتصادی و سیاسی به این مقوله پرداخته، مکتب گرامشی به ویژه آنچه که در آرای مفسرین متاخر آن (پساگرامشی ها) انعکاس یافته، با نوآوری خاصی همراه است؛ ابتکاری که در تاکید بر نقش منابع غیر مادی یا نرم افزاری قدرت در جریان ظهور ، قدرت یابی و تداوم بقای این قبیل بازیگران ریشه داشته و الگوی رفتاری آنان را در چهره ای از آرمان ها و اهداف روشنفکرانه به تصویر می کشد. در این نوشتار سعی شده که بر مبنای تشریح زوایای گوناگون مکتب پساگرامشی بر محور نظریه چیره طلبی(هژمونیسم) ، چگونگی کاربرد منابع غیر مادی قدرت در رفتار چیره جوی مهم ترین مصادیق قدرت های امپراطوری به ویژه بریتانیا و امریکا تبیین شود، آنچه که به شکل گیری تصویری پذیرفتنی از «برتری طلبی روشنفکرانه» آنان در نزد دیگر دولت ها منجر شده است.

مفهوم "منع اشاعه "به سیاست ها و اقدام هایی اشاره دارد که در سطوح ملی و بین المللی در جهت اعمال نظارت و کنترل بر جریان انتقال سلاح های کشتار جمعی و تکنولوژی های پیشرفته ی مربوط شکل می گیرد. بر این مبنا، این مفهوم از ارتباط ماهوی خاصی با ترتیبات چند جانبه ی ناظر بر صدور تکنولوژی برخوردار است، نهادهای بین المللی که از بعد نظری در چارچوب "نظریه ی رژیم های بین المللی امنیتی " معنا می‌یابد. در این نوشتار، ضمن آشنایی با ویژگی نظری و کارکردی ترتیبات یاد شده، به ویژه کوکوم، ان پی تی، ام تی سی ار و وسنار سعی می شود جایگاه ترتیبات مزبور به عنوان عناصر اصلی رژیم جهانی منع اشاعه در سیاست خارجی(امنیتی) آمریکا (در دوره های جنگ سرد و بعد از آن) مورد بررسی قرار گیرد.