وحید عیدگاه طرقبه ای

در این مقاله مسأله انتساب خسرونامه به عطار نیشابوری، با توجّه به نظرات ادیبان و پژوهشگران معاصر بررسی و بازنگری شده است. روش کار آن بوده است که بدون در نظر گرفتن پاسخی ازپی شتعیین شده این نکته واکاویده شود که پذیرش این انتساب از اساس چه اشکال هایی داشته است و ادیبان و پژوهشگران مخالف با آن با توجّه به چه نشانه هایی در اصالت منظومه تردید کرده اند. سپس درباره این مسأله سخن گفته شده است که آیا اشکالات مطرح شده پشتوانه منطقی لازم را برای ردّ انتساب داشته است یا نه. نیز بدین پرداخته شده است که چه نشانه هایی برای پذیرش انتساب خسرونامه به عطّار وجود دارد و معاصران در مواجهه با این نشانه ها چه برخوردی کرده اند. از بررسی مجموع نظرات این واقعیّت آشکار شده است که مخالفت با انتساب خسرونامه به عطّار نیشابوری قان عکننده نیست و بر پی شفر ضهای اثبات ناشده استوار است.

 تردید در انتساب خسرونامه به عطّار نیم سده است که به طور جدّی در پژوهش های ادبی فارسی مطرح شده است و طرفدارانی دارد. از همان نخست پژوهشگرانی مخالف این تردید بوده اند و این منظومه را از آثار مسلّم عطّار شمرده اند. برخی از پژوهشگران نیز قاطعانه هر گونه ارتباط خسرونامه را با عطّار رد کرده اند. صرف نظر از سندهای کهن که اصالت خسرونامه را نشان می دهد و مخالفان انتساب کمتر بدان توجّه کرده اند، زبان این اثر نیز نشانه خوبی است که بر درستی انتساب آن به عطّار گواهی می دهد. اغلب کاربردهای زبانی برجسته ای که زبان عطّار را از زبان دیگر شاعران متمایز می کند در خسرونامه نیز دیده می شود. در بررسی های سبکشاسانه و سنجشگرانه میان دو اثر، ممکن است چند کاربرد مشابه را بتوان به خاستگاه جغرافیایی یکسان یا تقلید و تتبّع ارتباط داد، امّا تجمّع انبوه ویژگی های گوناگون زبانی در دو اثر را به سختی می توان به موارد یادشده نسبت داد. از هم سانی های زبانی میان خسرونامه و مصیبت نامه و الهی نامه و منطق الطیر و اسرارنامه و دیوان عطّار نتیجه ای جز آن نمی توان گرفت که سراینده همه این آثار یک نفر بوده است: فریدالدین عطّار نیشابوری. در مقاله حاضر مهم ترین هم سانی های واژگانی خسرونامه و دیگر آثار عطّار نشان داده شده است و از آن جا که برخی از ویژگی های زبانی مهم در ویراست موجود از خسرونامه (به تصحیح سهیلی خوانساری) بر اثر تحریف های بسیار از میان رفته است، برای یافتن اصل سخن شاعر، در موارد خاص به نسخه پاریس (نگاشته 696 ق) استناد شده است.

دیوان مسعود سعد سلمان یکی از مهم ترین متن های تاریخ زبان و ادب فارسی است که از جنبه های گوناگون تاریخی و زبانی و لغوی سزاوار توجه و بررسی است. این متن گران سنگ با همه خطاهایی که در نقل و کتابت آن رخ داده است، سند استواری است که استادی و مهارت مسعود سعد سلمان را در به نظم درآوردن سخن فارسی و سرودن شعرهای اثرگذار نشان می دهد. دیوان مسعود سعد تاکنون بارها به چاپ رسیده است. بهترین تصحیح آن به همت محمد مهیار ده سال پیش منتشر شد و مورد توجه خوانندگان و پژوهشگران قرار گرفت. محمد مهیار پس از انتشاردادن این متن، جستجو در نسخه ها و سندهای دربردارنده سروده های مسعود سعد را کنار نگذاشت و با بررسی منابع جدید و مطالعه نقدها و بررسی های منتشرشده و نیز بازنگری در ضبط برخی از بیت ها، ویراست دیگری از دیوان موردنظر به دست داد. در ویراست جدید پاره ای از خطاها برطرف شده است و بر اساس جنگ ها و منابع جنبی تصحیح، بیت های تازه ای وارد متن شده. به نظر نگارنده، ویراست کنونی بهترین ویراست دیوان مسعود سعد است؛ اما برای بهبود کار و رسیدن به اصیل ترین شکل سروده های مسعود سعد همچنان می توان گام هایی برداشت و اصلاحاتی را اعمال کرد. آنچه در سطرهای زیر از نظر خوانندگان می گذرد، دربردارنده نکته ها و پیشنهادهایی است که در مطالعه اجمالی ویراست موردنظر به ذهن نگارنده رسیده است.

زبان عطّار سرشار است از ویژگی های تمایزبخش صرفی، نحوی و آوایی. این ویژگی ها با انتشار ویراست شفیعی کدکنی از منطق الطیر و دیگر مثنوی های عطّار بیشتر پیش چشم آمد؛ امّا در این میان توجّه بایسته ای به مختارنامه نشد. مختارنامه مجموعه رباعی های عطّار است که در پنجاه فصل فراهم آمده است. با توجّه به کهنگی اثر، بررسی زبان آن اهمّیت خاصّی دارد و بر پایه آن می توان به برخی از مسائل زبانی شعر عطّار پاسخ هایی مبتنی بر داده های آوایی داد و نیز پاره ای از اشکالات متن را برطرف کرد. داده های برآمده از مقاله حاضر را می توان با داده های حاصل از بررسی دیگر سروده های عطّار مقایسه کرد و تصوّر موجود را از ویژگی های سبکی و زبانی این شاعر دقیق تر ساخت. از دست آوردهای این پژوهش تشخیص لغت نگاهی با یای معروف و نیز تمایز آوایی تو به معنای تا و لایه از تو به معنای ضمیر دوم شخص مفرد است که با دقّت در قافیه بندی های مختارنامه میسّر شده است. با توجّه به وزن رباعی های عطّار نیز مشخّص شد که بر خلاف برخی از واژه ها که به صورت مخفّف نیز به کار می رفته اند، برخی از واژه ها تنها به صورت کامل کاربرد داشته اند، مانند صورت امری گشای که در متن به صورت گشا آمده است و باید اصلاح شود.

در میان منظومه های پهلوانی شناخته شده، دو منظومه به نام فرامرزنامه وجود دارد، یکی فرامرزنامه بزرگ و دیگری فرامرزنامه کوچک. مصحّحان تاریخ سرایش این دو منظومه را به ترتیب سده پنجم و سده ششم دانسته اند. امّا در هر دو منظومه نشانه هایی هست که با این تاریخ ادّعایی سازگاری ندارد. این نشانه ها تا کنون به طور کامل بررسی نشده است امّا توجّه برخی از پژوهشگران را تا اندازه ای جلب کرده است. در این جستار پس از یادکرد نظرات پژوهشگران درباره قدمت فرامرزنامه بزرگ و فرامرزنامه کوچک و سنجش و ارزیابی استدلال ها و سندهای مربوط بدان، با تمرکز بر زبان این دو منظومه نشان داده شده است که هیچ یک از این دو اثر را نمی توان از جمله متن های پیش از حمله مغول به شمار آورد. کاربرد برخی از واژه ها و ساخت های دستوری و به ویژه صورت های آوایی در کنار برخی از دیگر نشانه های زبانی و ادبی موجود در هر دو متن پژوهشگر را بدین باور رهنمون می شود که باید در تاریخ سرایش آن دو بازنگری کرد و آن دو را از سروده های سده های هشتم هجری یا پس از آن دانست.

مقاله حاضر به بررسی انتقادی کتاب تازه چاپ شده جلال خالقی مطلق یعنی واج شناسی شاهنامه اختصاص دارد. مؤلّف کتاب مورد نظر چندین مقاله در رابطه با فردوسی و شاهنامه نیز نوشته است. روشی که نویسنده برای تشخیص تلفظ قدیمی کلمات فارسی در آیات فردوسی به کار برده است در مقاله حاضر مورد بررسی قرار می گیرد. همان طور که در این مقاله نشان داده شده است ، برخی از اشتباهات در برخی از مدخل های کتاب دیده می شود و برخی از تلفّظ های نسبت داده شده به شاهنامه را نمی توان اصیل دانست. با تحقیقات گسترده تر می توان تصوّر دقیق تری از تلفّظ های فردوسی به دست آورد.

نکته حاشیه یادداشت

ریاض الملوک فی ریاضات السلوک  از متن های سزاوار اعتنای سده هشتم به شیوه داستان در داستان است و مانند کلیله و دمنه و مرزبان نامه و کتاب هایی از این دست که حکایت های جانوران را دربردارند. اصل کتاب در سده ششم به نام سلوان المطاع به زبان عربی نوشته شده است و ریاض الملوک ترجمه آزادی از آن به شمار می رود؛ ترجمه ای که با فزودوکاست های قابل توجهی همراه بوده و مرزهای مشترکی با بازنویسی دارد. کتاب مذکور به تصحیح و تحقیق بهروز ایمانی در سال 1397 به زیور طبع آراسته شده است. نویسنده در نوشتار حاضر، در تلاش است چند بیت عربی از متن کتاب را اصلاح نماید.

متن شاهنامه از دیرباز دچار بدخوانی های فراوانی شده است. نگارنده در جستار پیش رو کوشیده است نشان دهد که چگونه با یک روش درست و منطقی به همراه بهره گیری از اطلاعات گونا گون متن شناختی مربوط به شاهنامه و قواعد زبانی و شعری آن می توان از اشتباهات در تصحیح متن شاهنامه جلوگیری کرد. وی در راستای این هدف، نخست منظور خود را از روش درست تشریح کرده و سپس، با بررسی شاهنامه، بیت هایی را که در تصحیح آنها خطاهای روش شناختی آشکاری رخ داده است، نشان داده و به تصحیح دوباره آنها می پردازد.

تصحیح و شرح حدیقه الحقیقه دشواری های بسیاری را در بر دارد. هم باید بر ویژگی های محتوایی متن مسلّط بود و هم بر ویژگی های زبانی و لفظی آن. در ویراست تازه این متنِ مهم آشفتگی ها و کاستی های فراوانی به چشم می خورد که با توجّه به خود متن و قواعد کهن شعر فارسی در مقاله پیش رو به اصلاح برخی از آن ها پرداخته ام. در بسیاری از بیت ها وزن دچار اختلال شده است. حرکت گذاری برخی از بیت ها نادرست است. بسیاری از بیت ها بد خوانده شده است و این بدخوانی در شرح نیز بازتاب یافته است. قافیه های برخی از بیت ها اشکال دارد. دو مصحّح این ویراست که از تشخیص صورت های درست بازمانده اند برخی از این اشکالات قافیه ای را مربوط به سبک شاعری سنائی دانسته اند امّا اغلب چنین نیست و با توجّه به اصول شعر کهن فارسی و آگاهی های مربوط به تاریخ زبان می توان صورت درست برخی از بیت ها را یافت و به تحلیل درستی از چگونگی قافیه پردازی در آنها دست یافت. در این مقاله بر جنبه سخنوری سنائی تأکید ویژه ای شده است و با سند و استدلال آشکار گردیده است که اغلب اشکالات قافیه و وزن حدیقه از اشتباه کاتبان و مصحّحان سرچشمه گرفته است و نباید آن ها را نمودهایی از سبک شعر سنایی به شمار آورد.

سفینه شمس حاجی از چند جهت ارزشمند است؛ یکی آن که از راه خواندن آن با پسند شعری یکی از فرهیختگان سده هشتم آشنا می شویم و بیش وکم از میزان شهرت برخی از شاعران بزرگ ایران، از جمله سنایی و کمال اسماعیل و سعدی و مولوی در روزگار و سرزمین مؤلف آگاه می گردیم؛ دیگر اینکه در آن به شماری از سروده های پراکنده شاعران کم آوازه یا بی دیوان برمی خوریم که نمونه آن را شاید در جای دیگر کمتر بتوان نشان داد. برخی از این سروده ها ارزش ادبی و هنری دارند و برخی تنها به کار پژوهش های زبانی یا تاریخی می آیند و در هر دو .صورت سزاوار توجه اند. سودمندی های دیگری نیز در خواندن سفینه مورد نظر نهفته است که خوانندگان و شعرپژوهان، بسته به رویکرد و نیز دانشی که دارند، از آن ها بهره یاب خواهند شد

در این جستار نخست از اهمیت توجه به شیوه های قافیه بندی شاعران سخن می رود و نشان داده می شود که در کنار پای بندی به کهن ترین دستنویس ها هنجارهای قافیه پردازی را نیز در کار تصحیح باید مورد توجه قرار داد. برای اثبات این مطلب نمونه هایی از شعر خاقانی و حافظ به دست داده می شود و سپس به بخش اصلی کار که به تصحیح برخی بیت های آسیب دیده ویراستِ خالقی مطلق از شاهنامه اختصاص دارد، پرداخته خواهد شد. در این بررسی کوشش شده است که ملاک های تصحیح متن از نظر دور نیفتد و صحت و اصالت متن فدای زیبایی قافیه نشود.