اسرار حج در کتاب خداوند (مقاله ترویجی حوزه)

این نوشته، ادامه مباحث مربوط به کعبه و مسجدالحرام و چهارمین بخش آن است. در این شماره نیز مانند شماره های پیشین، سعی شده است آنچه از آیات، مربوط به اسرار و معارف حج در قرآن آمده، ارائه شود:
حج در لغت به معنای قصد کردن است. و در عرف شرع به معنای قصد کعبه نمودن به هدف تقرّب به خدای تعالی با انجام اعمال خاص در زمان و مکان خاص است. حج مرکب از سیزده عمل عبادی است که کلیات اکثر این سیزده عمل در قرآن مورد اشاره و تفصیل آن، در روایات توسط پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام بیان شده است.
آثار حج
الف ـ آثار مادی
حج دارای منافع مادی و اقتصادی برای مسلمانان:
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ... . حج :27 و 28
«منافع» دراین آیه شامل منافع مادی ومعنوی می باشد.
ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّه ِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ * لَکُمْ فِیها مَنافِعُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ مَحِلُّها إِلَی الْبَیْتِ الْعَتِیقِ . حج : 32 و 33
در اینکه مقصود از «شعائراللّه » در آیه بالا چیست، مفسّران سه احتمال گفته اند:
تمام معالم دین، خصوص مناسک حج یا خصوص دامهای قربانی.(1)
نکته پیشگفته بر اساس احتمال دوم است. گفتنی است، در این صورت معنای لَکُمْ فِیها مَنافِعُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی... این است که مناسک حج وسیله کسب در آمد و تجارت برای شما مسلمانان است.(2)
آمدن مشرکان به مکه در مراسم سالانه حج، دارای ره آوردهای اقتصادی برای مکیان؛ از جمله مسلمانان بود:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ فَلا یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ بَعْدَ عامِهِمْ هذا وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیْلَةً فَسَوْفَ یُغْنِیکُمُ اللّه ُ مِنْ فَضْلِهِ... .توبه : 28
ب ـ آثار معنوی
حج، سبب آمرزش گناهان، در صورت رعایت تقوا است:
وَ اذْکُرُوا اللّه َ فِی أَیّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقی... .بقره : 203
امام صادق علیه السلام در باره آیه بالا فرمود: حج گزار بر می گردد بدون اینکه هیچ گناهی داشته باشد.(3)
نیز نک : حج کامل ـ آثار حج کامل و فلسفه حج
آداب سفر حج
لزوم تهیه زاد و توشه (پوشاک، خوراک و...) برای سفر حج (و پرهیز از تحمیل نیازمندی های خود بر گرده دیگران):
و زاد وتوشه ای برای خود تهیه نمی کردند و از امکانات دیگران استفاده می کردند و احیانا فکر می کردند چون میهمان خدا هستند، خداوند خود بدون واسطه نیازمندی های آنان را متکفّل خواهد شد. در ردّ این پندار و عمل آنان، خداوند فرمود:
«زاد و توشه بردارید» و به دنبالش به تهیه زاد و توشه معنوی (تقوا) فرمان داده است.(4)
نیز نک : رهبری در حج
ابراهیم علیه السلام و حج
حج، یادگاری از شریعت ابراهیم علیه السلام :
وَ إِذْ بَوَّأْنا لاِءِبْراهِیمَ مَکانَ الْبَیْتِ... وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ... .حج : 27 ـ 26
حضور هر ساله ابراهیم علیه السلام در مراسم حج زمانش:
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ... . حج : 27
«یَأْتُوکَ» فعل مضارع و مفید استمراراست.
نیز نک : دعوت به حج
اخلاص در حج
لزوم انجام و اتمام حج فقط برای خدا:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ... .بقره : 196
...وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ... .آل عمران : 97
اقسام حج
الف ـ حج اصغر و حج اکبر
تقسیم شدن حج به دو قسم «حج اصغر» (عمره مفرده) و «حج اکبر» (انواع سه گانه حج) به اعتبار عید قربان و عدم آن:
وَ أَذانٌ مِنَ اللّه ِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ أَنَّ اللّه َ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ... .توبه : 3
در روایات متعدّد آمده است: حج اکبر روز عید قربان و حج اصغر عمره است(5) و در روایات دیگر آمده است: «حج اکبر» روزِ عرفه، مشعر و رمی جمرات در منا است، و حج اصغر عمره است.(6)
ب ـ حج تمتّع و غیر تمتّع
تقسیم شدن حج به حجّ تمتع و غیرتمتع (اِفراد و قِران) به اعتبارِ مجاورت حج گزار با حرم و مسجدالحرام و عدم مجاورت با آن:
...فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ... ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ... .بقره : 196
حج تمتع، فریضه ساکنان غیر حرم و غیر مجاور با مسجدالحرام:
...فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ... ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ... .بقره : 196
فضیلت بیشترِ حج تمتع نسبت به سایر اقسام حج (اِفراد و قِران):
...فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ... ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ... .بقره : 196
از اینکه در میان اقسام حج، فقط حج تمتّع در قرآن ذکر شده است، می توان استفاده کرد که این نوع از حج، برتر از سایر اقسام آن است. زراره از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که آن حضرت فرمود: «الْمُتْعَةُ وَ اللَّهِ أَفْضَلُ وَ بِهَا نَزَلَ الْقُرْآنُ وَ جَرَتِ السُّنَّةُ»؛ «به خدا سوگند، متعه (حج تمتّع) برتر است و در موردش قرآن نازل گشته و سنت بر آن جاری شده است.»(7)
پیش بینی قرآن در باره امکان مخالفت با تشریع حج تمتّع و انکار آن از سوی برخی مسلمانان:
...فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ... ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ اتَّقُوا اللّه َ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّه َ شَدِیدُ الْعِقابِ .بقره : 196
مرحوم علامه طباطبایی فرموده است: بیان شدید اللحن در پایان این آیه، با اینکه آغاز آن در بر دارنده چیزی جز بیان یک حکم در باره حج نیست. حاکی از آن است که مخاطبان آن ممکن است چنین حکمی را انکار کرده یا در مورد آن توقف خواهند نمود، ودر واقع چنین امری هم اتفاق افتاد؛ زیرا حج در میان احکامی که در اسلام تشریع شده، از زمان ابراهیم علیه السلام وجود داشته و آنان با آن مأنوس بودند و اسلام هم آن را به همان نحوی که بود، تا اواخر زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله امضا کرده بود و لذا پذیرش هرگونه تغییری در مورد آن، برای شان آسان نبود و به همین دلیل، (حج تمتّع) مورد انکار واقع شده و در جان بسیاری از آنان جای نگرفته است.(8)
الگوهای حج
ابراهیم واسماعیل واهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله الگوهای مردم درحج وچگونگی انجام مناسک آن:
ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النّاسُ... .بقره : 199
امام صادق علیه السلام فرمود: مراد از «النّاسُ» ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام است و در روایت دیگر از امام حسین علیه السلام نقل شده که فرمود: مراد از «النّاسُ» ما (ا هل بیت) هستیم.(9) روشن است آنچه در این دو روایت آمده، بیان کامل ترین مصادیق «النّاسُ» است.
امتیازطلبی در حج
امتیازطلبی قریش و هم پیمانانشان در حج:
ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النّاسُ... .بقره : 199
عده ای از مفسّران گفته اند: این آیه خطاب به قریش و هم پیمانان ایشان است که معتقد بودند؛ چون اهل حرم و اهل اللّه هستند، نباید از حرم خارج شوند ولذا وقوف به عرفات را ترک می کردند! خداوند به آنان فرمان داد وقوف به عرفات را انجام دهند و مانند سایر مردم، از عرفات به سوی مشعر کوچ کنند و در انجام مناسک حج برای خود امتیازی قائل نشوند.(10)
لغو هرگونه امتیاز طلبی در حج:
ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النّاسُ... .بقره : 199
امنیت در حج
امنیت کامل و همه جانبه، ازپیش نیازهای اساسی برای انجام حج:
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ... وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً .آل عمران : 97 ـ 96
از اینکه در آیه شریفه، پیش از بیان وجوب حج، امنیت همه جانبه کعبه وحرم مورد تأکید قرار گرفته است می تواند اشاره به نکته یاد شده باشد.
امنیت (از دشمن، بیماری و هر نوع موانع دیگر) دارای نقش اساسی در اتمام و انجام کامل حج:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُوءُسَکُمْ حَتّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ فَإِذا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ... .بقره : 196
از امام صادق علیه السلام در باره ثروتمندی که هرگز حج بجا نیاورده، پرسیدم. حضرت فرمود: چنین شخصی، از کسانی است که خداوند درباره آنان فرمود: آنان را کور محشور می کنیم
اهمیت حج
حج، فریضه ای بس مهم و ارزشمند:
...وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللّه َ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ . آل عمران : 97
ذکر «وَ مَنْ کَفَرَ» به جای «وَ مَن تَرَکَ»، بیانگر اهمیت فوق العاده حج می باشد؛ به این معنا که ترک آن مستلزم کفر است.
حج گزاردن، حق خداوند بر عهده توانمندان:
...وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً... .آل عمران : 97
حج و مناسک آن، جلوه آشکار هدایت و راهنمایی خداوند:
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ... کَذلِکَ سَخَّرَها لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللّه َ عَلی ما هَداکُمْ... .مائده :37 ـ 36
حج و مناسک آن، از مقدّسات و شعائر الهی:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه ِ وَ لاَ الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لاَ الْهَدْیَ وَ لاَ الْقَلائِدَ وَ لاَ آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً... .مائده : 2
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ * لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ... ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ * ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ حُرُماتِ اللّه ِ فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ... .مائده :30 ـ 27
حج میدان انجام اعمال خیر و کسب توشه برای آخرت:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللّه ُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوی... .بقره : 197
نیز نک : اهمیت مناسک حج
برائت از مشرکان در حج
اعلان برائت و بیزاری خدا و رسول صلی الله علیه و آله از مشرکان، در مراسم حج سال نهم هجری:
وَ أَذانٌ مِنَ اللّه ِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ أَنَّ اللّه َ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ... .توبه : 3
موسم حج فرصتی مناسب برای برائت از مشرکان و اعلان مواضع اسلام در برابر کفر:
وَ أَذانٌ مِنَ اللّه ِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ أَنَّ اللّه َ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ... .توبه : 3
بزرگترین روز حج
عید قربان (دهم ذی حجه) بزرگترین روز حج:
وَ أَذانٌ مِنَ اللّه ِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ أَنَّ اللّه َ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ... .توبه : 3
معاویة بن عمار گوید: از امام صادق علیه السلام در باره «یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ» پرسیدم، حضرت فرمود: آن، روز عیدِ قربان است.(11)
اعلان برائت خدا و رسول صلی الله علیه و آله از مشرکان در بزرگترین روز حج (عیدقربان حج سال نهم هجرت):
وَ أَذانٌ مِنَ اللّه ِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ أَنَّ اللّه َ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ... .توبه : 3
پیامبراسلام صلی الله علیه و آله و حج
دعوت مردم به حج، از سوی پیامبراسلام صلی الله علیه و آله (در سال دهم هجرت):
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ... .حج : 27
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله ده سال در مدینه اقامت کرد و به حج نرفت، سپس خدای عزّ و جلّ بر حضرت آیه وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ... را نازل کرد. در پی این، پیامبر صلی الله علیه و آله منادیان را فرمان داد که با صدای بلند اعلان کنند که رسول اللّه صلی الله علیه و آله امسال به حج می روند.(12)
تجارت در حج
جایز بودن کسب و تجارت در حج:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ...لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکُمْ .بقره : 198 ـ 197
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه ِ... وَ لاَ آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ رَبِّهِمْ... .مائده : 2
مقصود از ابتغای فضل پروردگار، پرداختن به تجارت است.(13)
ترک حج
ترک فریضه حج، با وجود استطاعت، مستلزم کفرِ (عملی):
... وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللّه َ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ . آل عمران : 97
ترک حج سبب محرومیت خود انسان از هدایت و برکات خانه خدا:
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ... وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللّه َ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ .آل عمران :97 ـ 96
ترک حج، از سوی ثروتمندان مستطیع، سبب کوری باطن آنان در قیامت:
وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی .طه : 124
معاویة بن عمار می گوید: از امام صادق علیه السلام در باره ثروتمندی که هرگز حج بجا نیاورده، پرسیدم. حضرت فرمود: چنین شخصی، از کسانی است که خداوند درباره آنان فرمود: آنان را کور محشور می کنیم: «هُوَ مِمَّنْ قالَ اللّه ُ تَعالی: وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی » راوی گوید: هنگامی که امام صادق علیه السلام مرا از این سخن شگفت زده دید، فرمود: مقصود این است که خداوند او را از درک و شناخت راه حق باز می دارد:
«أَعْمَاهُ اللَّهُ عَنْ طَرِیقِ الْحَقِّ».(14)
تأخیر حج (حَجة الاسلام) تا فرارسیدن مرگ، موجب کور محشورشدن در عالم آخرت:
وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الاْآخِرَةِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبِیلاً .اسراء : 72
ابو بصیر گوید: از امام صادق علیه السلام در باره آیه «وَ مَنْ کانَ...» پرسیدم. حضرت فرمود: این درباره کسی است که حج واجب خود را تا آنگاه که مرگش فرا رسد، به تأخیر اندازد. چنین شخصی در قیامت کور محشور می شود: «ذَلِکَ الَّذِی یُسَوِّفُ نَفْسَهُ الْحَجَّ؛ یَعْنِی حَجَّةَ الاْءِسْلامِ حَتَّی یَأْتِیَهُ الْمَوْتُ».(15)
تقوا در حج
کسب تقوا در حج، عالی ترین کار نیک و بهترین توشه معنوی:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللّه ُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوی... .بقره : 197
رعایت تقوا در حج فرمان مؤکد خداوند:
یَسْئَلُونَکَ عَنِ اْلأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنّاسِ وَ الْحَجِّ وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی... وَ اتَّقُوا اللّه َ... .بقره : 189
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ... وَ اتَّقُوا اللّه َ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّه َ شَدِیدُ الْعِقابِ... .بقره : 196
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللّه ُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوی وَ اتَّقُونِ یا أُولِی اْلأَلْبابِ .بقره : 197
وَ اذْکُرُوا اللّه َ فِی أَیّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقی وَ اتَّقُوا اللّه َ... . بقره : 203
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه ِ وَ لاَ الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لاَ الْهَدْیَ وَ لاَ الْقَلائِدَ وَ لاَ آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ... وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی... وَ اتَّقُوا اللّه َ... .مائده : 2
...وَ حُرِّمَ عَلَیْکُمْ صَیْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً وَ اتَّقُوا اللّه َ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ .مائده : 96
ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّه ِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ... لَنْ یَنالَ اللّه َ لُحُومُها وَ لا دِماوءُها وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوی مِنْکُمْ... .مائده : 37 ـ 32
تکرار حج
شایسته بودن تکرار حج و عمره و`زیارت خانه خدا:
وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ... .بقره : 125
«مَثابَةً»، از ثوب، به معنای رجوع به حالت سابق (مفردات راغب) و موضع سابق و مکان سابق آمده است. مَثابَه بودنِ خانه خدا، معنایش رجوع مکرّر به آن است.(16)
حج بذلی
واجب شدن حج بر انسان در صورت تأمین هزینه آن توسط شخص دیگر:
...وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً... .آل عمران : 97
محمدبن مسلم گوید: از امام صادق علیه السلام در باره ...وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ... پرسیدم، حضرت فرمود: «مقصود از مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً... داشتن مالی است که بتواند با آن حج انجام دهد. گفتم اگر بر کسی مالی عرضه شود که با آن حج انجام دهد، اما او شرم کند (حکمش چیست؟) حضرت فرمود: این شخص مستطیع است.(17)
حج پیاده
برتری حج پیاده نسبت به حج سواره:
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ... .حج : 27
از تقدیم ذکری «رِجالاً» بر «وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ» می توان برتریِ حج پیاده بر حج سواره را استفاده کرد.(18)
حج در تاریخ:
رایج بودن انجام حج در عصر و شریعت ابراهیم علیه السلام :
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ .حج : 27
دعوت عمومی ابراهیم علیه السلام از مردم به زیارت خانه خدا و انجام مناسک حج:
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ .حج : 27
انجام مناسک حج امری رایج در عصر شعیب و موسی علیه السلام :
قالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ... .قصص: 72
(موسم) حج مبدأ تاریخ در عصر شعیب و موسی علیه السلام :
قالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ... . قصص : 72
اجتماع بزرگ مسلمانان و مشرکان در حج و عید قربان سال نهم هجرت، در سر زمین منا و اعلان برائت خدا و رسول صلی الله علیه و آله به مشرکان:
وَ أَذانٌ مِنَ اللّه ِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ أَنَّ اللّه َ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ... .توبه : 3
در روایات متعدد آمده است که: مقصود از «یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ» روز عید قربان است.(19) از دسته ای از روایات استفاده می شود که مقصود از آن، خصوص عید قربان سال نهم هجرت است و علّت اینکه این روز «یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ» نامیده شده، این است که در آن سال، مسلمانان و مشرکان در کنار هم حج به جای آوردند و بعد از آن، دیگر مشرکان از انجام حج ممنوع شدند.(20)
نیز نک : حج در عصر جاهلیت
حج تمتع
اجزای حج تمتع
حجّ تمتع ترکیب یافته از دو جزءِ عمره تمتع و حج تمتع:
...فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ... .بقره : 196
مقدّم بودن عمره تمتع بر حجّ تمتع:
...فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ... .بقره : 196
حلال شدن محرّمات احرام پس از انجام اعمال عمره تمتع و پیش از احرام حج:
...فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ... .بقره : 196
نیز نک : اقسام حج
حج در عصر جاهلیت
رایج بودن حج، در عصر جاهلیت:
یَسْئَلُونَکَ عَنِ اْلأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنّاسِ وَ الْحَجِّ وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها... .بقره : 189
«وَ لَیْسَ الْبِرُّ...»، اشاره دارد به عمل خرافی مشرکانِ عصر جاهلیت، که بر اساس آن، وقتی برای حج محرم می شدند، از راههای معمول وارد خانه هایشان نمی شدند، بلکه از نقبهای ایجاد شده در پشت خانه ها وارد می شدند.
ورود شخص مُحرم به خانه، نه از راههای معمول، بلکه از نقب های پشت آن، نشانه برّ و نیکی نزد مشرکان عصر جاهلیت:
...وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها... .بقره : 189
آمیختگی مراسم حج و قربانی با مظاهرِ شرک و بت پرستی، در عصر جاهلیت:
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ... وَ أُحِلَّتْ لَکُمُ اْلأَنْعامُ إِلاّ ما یُتْلی عَلَیْکُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ اْلأَوْثانِ... .حج : 30 ـ 27
گرچه خطاب «فَاجْتَنِبُوا» عام است؛ اما قرار گرفتن آن در میان آیات حج، آنگونه که برخی مفسّران هم گفته اند، اشاره دارد به عمل مشرکان در حج، که به قصد تقرّب به بت ها، قربانی می کردند و خون آن را به سر و روی بت ها می مالیدند و خداوند این عمل آنان را پلیدی نامیده است.(21)
وجود شعارهای شرک آمیز و ضدّ توحیدی در مراسم حج عصر جاهلیت:
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ... وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ... . حج : 30 ـ 27
برخی از مفسّران گفته اند «...وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ...» اشاره دارد به تلبیه شرک آلود مشرکانِ عصر جاهلیت، که می گفتند: «لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ لا شَرِیکَ لَکَ إِلاَّ شَرِیکٌ هُوَ لَکَ تَمْلِکُهُ وَ مَا مَلَکَ»(22)
گناه پنداشتن کسب و تجارت در حج توسط مشرکان عصر جاهلیت:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ... لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکُمْ .بقره : 198 ـ 197
«لَیْسَ عَلَیْکُمْ»، در ردّ پندار مردم عصر جاهلیت است که فکر می کردند پرداختن به کسب و تجارت در حج روا نیست.
پرهیز مردم عصرِ جاهلیت (قریش و هم پیمانانشان)، از وقوف به عرفه:
ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النّاسُ... .بقره : 199
یک تفسیر در باره آیه بالا این است که این آیه در ردّ قریش و هم پیمانانشان است که فکر می کردند چون اهل حرم و اهل اللّه هستند، نباید از حرم خارج شوند و در عرفات وقوف نمایند و لذا تنها در مشعر وقوف می کردند و...(23)
پرداختن قریش به ذکر و نقل مفاخر و آثار پدران خود در منا پس از انجام حج:
فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللّه َ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً... .بقره : 200
طبق روایتی از امام باقر علیه السلام در تفسیر این آیه، قریش پس از فراغ از مناسک حج در منا اجتماع می کردند و به ذکر مفاخر و آثار پدران خود می پرداختند. خدای تعالی به آنان فرمود: به جای ذکر مفاخر پدران خود، خدا را یاد کنید.(24)
طواف خانه خدا، بدون هیچ پوشش و لباس و با سوت و کف توسط قریش در عصر جاهلیت:
وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلاّ مُکاءً وَ تَصْدِیَةً... .انفال : 35
گروهی از مفسّران گفته اند: آیه بالا اشاره دارد به عمل قریش که خانه خدا را بدون پوشش و لباس و با سوت و کف طواف می کردند.(25)
مبارزه قرآن با انحرافات و خرافاتِ راه یافته به حج، در عصر جاهلیت:
وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها... .بقره : 189
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ...لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکُمْ .بقره 198 ـ 197
ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللّه َ... فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللّه َ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً .بقره : 200 ـ 199
حج فاسد
لزوم به پایان رساندن حج، حتی پس از فاسد و باطل شدن آن:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ... .بقره : 196
از اطلاق «أَتِمُّوا الْحَجَّ» استفاده می شود: حتی اگر به دلیلی حج فاسد و باطل شد، باید آن را به پایان برد.(26)
تباه و بی نتیجه بودن حجِّ دنیا طلبان:
فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللّه َ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً فَمِنَ النّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا وَ ما لَهُ فِی الاْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ .بقره : 200
حج قِران و اِفراد
جایز نبودن حج قِران و اِفراد جز برای اهل مکه و حاضر در آن:
...فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ... ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ... .بقره : 196
امام رضا علیه السلام فرمود: (حج) قِران و اِفراد که عامه (اهل سنت) انجام می دهند، جز برای اهل مکه و حاضران در آن، جایز نیست... ؛ زیرا خدای تعالی فرمود: وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ... .(27)
حج کامل
دعوت خداوند از موءمنان به اتمام حج و عمره و انجام کامل آن:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ... .بقره : 196
آثار حج کامل
پاک شدن از گناهان، از آثار حج کامل:
وَ اذْکُرُوا اللّه َ فِی أَیّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقی... .بقره : 203
محمدبن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام در باره سخن خدا: فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ... پرسیدم، حضرت فرمود: ای محمد، خداوند با مردم شرطی کرده و برای آنان شرطی را پذیرفته است و هرکس با خداوند وفا کند، خدا با او وفا کند. گفتم شرطی که با آنان کرده چیست؟ و شرطی که برای آنان پذیرفته کدام است؟ فرمود: اما شرطی که با آنان کرده این است که فرمود: ...الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ... و اما شرطی را که برای مردم پذیرفته این است که فرمود: ...فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقی... فرمود: «شخصی که به شرط خدا وفاکند» از حج برمی گردد بدون این که گناهی بر ذمه او باشد.(28)
نیز نک : فلسفه حج
«هر گاه مُحرم شدی برتو است که: تقوای الهی را رعایت کنی و زیاد ذکر خدا بگویی و سخن کم گویی جز سخن حق؛ زیرا از تمامیت و کمال حج و عمره این است که انسان زبانش را جز از سخن حق باز بدارد.
شرایط حج کامل
انجام تمام واجبات و مناسک، و پرهیز از تمام محرمات، از شرایط حج کامل:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ... .بقره : 196
از امام صادق علیه السلام نقل شده که در تفسیر آیه فوق فرمود: مقصود از اتمام حج و عمره، این است که به طور کامل واجبات را ادا نماید و از چیزهایی که مُحرم باید بپرهیزد (محرمات)، پرهیز کند.(29)
دیدار و ملاقات با امام (واجب الاطاعه و معصوم)، از شرایط کمال و اتمام حج:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ... .بقره : 196
امام باقر علیه السلام فرمود: «تَمَامُ الْحَجِّ لِقَاءُ الاْءِمَامِ»؛ «اتمام و کمال حج، ملاقات کردن با امام (معصوم) است.»(30)
مراقبت از زبان و پرهیز از سخنان بیهوده و باطل در حال احرام و موسم حج، از شرایط حج کامل:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ... الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ... . بقره : 197 ـ 196
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: «هر گاه مُحرم شدی برتو است که: تقوای الهی را رعایت کنی و زیاد ذکر خدا بگویی و سخن کم گویی جز سخن حق؛ زیرا از تمامیت و کمال حج و عمره این است که انسان زبانش را جز از سخن حق باز بدارد. خدای تعالی می فرماید: فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ .(31)
نیز نک : امنیت درحج
حج گزاران
آب رسانی به حج گزاران
آب دادن به حج گزاران و زائران خانه خدا، شغلی مهم و افتخارآمیز در میان ساکنان مکه در صدر اسلام:
أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللّه ِ وَ الْیَوْمِ الاْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللّه ِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللّه ِ... .توبه : 19
اعتقاد مسلمانان ساکن مکه به برابری کار آب دادن به حجاج، با ایمان به خدا و آخرت و جهاد در راه خدا و باطل دانستن این اعتقاد از سوی خداوند:
أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللّه ِ وَ الْیَوْمِ الاْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللّه ِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللّه ِ... .توبه : 19
تأمین آب مورد نیاز زائران خانه خدا امری ارزشمند در پیشگاه خدا:
أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللّه ِ وَ الْیَوْمِ الاْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللّه ِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللّه ِ... .توبه : 19
در این آیه، خدای تعالی فقط برابری کار آب رسانی به حجاج، با ایمان به خدا و معاد و جهاد در راه خدا را نفی کرده است، نه اصل ارزشمندی این عمل را.
نک : اقسام حج گزاران
الف ـ حج گزاران بلند همت
حج گزاران بلند همت، خواهان نیکی (رفاه و آسایش) در دنیا و نیکی (رضای خدا و بهشت و سعادت) در آخرت و در امان بودن از عذاب جهنم:
وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الاْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النّارِ... .بقره : 201
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که در باره «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الاْآخِرَةِ حَسَنَةً» فرمود: مقصود از «وَ فِی الاْآخِرَةِ حَسَنَةً» رضای خدا و بهشت در آخرت و مقصود از «آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً» توسعه رزق و روزی و اخلاق نیک در دنیا است.(32) البته حسنه دارای مفهوم وسیعی است و شامل هر نوع نیکی می شود. آنچه امام علیه السلام فرمود، مهمترین مصادیق و موارد حسنه است.
بهره مندی حج گزاران بلند همت، از نتایج دعا و اعمال خود (در دنیا و آخرت):
وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الاْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النّارِ... أُولئِکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِمّا کَسَبُوا... .بقره : 202 ـ 201
شناخت کامل دنیا و آخرت و امور آن عامل بلند همتی عده ای از حج گزاران:
وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الاْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النّارِ... .بقره : 201
از اینکه این حج گزاران اولاً: در دعایشان دنیا و آخرت را با هم می خواهند و ثانیا: فقط نیکی و خوبیهای آن را می خواهند، روشن می شود که آنان به دنیا و آخرت، معرفت کامل دارند و امور آن را به نیک و بد تقسیم و تنها نیکی های آن را انتخاب و در خواست می کنند.
ب ـ حج گزاران دون همت
حج گزاران دون همت، فقط خواهان دنیا (اعم از نیک و بد) از خداوند:
...فَمِنَ النّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا... .بقره : 200
بی اثر بودن اعمالِ حج گزاران دنیا طلب و محروم ماندن آنان از هرگونه بهره و پاداش در آخرت:
...فَمِنَ النّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا وَ ما لَهُ فِی الاْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ .بقره : 200
دعوت خداوند از حج گزاران به بلند همتی و جامع نگری و پرهیز از دون همتی و دنیا طلبی:
...فَمِنَ النّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا وَ ما لَهُ فِی الاْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ * وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الاْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النّارِ * أُولئِکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِمّا کَسَبُوا... . بقره : 201 ـ 200
معیار تقسیم حج گزاران
تقسیم شدن حج گزاران به دو گروه، بر اساس نیت و درخواستشان از خداوند:
فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللّه َ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً فَمِنَ النّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا... وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الاْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النّارِ . بقره :201 ـ 200
نیز نک : حج گزار محصور
حج گزاران اولاً: در دعایشان دنیا و آخرت را با هم می خواهند و ثانیا: فقط نیکی و خوبیهای آن را می خواهند.
حج و قیامت
سفر حج، یادآور سفر آخرت، و وسیله کسب توشه برای آن دیار:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللّه ُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوی... .بقره : 197
اجتماع حج گزاران، یادآور جمع شدن انسانها در قیامت:
وَ اذْکُرُوا اللّه َ فِی أَیّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقی وَ اتَّقُوا اللّه َ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ .بقره :203
توجه به قیامت، زمینه ساز عمل به مناسک حج:
وَ اذْکُرُوا اللّه َ فِی أَیّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقی وَ اتَّقُوا اللّه َ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ .بقره :203
نیز نک : اقسام حج گزاران و حج گزاران بلند همت
حقیقت حج
فرار و عروج از «خود و ما سوای حق» به سوی خدا تشکیل دهنده حقیقت حج:
فَفِرُّوا إِلَی اللّه ِ... .ذاریات : 50
از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: فَفِرُّوا إِلَی اللّه ِ... معنایش این است که حج انجام دهید.(33) مقصود این است که حج از مصادیق بارزِ فرار و رفتن به سوی خدا است.
حج گزار محصور
واجب نبودن اتمام و اکمال حج، در صورت محصور شدن (بازماندن از انجام حج به واسطه بیماری یا جلوگیری دشمن):
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ... .بقره : 196
فرستادن قربانی (به منا جهت ذبح آن در روز عید قربان) و تراشیدن سر، پس از ذبح، راه خروج از احرام حج، در صورت بازماندن از انجام مناسک به واسطه بیماری:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُوءُسَکُمْ حَتّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ... .بقره : 196
جایز نبودن تراشیدن سر برای حج گزارِ محصور، پیش از ذبح قربانی در قربانگاه:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُوءُسَکُمْ حَتّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ... .بقره : 196
جایز بودن تراشیدن سر برای حج گزار محصور پیش از ذبح قربانی در صورت ابتلا به بیماری یا عارضه ای در ناحیه سر:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُوءُسَکُمْ حَتّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ... .بقره196
واجب شدن کفاره (سه روز روزه یا اطعام به شش یا ده مسکین یا ذبح یک گوسفند) بر حج گزار محصور، در صورت تراشیدن سر، پیش از ذبح قربانی، به سبب ابتلا به بیماری یا عارضه ای در ناحیه سر:
وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَااسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَلاتَحْلِقُوارُوءُسَکُمْ حَتّی یَبْلُغَ الْهَدْیُمَحِلَّهُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْبِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْصَدَقَةٍ أَوْنُسُکٍ....بقره: 196
دعوت به حج
فراخوانی مردم به حج از سوی ابراهیم خلیل علیه السلام به فرمان خداوند:
وَ إِذْ بَوَّأْنا لاِءِبْراهِیمَ مَکانَ الْبَیْتِ... وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ... .حج27 ـ 26
وعده و اخبارِ قطعی خداوند به ابراهیم علیه السلام مبنی بر حضور مردم از راههای دور و نزدیک برای حج در پی دعوت وی از آنان:
وَ إِذْ بَوَّأْنا لاِءِبْراهِیمَ مَکانَ الْبَیْتِ... وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ حج : 27 ـ 26
«یَأْتُوکَ رِجالاً»، جواب امر است: «إذن فیهم و ان تأذن فیهم یأتوک راجلین...»(34)
تبلیغ و فراخوانی مردم به حج و زیارتِ خانه خدا از وظایف رهبران الهی:
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ... .حج : 26
گرچه مخاطب «وَ أَذِّنْ» یک نفر؛ یعنی ابراهیم علیه السلام است اما او به عنوان رهبر و پیامبر الهی مأمور چنین کاری بود.
ذکر خدا در حج
یاد و ذکر خدا در حج، فرمان مؤکد خداوند به حج گزاران:
فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللّه َ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَ اذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ... .
فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللّه َ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً... وَ اذْکُرُوا اللّه َ فِی أَیّامٍ مَعْدُوداتٍ ... .بقره : 203 ـ 199 ، 198
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ فِی أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ... وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ عَلَیْها... .حج : 27 و 28 و 36
لزوم ذکر و یاد خدا در حج بر اساس دستور و تعلیم خداوند:
...فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللّه َ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَ اذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ... .بقره : 198
جهل و نادانی مردم پیش از اسلام نسبت به کیفیت ذکر خدا در حج:
...فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللّه َ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَ اذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ وَ إِنْ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضّالِّینَ .بقره : 198
رهبری در حج
لزوم انجام مراسم حج با محوریت رهبر الهی:
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ... . حج : 27
اینکه خداوند فرمود: «مردم از پیاده و سواره بر تو (ابراهیم) وارد خواهند شد»، می تواند متضمّن دستوری باشد به مردم که باید ابتدا به زیارت رهبر الهی بشتابند و با محوریت او حج انجام دهند.
لزوم دیدار با رهبر الهی در موسم حج:
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ... . حج : 27
این برداشت، با توجه به توضیح پیشین و این سخن امام باقر علیه السلام است که فرمود: «تمامیت و کمال حج، ملاقات کردن با امام است.»
...ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ .حج : 29
در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: ...ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ ملاقات با امام علیه السلام است.(35)
زمان حج
حج، از واجباتِ دارای وقت و زمان معین:
یَسْئَلُونَکَ عَنِ اْلأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنّاسِ وَ الْحَجِّ... .بقره : 189
هلال های ماه، تقویم طبیعی و وسیله شناخت زمان و موسم حج:
یَسْئَلُونَکَ عَنِ اْلأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنّاسِ وَ الْحَجِّ... .بقره : 189
اهمیت فوق العاده زمان حج و انجام آن در وقت معین:
یَسْئَلُونَکَ عَنِ اْلأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنّاسِ وَ الْحَجِّ... .بقره : 189
ذکر «الْحَجِّ» پس از «مَواقِیتُ لِلنّاسِ»، بیانگر اهمیت فوق العاده حج و شناخت زمان آن است.
موسم حج، اوقاتی بس مقدس و مورد سوگند خداوند:
وَ الْفَجْرِ * وَ لَیالٍ عَشْرٍ * وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ * وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ . فجر : 4ـ1
ابوالفتوح رازی در تفسیرش آورده است: جابربن عبداللّه انصاری روایت کرده از رسول علیه السلام که گفت: فجر، صبح ذی حجه است و لیالیِ عشر دهه اوست و شفع روز عید و وتر روز عرفه.(36)
امام صادق علیه السلام :
«... خدای تعالی با سخن خود؛ ...وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ... حج را واجب نکرد و از میان جمیع طاعات، آن را به خود اختصاص نداد، جز برای آمادگی و توجه به مرگ و قبر و بر انگیخته شدن و قیامت.»
در روایت دیگر، از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام شفع به روز ترویه (هشتم ذی حجه) و وتر به روز عرفه (نهم ذی حجه) تفسیر شده است و مقصود از وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ شب مزدلفه (شب عید قربان) است که حجاج پس از وقوف به عرفات و مشعر به سوی منا سیر و حرکت می کنند.(37)
نیز نک : ماه های حج
فلسفه حج
مشاهده منافع دنیایی و آخرتی و دستیابی به آنها، از فلسفه های وجوب حج بر مردم:
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ * لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ... .حج : 27 ـ 26
شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید: مقصود از ...مَنافِعَ لَهُمْ... منافع دنیا است یا منافع آخرت؟ حضرت فرمود: همه آن (مقصود است).(38)
ذکر و یادِ نام خدا و سپاسگزاری در برابر نعمت های او در روزهای معین (موسم حج و روزهای تشریق) از فلسفه های وجوب حج بر مردم:
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ * لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ فِی أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ... .حج : 28 ـ 27
دستیابی به فضل (بخشش و مغفرت) خدا، از فلسفه های حج:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ... لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکُمْ... .بقره : 198 ـ 197
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه ِ... وَ لاَ آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً... .مائده : 2
مرحوم طبرسی در تفسیر لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکُمْ... احتمالاتی را ذکر کرده که از جمله آنها این است: «بر شما منعی نیست که از پروردگارتان مغفرت بطلبید» و افزود: این معنا را جابر، از امام باقر علیه السلام روایت نموده است.(39)
بهره مندی از هدایت و برکات عمومی خانه خدا، فلسفه وجوب حج بر مردم:
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ... وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللّه َ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ .آل عمران :97 ـ 96
استغفار و یاد خدا در مکان های مقدس (همانند عرفات و مشعر و...) از فلسفه های وجوب حج:
...فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللّه َ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَ اذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ وَ إِنْ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضّالِّینَ * ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللّه َ... فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللّه َ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً... .بقره : 200 ـ 198
توجه به مرگ و قبر و قیا مت و آمادگی برای آنها، از فلسفه وجوب حج و اختصاص آن به خداوند:
...وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ... .آل عمران : 97
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: «...بدان که خدای تعالی با سخن خود؛ ...وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ... حج را واجب نکرد و از میان جمیع طاعات، آن را به خود اختصاص نداد، جز برای آمادگی و توجه به مرگ و قبر و بر انگیخته شدن و قیامت.»(40)
تمرین تعظیم شعائر الهی از فلسفه های حج:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه ِ وَ لاَ الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لاَ الْهَدْیَ وَ لاَ الْقَلائِدَ وَ لاَ آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ... .مائده : 2
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ .حج : 27
ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ حُرُماتِ اللّه ِ فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ أُحِلَّتْ لَکُمُ اْلأَنْعامُ... ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّه ِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ... وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ... .مائده :30،32و36
تمرین شرک زدایی و پرهیز از سخنان باطل، از فلسفه های حج:
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ... ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ حُرُماتِ اللّه ِ فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ أُحِلَّتْ لَکُمُ اْلأَنْعامُ إِلاَّ ما یُتْلی عَلَیْکُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ اْلأَوْثانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ .مائده : 27 و 30
اعلان عمومی برائت از مشرکان، از فلسفه های حج:
وَ أَذانٌ مِنَ اللّه ِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ أَنَّ اللّه َ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ... .توبه : 3
رفع فقر و گرسنگی از اهداف واجب شدن فریضه حج و قربانی بر انسان:
وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ
لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ فِی أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیرَ * وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللّه ِ عَلَیْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ.... حج: 27 ، 28 و36
رسیدن به تقوای الهی از عالی ترین فلسفه وجوب حج:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللّه ُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوی... .بقره : 197
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّه ِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ... لَنْ یَنالَ اللّه َ لُحُومُها وَ لا دِماوءُها وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوی مِنْکُمْ... . حج : 37 ـ 36
کسب رضای خدا، از مهمترین فلسفه های حج:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه ِ... وَ لاَ آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً... .مائده : 2
فوت حج گزار
بخشیده شدن گناهان حج گزارِ پرهیزکارِ فوت شده، در ایام تشریق:
وَ اذْکُرُوا اللّه َ فِی أَیّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقی... . بقره : 203
امام صادق علیه السلام درباره ...فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ... فرمود: «یَعْنِیمَنْ مَاتَ قَبْلَ أَنْ یَمْضِیَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ»؛ «هرکس (از حج گزاران) پیش از بازگشت از منا بمیرد، گناهی براونیست».(41)
ماه های حج
لزوم انجام مناسک حج در ماه های حج (شوال، ذی قعده وذی حجه):
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ... .بقره : 197
ماه های حج، ماه هایی معین و غیر قابل تبدل، تغییر و تقدیم و تأخیر:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ... .بقره : 197
قید «مَعْلُوماتٌ» در واقع در ردّ یک رسم جاهلی است که بر اساس آن، مردم عصر جاهلیت برای آزاد بودن در جنگ و خونریزی، ماه های حرام را تغییر می دادند.(42)
صحیح نبودن احرام بستن به نیت حج (به طور عموم) و عمره تمتّع جز در ماه های حج:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ... .بقره : 197
ماه های حج، دارای قداست و احترام ویژه:
جَعَلَ اللّه ُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنّاسِ وَ الشَّهْرَ الْحَرامَ... .مائده : 97
حرمت جنگ و خونریزی در ماه های حج:
جَعَلَ اللّه ُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنّاسِ وَ الشَّهْرَ الْحَرامَ... .مائده : 97
حرمت و قداست ماه های حج ناشی از جعل و تشریع خداوند:
جَعَلَ اللّه ُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنّاسِ وَ الشَّهْرَ الْحَرامَ... .مائده : 97
مراقبت از زبان در حج
لزوم مراقبت زبان از هر سخنی، جز سخن حق، در موسم و احرام حج:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ... الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ... .بقره : 197 ـ 196
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: «هرگاه مُحرم شدی، برتو است که: تقوای الهی را رعایت کنی و بسیار به ذکر خدا بپردازی و سخن، کم گویی جز سخن حق؛ زیرا از تمامیت و کمال حج و عمره، این است که انسان زبانش را جز از سخن حق باز بدارد. خدای تعالی می فرماید: «فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ...».(43)
ممانعت از حج
جلوگیری از انجام حج، گناه و تعدّی به فرمان خداوند:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه ِ... وَ لاَ آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ... وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی اْلإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ . مائده : 2
پی نوشت ها:
________________________________________
1 . نک : مجمع البیان و المیزان، ذیل آیه .
2 . نک : همان.
3 . نورالثقلین، ج1، ص203، ح744 و 745
4 . نک : مجمع البیان و تفسیر نمونه، ذیل آیه .
5 . نور الثقلین، ج2، ص186 ـ 185، ح47 ـ 42
6 . همان، ص186، ح49 ـ 48
7 . الکافی، ج4، ص292 ؛ الحدائق الناضره، ج14، ص314
8 . المیزان، ذیل آیه.
9 . نورالثقلین ، ج1، ص196، ح712 و 713
10 . مجمع البیان، ذیل آیه.
11 . کافی، ج4، ص290
12 . نورالثقلین، ج3، ص487، ح72
13 . مجمع البیان، ذیل آیه.
14 . وسائل الشیعه، ج11، ص25
15 . وسائل الشیعه، ج11، ص26
16 . مجمع البیان، ذیل آیه.
17 . نور الثقلین، ج1، ص375، ح289 و نیز ص373، ح282
18 . زبده البیان فی احکام القرآن، ص224
19 . نور الثقلین، ج2، ص186 ـ 185
20 . همان، ص 184 و 185
21 . نک : مجمع البیان و المیزان، ذیل آیه.
22 . الکافی، ج4، ص542 و نک : مجمع البیان، ذیل آیه.
23 . مجمع البیان، ذیل آیه.
24 . مجمع البیان، ج1 و 2، ص529
25 . مجمع البیان، ج3 و 4، ص831 ؛ الکشاف، ج2، 218
26 . زبدة البیان فی احکام القرآن، ص232
27 . نورالثقلین، ج1، ص181، ح641
28 . تفسیر عیاشی، ج1، ص114، ح258
29 . کافی، ج4، ص264، ح1 ؛ تفسیر عیاشی ،ج1، ص106، ح221
30 . کافی، ج4، ص49، ح2
31 . نورالثقلین، ج1، ص183، ح651
32 . تفسیر عیاشی، ذیل آیه.
33 . مجمع البیان، ج9 و10، ص242
34 . المیزان، ذیل آیه.
35 . نورالثقلین، ج3، ص492، ح96
36 . ابوالفتوح رازی، چاپ آستان قدس رضوی، ج20، ص256 نیز نک : مجمع البیان، ذیل آیات.
37 . مجمع البیان، ذیل آیات ؛ نور الثقلین ،ج5، ص571
38 . نورالثقلین، ج3، ص488، ح77
39 . مجمع البیان، ج1 و2، ص527
40 . بحارالانوار، ج96، ص125
41 . نورالثقلین، ج1، ص201، ح740
42 . مجمع البیان، ذیل آیه.
43 . نورالثقلین، ج1، ص183، ح651