رحیم چرخی

موضوع شکار در هنر نگارگری هر دوره ای از انواع رویکردها و اندیشه های مختلف مناسب با زمان خود بهره مند بوده است. شاهان صفوی با برپایی کارگاه های خاص هنری و نقاش خانه ها، هنر نگارگری را به صورت هنری کاربردی در آوردند. آنان با در اختیار گرفتن نگارگران، از آنان خواستند تا نقوش و تصاویری برای سایر تولیدات هنری همچون قالی فراهم کنند. بی شک می توان گفت از دلایل ماندگاری فرش های دوره صفوی، تبعیت و الگوپذیری از اصول و معیارهای استاندارد و تعریف شده ای بود که در حوزه نگارگری به کار گرفته می شد و از آنجا که در دوره صفوی به خصوص مکتب تبریز، نگارگران و پیروان سبک بهزاد از جمله سلطان محمد، نگارگری را به اوج خود رساندند؛ چنین پیشرفتی در حوزه فرش نیز برای ما قابل توجیه می باشد. در این دوره، طراحان فرش به تاثیر نقش شکار در نگارگری های عصر خود به طراحی فرش هایی با مضمون شکار پرداختند. یکی از این نمونه فرش ها «فرش شکارگاهی وین» اثر سلطان محمد است. با بررسی مبانی زیبایی شناسی طرح و نقش فرش وین، این سوال مطرح است که تا چه اندازه ممکن است مبانی زیبایی شناسی این طرح ها در فرش مذکور متاثر از نگاره «شکار بهرام در مقابل آزاده» اثر سلطان محمد بوده باشد؟ اصول طراحی نقش مایه ها در فرش، مستلزم تسلط و شناخت پیرامون طرح و رنگ در آثار نگارگری است. در این مقاله با هدف بررسی شواهد و اثبات عوامل شناخت خالق هر دو اثر، ارکان و اصول زیبایی شناسی فرمی هر دو اثر مورد مطالعه تطبیقی قرار خواهد گرفت. ضرورت انجام این تحقیق، استخراج استانداردی مدون در جهت بهبودی هر چه بیشتر وضع موجود در مورد طرح فرش و نگارگری است. مطالعه هر دو نمونه به صورت موردی و تجزیه و تحلیل اطلاعات نیز براساس روش استقرایی خواهد بود.

دوزخ بنابر ادیان، جایی است در جهان دیگر که گناهکاران را در آنجا به انواع عقوبت کیفر دهند. شرح این موضوع در قرآن کریم و روایات مربوط به معراج در اندیشه های اسلامی به تفصیل آمده است و بازنمود آن را نیز می توان در نقاشی اسلامی و به ویژه در نسخ خطی مصور ایرانی مشاهده کرد. یکی از نسخ مصوری که موضوع دوزخ به صورت گسترده در آن مورد تصویرسازی قرار گرفته است نسخه ای از معراج نامه ، معروف به معراج نامه میرحیدر است که در عصر تیموری در هرات تهیه شده است. با توجه به ماهیت معنوی موضوع از یک سو و بافتار عرفانی عصر تیموری از سوی دیگر، نگارگران این نسخه در آفرینش تصاویر به دفعات از نمادهای عرفانی بهره برده اند. هدف از این مقاله دستیابی به نحوه ترجمان بصری دوزخ و روایت قرآنی آن توسط نقاشان تیموری است که شامل قرآن و احادیث است. مقاله حاضر می کوشد تا ضمن شناسایی و مطالعه نمادهای عرفانی در این نگاره ها با روش توصیفی تحلیلی به بررسی 16 نگاره دوزخی از نسخه مذکور بپردازد که به روش کتابخانه ای به دست آمده اند. در همین راستا سؤال پژوهش حاضر این است که تصویرگران تیموری معراج نامه میرحیدر از کدام نمادهای عرفانی در بیان تصویری دوزخ بهره گرفته اند؟ نتایج حاصل شده نشان می دهد که نگارگران علاوه بر مصور کردن روایت ادبی به بیان مفاهیم نمادین مورد نظر خود نیز پرداخته اند. این بیان با رویکردهای بصری متنوع در اثر دیده می شود که با نمادهای عرفانی همگام است. نمادهایی همچون آتش، تاریکی، خار، غل و زنجیر و ... در نگاره های این نسخه مشاهده می شوند. دو عنصر آتش و تاریکی که به عنوان نشانه تصویری دوزخ هستند و در تمامی نگاره ها دیده می شوند؛ آتش، که مفاهیمی همچون عشق، حرص، ریاضت، شهوت، شیطان، و... را مصداقی برای آن می دانند و تاریکی نیز سرچشمه نفس در عالم روحانی است پیوند نفس به جسم، در واقع نزولی است از عالم روشنایی به عالم ظلمانی، ظلمانی به آن جهت که از اصل خود دور شده است. این مفاهیم عرفانی در نگاره های این نسخه اشاراتی است از دیدگاه عارفانه مصور این نگاره ها، به این طریق از معنای ظاهری که بیانگر داستان است، به معنای باطنی که همان معارف آموزه های دینی است رهنمون شده اند.

معراج به عنوان یکی از مهم ترین روایات مذهبی، در تاریخ هنر اسلامی بر اساس رویکردهای تاریخی و فرهنگی متفاوت، تصویرسازی شده است. ازجمله موضوعاتی که در تصویرگری نسخه های ادبی و مذهبی در هنر عثمانی بدان توجه شده است، زندگی پیامبر و حادثه ی معراج ایشان است. نسخه ی اسکندرنامه ی آماسیا مربوط به سال 798ه.ق ازجمله نسخه های اولیه ای است که دارای صحنه ی معراج است. از نسخه های دیگری که بعد از اسکندر نامه ی آماسیا، در فاصله ی قرن های 11-9 ه.ق تصویرسازی شده و دارای صحنه ی معراج پیامبر می باشند، می توان به نسخه های اسکندرنامه ی احمدی به تاریخ 843-854 ه.ق، زبده التواریخ به سال991ه.ق و سیرالنبی به تاریخ 1003ه.ق اشاره کرد. این مقاله با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و با گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه ای، در راستای بررسی سیر تحول تصویرسازی پیامبر و معراج نگاری در هنر عثمانی، به معرفی معراج نگاری این سه نسخه متأخر پرداخته و سیر تحول نگاره های معراج و نشانه های بصری آن، در این نسخه ها را موردبررسی و تحلیل قرار می دهد. بررسی نتایج حاصله نشان می دهد که نگارگری عثمانی واجد عناصر مشترک تصویری در تمام معراجیه ها است. بااین حال در برخی نگاره ها، عناصر بصری و نشانه های خاصی نیز تصویر شده که این عناصر گاه از احادیث و قرآن نشات گرفته و گاه برخاسته از سنت تصویرسازی دینی در کشورهای اسلامی همسایه، ازجمله ایران، است.

هنر ادیان اسلام و مسیحیت، در خدمت اعتقادات و روایات دینی کتب قرآن کریم و انجیل قرار داشته و هنرمندان ادیان مذکور با توجه به شرایط تاریخی و اجتماعی، دست به خلق آثاری با مضامین دینی زده اند. بشارت تولد عیسی (ع) نیز از جمله موضوعات دینی مشترک میان دو دین اسلام و مسیحیت است که مورد توجه هنرمندان در ادوار مختلف قرار گرفته است. اغلب نگاره های بشارت تولد عیسی (ع)، در هنر مسیحیت با اهداف دینی ترسیم می شدند. در واقع، این کار به منظور درک بهتر آموزه های انجیل برای مردم انجام می گرفت. مقاله حاضر، به بررسی ارتباط دین و هنر می پردازد و قصد دارد با مطالعه تطبیقی و محتوایی تصاویر معجزه بشارت تولد حضرت عیسی (ع) در ادیان اسلام و مسیحیت مشخص شود روایت بصری کدام تصویر انطباق بیشتری با دینی که در آن به تصویر درآمده دارد؟ و تأثیر دین در کدام عنصر یا عناصر تصویری نمود یافته است؟ همچنین، چه تفاوت ها و شباهت های بصری در تصاویر معجزه بشارت در میان ادیان اسلام و مسیحیت وجود دارند؟ این تحقیق، به روش توصیفی، تطبیقی و تحلیلی و با هدف بررسی میزان تطبیق تصاویر معجزه بشارت تولد حضرت عیسی (ع) در دو دین مذکور صورت گرفته است. اطلاعات و نمونه های مطالعاتی این پژوهش، به شیوه کتابخانه ای و اینترنتی گردآوری شده اند. یافته های این تحقیق نشان می دهند با توجه به مفاهیم و اعتقادات تقریباً مشابه در دو دین اسلام و مسیحیت که در مورد معجزه بشارت تولد حضرت عیسی (ع) وجود دارند، نگارگران مسلمان در به تصویر کشیدن برخی عناصر تصویری این موضوع، گاه متأثر از هنرمندان مسیحی بوده و گاه به آیات قرآن و متون تفسیری وفادار مانده اند. هنرمندان مسیحی نیز در بازنمایی این موضوع، بسیار نزدیک به تفاسیر انجیل عمل کرده و در این راه از نماد نیز استفاده نموده اند.

نشان آیات، از همان ابتدای نزول قرآن جهت فصل آیات به‌کار برده می‌شدند. این نشان‌ها به‌صورت هر 5 آیه و یا 10 آیۀ نازل شده، تنظیم می‌شدند که به‌نشان‌های خمس و عشر معروف هستند که در هر دوره، در فرم‌های بصری مجزایی ساماندهی می‌شدند. تشریح ویژگی‌های بصری نشان آیات قرآن‌های مذهب عصر تیموری موزۀ آستانه مقدسه قم و نیز طبقه‌بندی نشان آیات از اهداف پژوهش حاضر است. نوشتار حاضر به‌شیوۀ توصیفی-تحلیلی انجام شده است و مطالب با استناد به اسناد و مطالب کتابخانه‌ای گردآوری شده است. از اینرو این پژوهش حول محور دو سؤال اساسی سازماندهی شده است: نشان آیات قرآن‌های مذکور واجد چه مؤلفه‌های بصری هستند؟ فرم و ساختار بصری حاکم در نشان فصل آیات به‌چه صورت انتظام یافته است؟ دستاوردهای این پژوهش نمایان‌گر آن است که نشانه‌ای خمس‌عشر به‌معنای پنج و ده آیه می‌باشند که علاوه بر این‌که نشانگر نزول تدریجی آیات می‌باشند، قرائت قاریان را نیز سهل کرده‌اند. نشان آیات به‌صورت تک آیه، تزئینی، خمس و عشر هستند. فرم این نشان‌ها به‌دو صورت شمسه و ترنج نقش بسته شده و تزئیناتی از قبیل نقوش اسلیمی و ختایی در آن به‌کار رفته است. آیات به‌دو صورت نشانۀ «تصویری-تزئینی»و «حروف و عبارت»نشانه‌گذاری شده‌اند. نشان‌های تزئینی در فرم‌های دایروی (شمسه)، بادامی، شجره‌ای همراه با نقوش اسلیمی، ختایی در تلفیق با رنگ‌های لاجورد و طلا آذین شده‌اند که گویا به‌پیروی از یک الگوی واحد به‌تصویر درآمده‌اند.

معجزات پیامبران یکی از موضوعات مذهبی است که بخشی از مباحث قرآنی را به خود اختصاص داده و در سوره های متعددی از آن ها سخن به میان رفته است. در این میان معجزه سرد و سلامت شدن آتش برای حضرت ابراهیم(ع) از مواردی است که مکرراً در متون دینی و تاریخی ذکر شده و در ادوار مختلف هنر ایران دوره اسلامی مورد توجه نقاشان و حاکمان وقت قرار گرفته است. این پژوهش با اهداف، شناسایی نگاره هایی که انطباق بیشتری با روایات قرآن کریم دارند و پی بردن به میزان تطابق مضمون و محتوای روایت معجزه سرد و سلامت شدن آتش برای حضرت ابراهیم(ع) با نگاره های معجزه ایشان، انجام گرفته است. از این رو، این نگاره ها را از نظر عناصر تصویری با روایات قرآنی مورد مطالعه قرار می دهد. در واقع میزان مطابقت نگاره های معجزه سرد و سلامت شدن آتش برای حضرت ابراهیم(ع) با روایات قرآن کریم و متون تفسیری مورد بررسی قرار می گیرد. سوالات این تحقیق عبارتند از: 1- این نگارگران تا چه میزان در بیان تصویری معجزه، به روایت اصلی آن یعنی قرآن کریم وفادار مانده اند؟ 2- گفتمان فرهنگی و هنری حاکم بر آن دوره، با نگاره های معجزه سرد و سلامت شدن آتش برای حضرت ابراهیم(ع) چه رابطه ای دارد؟این تحقیق به روش توصیفی، تطبیقی و تحلیلی انجام شده و اطلاعات و نمونه های مطالعاتی با استفاده از منابع کتابخانه ای و اینترنتی گردآوری شده است. با مطالعه و تحلیل محتوایی این نگاره ها می توان پی برد که معجزه به تصویر درآمده از حضرت ابراهیم با توجه به عناصر تصویری به کار رفته در نگاره ها، روایت و مضمون نگاره های مورد مطالعه، گاه مانند قرآن و متون تفسیری، تصویر شده است و گاه دارای تفاوت های موردی با متون تفسیری هستند. نگارگران به فراخور بینش و دریافت خویش، عناصر تصویری را در نگاره های خود رقم زده اند و حاکمان در جهت مشروعیت بخشیدن به حاکمیت خود از آن بهره برده اند.

نگریستن به محیط اطراف میتواند بهسان اندوخته ی بصری در ذهن هنرمند وجود داشته باشد و این اندوختهی بصری در ذهن هنرمند خلاق میتواند منجر به آثار بدیعی گردد. یکی از هنرمندانی که در عرصه ی نگارگری ایرانی صاحب سبک و خلاقیت بوده، سلطان محمد است که با دیدن آثارش، به ویژه کوهها و صخره های این آثار، بی درنگ میتوان دریافت که اثر از آن اوست. از این رو با دست یازیدن به یکی از ماناترین منابع الهام در پرورش قوه ی تخیل سلطان محمد، یعنی طبیعت پیرامون زندگی وی (کوهها و صخرهها) و تطابق آن با نمونه آثاری که از او بجای مانده، میتوان به تأثیر محیط طبیعی بر آثار سلطان محمد دست یافت. این مطلب مهم ترین هدف از نگارش این مقاله هست. همچنین پرسش اصلی پژوهش این است که محیط پیرامون زندگی سلطان-محمد به چه میزان در خلق آثارش تأثیرگذار بوده است. روش انجام این مقاله توصیفی-تحلیلی است که به کمک منابع کتابخانهای و جستجوهای میدانی در طبیعت آذربایجان به انجام رسیده است. پس از بررسی صخرههای منطقه ی آذربایجان مشاهده گردید که کوههای این منطقه به دلیل وجود صخرههای تیز که در شرایط طبیعی خراشیده شده، به همراه رنگهای طبیعی خاک این منطقه، میتوانستند ویژگی منحصربه فردی را به جهت پروراندن قوه تخیل هنرمند فراهم آورد. همچنین بازی نور و سایه در این صخرهها در زمان های مختلف روز، تصورهای گوناگونی را به نگرنده مینمایاند. در راستای چنین جست وجویی؛ مشاهده گردید بسیاری از شکلهای ترسیمی در صخره نگاری آثار سلطان محمد میتوانست منبعی چون طبیعت آذربایجان (محل زندگی او) را داشته باشد. از این زاویه دیدن و بودن در چنین ناحیهای توانسته در پرورش قوه ی تخیل و هنرآفرینی سلطان محمد بهعنوان هنرمندی خلاق نقش پررنگی داشته باشد.

در دوره قاجار هنر کتاب آرایی و نگارگری افول یافت و شیوه هایی همچون نقاشی های رنگ روغن، مینایی، لاکی، در این عصر رواج پیدا کرد. ازجمله هنرهایی که در این عصر روبه رشد بود، نقاشی هایی با موضوع گل ومرغ است. اولین ذهنیتی که از با شنیدن این موضوع گل ومرغ پدیدار می شود، وجود دو عنصر بصری گل ومرغ در طبیعت است. هنرمندان در اعصار گوناگون به شیوه های مختلف از این دو عنصر بصری بهره برده اند و آثار ارزشمندی خلق کرده اند. ازجمله هنرمندان برجسته این حوزه در عصر قاجار می توان به میرزا آقا امامی اشاره کرد. میرزا آقا امامی در رشته های مختلف هنری چون گل ومرغ، تذهیب، تشعیر، جلد سوخت، طراحی فرش، نقاشی قلمدان، تزئینات درهای چوبی آثار ماندگاری آفریده است. این پژوهش در تلاش است ضمن معرفی پنج اثر از گل مرغ ایشان به بررسی تطبیقی فرم گل ها و پرندگان و ساختار بصری موجود در عناصر بصری آثار منتخب بپردازد و مؤلفه های بصری آثار مطالعاتی را مورد تفحص قرار دهد. روش این تحقیق به صورت توصیفی-تحلیلی و به شیوه کیفی انجام شده است و جمع آوری داده ها بر مبنای اطلاعات کتابخانه ای استوار است. لذا این پژوهش در پی پاسخ به دو پرسش اساسی است: گل ها و پرندگان در پنج اثر منتخب مطالعاتی دارای چه شباهت و تفاوت هایی با عناصر بصری در طبیعت هستند؟ آثار گل و مرغ میرزا آقا امامی واجد چه مؤلفه های بصری هستند؟ برآیند پژوهش نشان داد، گل ومرغ های میرزا آقا امامی بیشتر متمایل به سبک طبیعت گرایانه انجام شده است یعنی مشابه عناصر طبیعی است. از گل هایی همچون شکوفه گیلاس، گل پامچال، صدبرگ، کوکب، یاسمن بهره برده است. پرندگان کبوتر و قمری و کبک نیز در آثارش قابل مشاهده هستند. آثار گل ومرغ میرزا آقا امامی به لحاظ ساختار ترکیب بندی، فرم، رنگ بسیار متمرکز بوده، پرندگان و یا گل ها نیز از ترکیب بندی مثلثی برخوردارند. تعادل، عدم قرینگی، هماهنگی، قاطعیت، یکپارچگی، تنوع، تکرار از مؤلفه های بصری این نقاشی محسوب می شود.

یکی از نسخه های تاریخی مصور کتاب «روضه الصفا فی سیرت الانبیاء و الملوک و الخلفا» نوشته میرخواند است که در موزه ملی فرانسه نگهداری می شود. بخشی از متن این کتاب به داستان اعجاز پیامبران اولوالعزم اختصاص دارد و پنج نگاره با موضوع معجزات پیامبران اولوالعزم در این نسخه به تصویر درآمده است. هدف از این تحقیق، شناسایی میزان مطابقت نگاره های اعجاز پیامبران اولوالعزم و متن نسخه روضه الصفا با روایات قرآن و متون تفسیری است تا مشخص گردد این نگارگران تا چه میزان از بیان تصویری معجزه به منبع اصلی آن یعنی قرآن کریم وفادار مانده اند. سؤال اصلی تحقیق حاضر این است: متن و نگاره های اعجاز پیامبران اولوالعزم در روضه الصفا با روایات قرآنی و تفاسیر تا چه میزان مطابقت دارند؟ این تحقیق به روش توصیفی، تطبیقی و تحلیلی به جستجوی ویژگی های تصویری و محتوایی آن ها می پردازد. نمونه های مطالعاتی و روش گِردآوری اطلاعات این پژوهش با استفاده از منابع اینترنتی و کتابخانه ای انجام شده است. از نتایج این مطالعه می توان پی برد، با توجه به این که منبع اصلی نگارش کتاب روضه الصفا، کتبی با مضامین تاریخی، مذهبی و قرآن است؛ با این وجود، تفاوت ها و شباهت هایی میان روایت متن و تصویر (روایت کاتب و نگارگران) این کتاب با روایت اعجاز پیامبران اولوالعزم در تفاسیر(شیعی و سنی) و آیات قرآن وجود دارد و میرخواند در بیان موضوع اعجاز پیامبران اولوالعزم از تفاسیر به خصوص تفسیر شیعی استفاده نموده است و هنرمند در ترسیم آن بیشتر به متن روضه الصفا و تفسیر شیعی وفادار مانده است. همچنین نگاره ای در این نسخه، تصویرسازی شده که از آن با عنوان معجزه شفای نابینایان و بیماران مبتلا به پیسی توسط حضرت عیسی(ع) یاد می کنند در حالی که با توجه به آن چه در این مقاله گفته خواهد شد این نگاره مربوط به معجزه زنده کردن مردگان آن حضرت است که بیشترین میزان انطباق را با متن روضه الصفا دارد و به تفسیر شیعی بسیار نزدیک است.