میقات حج

ایران و هند دو همسایه بزرگ با تاریخ طولانی، دارای ریشه های نژادی و تاریخی مشترکی هستند که مناسبات آنها از عصر باستان تا کنون غالباً حسنه بوده است. این روابط در عصر حکومت صفویان بر ایران و به ویژه در دوره تکوین و استقرار دولت صفوی و همچنین حکومت اخلاف امیرتیمور گورکانی در هند، گسترش چشم گیری داشت. این دو سلسله در بیشتر این مدت روابط دوستانه و نزدیکی داشتند که از عوامل مؤثر خارجی آن، دشمن مشترکی به نام ازبکان در مجاورت آنها به مرکزیت سمرقند بود که بر تحولات سیاسی دولت های مزبور تأثیرگذاری داشت. پناهندگی همایون شاه از هند به ایران و نیز اختلافات مرزی بر سر شهر قندهار نیز در فراز و فرود مناسبات صفویان با گورکانیان هند نقش داشت. اما حج گزاری ایرانیان از طریق هند می تواند یکی از عرصه های تعامل و روابط با هند تلقی شود. هدف این مقاله، شناسایی و بررسی عوامل مؤثر بر روابط صفویان با گورکانیان در ابعاد سیاسی، و سیر مناسبات این دو دولت در مقطع یادشده است. فرضیه تحقیق حاضر این است که خطر ازبکان برای هر دو کشور و نیز تلاش ایران و هند برای تسلط بر شهر استراتژیک قندهار از عوامل مهم در فراز و فرود روابط میان گورکانیان و صفویان بوده و بر امر حج گزاری نیز تأثیر داشته است. برآیند تحقیق حاکی از آن است که به رغم وجود موانعی در توسعه مناسبات ایران و هند، با توجه به حضور بسیاری از ایرانیان در هند و روابط خصمانه دولت عثمانی با ایران، زائران ایرانی ناچار از طریق هند رهسپار سفر حج می شدند.

صفی بن ولی قزوینی، نویسنده ایرانی دربار اورنگ زیب گورکانی است که به درخواست دختر وی، زیب النساء بیگم، اثری به زبان فارسی به نام انیس الحُجّاج، در شرح حج گزاری خود در سال 1087ق،  نوشته است. انیس الحجّاج احتمالاً تنها متن موجود از سده های میانی و احتمالاً قدیمی ترین متن فارسی در شرح سفر حج از هند، از مسیر دریایی، در سده های میانی است و از این رو، ارزش تاریخی ویژه ای در تاریخ حج گزاری مسلمانان هند دارد. این کتاب پیش از آنکه یک سفرنامه به مفهوم مصطلح باشد که در آن یادداشت های روزانه سفر و خاطرات مؤلف ثبت شده باشد، یک کتاب راهنما برای حج گزاران هندی است که این مسئله، آن را به اثری مهم تبدیل کرده است. کارکرد این اثر به عنوان راهنمای حج گزاران، عاملی بوده تا در برخی از نسخه های خطی آن، نگاره های هنری زیبا و نفیسی از نقشه های شهرهای واقع در طول مسیر و نیز مناسک حج و کاروان های حج ملت های مسلمان ترسیم شود. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که انیس الحجّاج اثری است که به عنوان راهنمای مصوّر سفر دریایی حج از هند و البته تقریباً مخصوص دربار، پدید آمده است.

در این نوشته خلاصه ای از مطالب کتاب فوق الذکر که به ابعاد اجتماعی، سیاسی و فرهنگی حج گزاری هند در قرن های دهم تا سیزدهم هجری می پردازد ارائه می شود. در گزارش این کتاب، به تحلیل ها و آمارهای ارائه شده در کتاب توجه شده و به ترتیب فصل های کتاب، پس از معرفی منابع و آثار پژوهشی مرتبط با موضوع پژوهش و بیان اهداف و ضرورت ها و دشواری کار، به تاریخ حج در آغاز عصر جدید و در حقیقت در دوره مورد بحث اشاره می شود. در فصل بعدی به جایگاه کانونی حج در اندیشه اجتماعی و معنوی مسلمانان و در فصل بعد، به مناسبات پادشاه مغول هند در دوره مورد مطالعه با حج و حرمین پرداخته شده است.تبیین دیدگاه های غربی در مورد حج گزاری به صورت کلی و حج گزاری هند به طور خاص، معرفی مؤلفه های تأثیرگذار در حج گزاری هند در فترت مورد بحث و تحلیل آن به روش تاریخی و ارائه اطلاعات جدید درباره حج گزاری هندیان، از نوآوری های این پژوهش است.

عبدالکریم کشمیری، فرزند عاقبت محمود، فرزند خواجه محمد بولاقی،  فرزند خواجه محمدرضا (1198ق)، تاریخ نگار فارسی نویس شبه قاره بود. درباره زندگی وی ظاهراً جزآنچه از کتاب وی (بیان واقع ) به دست می آید، آگاهی هایی در دست نیست.وی از مردم کشمیر بود و در شاه جهان آبادِ دهلی می زیست. در سالهایی که در دهلی سکونت داشت، نادرشاه افشار (1160 1148ق)، بدان شهر تاخت و آنجا را گرفت (1151ق).عبدالکریم آنگاه که عزم کرد به زیارت کعبه و دیگر جاهای مقدس اسلامی برود، با میرزا علی اکبر خراسانی، داروغه دفترخانه دیدار کرد و میرزا علی اکبر وی را به «ملازمت سلطان رسانیده به وعده رخصت حج و زیارت، در سلک متصدیان حضور منسلک گردانید.» عبدالکریم همراه سیدعلوی خان حکیم باشی در رکاب نادرشاه افشار رهسپار ایران شد. هنگامی که نادرشاه پس از جنگ های پی درپی در پنجاب، سند، افغانستان، خراسان، ورارود، خوارزم و جاهای دیگر به قزوین رسید (1154ق). عبدالکریم که با وعده سفر حج از جانب میرزا علی اکبر داروغه باشی به دربار نادر پیوسته بود، سرانجام در قزوین اجازه سفر حج گرفت و عازم حجاز گشت و در راه از جاهایی مانند کربلا و حلب نیز دیدن کرد. پس از گزاردن حج (1155ق)، از راه بندر جده با کشتی به هند بازگشت و در جمادی الثانی (1156ق)، به دهلی رسید (ظهورالدین احمد، بی تا، ج3، صص 617 609 ؛ اختر راهی، 1406ق، ص382 ؛ سیدفیاض محمود، 1972م، ج3، صص146 145).وی نویسنده بیان واقع است که به زبان فارسی است و در باره زندگی و حکومت نادرشاه افشار نوشته شده و تنها بخشی از آن، شامل گزارشی از سفر کشمیری به سرزمین حجاز است. اکنون به بررسی و تحلیل این سفرنامه می پردازیم:

خواجه غلام الحَسنین پانی پَتی (1868 21 رمضان 1356ق / 25 نوامبر 1937م) در شهرِ پانی پَتِ هندوستان زاده شد و تا کلاسِ دهم، در « اِم . اِی . اِو کالج » در عَلیگَر به تحصیل پرداخت. او بعدها در مدرسه دولتی و « مدرسه راهنمایی حالی » در شهرِ پانی پَت و همچنین در اداره های مختلفِ شهرِ بمبئی به تدریس پرداخت. همچنین دبیرِ انگلیسی، عربی و فارسی در مدرسه راهنمایی در پانی پَت، و بازرسِ مدارس بود.  وی پس از بازنشستگی، مدیریتِ آن مدرسه را برعهده گرفت. چندین اداره تأسیس کرد. واعظِ برجسته ای بود. زندگی نامه خودنوشتِ غلام الحَسنین در 1936 چاپ شده است. وی چندین بار به عراقِ عرب سفر کرد و یک بار هم حجّ تمتّع انجام داد. وی در 28 ژانویه 1935 از زادگاهش پانی پَت به دهلی رسید و از راهِ بمبئی به سوی مکّه حرکت کرد و در 7 آوریل 1935، از این سفر برگشت. در این سفر، برادرش  غلام السّبطین  و دیگر سرشناسانِ هندوستان نیز همراهش بودند. سفرنامه حجِ وی که به زبانِ اردوست، در 1353ق. با عنوان « سفرنامه حج» یا «سامان آخرت» چاپ شد. مقاله پیش رو به سفرنامه حجِ غلام الحَسنین پرداخته است.

تاریخ نفوذ علویان و مهاجرت آنان به شبه قاره هند، با افسانه هایی در آمیخته؛ اما آنچه مسلّم است، اینکه در همان ابتدای قرن اول اسلامی، اهالی سند، کابل و هند پس از آشنایی با امیرالمؤمنین علی7 ، ارادتی عمیق به آن حضرت پیدا کردند؛ تا آنجا که بعضی از آنان با غلو درباره آن حضرت، پا را فراتر نهادند و این، آغاز تشیع در شبه قاره هند بود. در گیرودار ظلم و ستمی که به فرزندان اهل بیت: در دوره بنی امیه و به ویژه در حکومت بنی عباس پدید آمد، جمع کثیری از علویان، به دلیل پیشینه ای که اهالی شبه قاره هند در تشیع داشتند، به این مناطق مهاجرت کردند و با استقبال اهالی آنجا روبه رو شدند. به این ترتیب، علویان توانستند نفوذ معنوی و اجتماعی خود را در این مناطق بسط و گسترش دهند؛ تا جایی که این مهاجرت ها رو به فزونی نهاد و علویان، موفق به تشکیل دولت شیعی زیدی و شیعی اسماعیلی شدند.همین امر، تقویت پایگاه شیعیان در سراسر شبه قاره هند را در پی داشت و خود سبب مهاجرت گسترده علویان و اصحاب آنان به این مناطق، و همچنین رونق یافتن فرهنگ و آداب آنان در مناطق مذکور بود. شهرهای سند، مولتان و به طور عموم شبه قاره هند، نخستین خاستگاه علویان به شمار می رود و هجرت آنان از حجاز به این شهرها و سپس به شهرهای دیگر همچون کابل، بلخ، هرات، مرو، انبار، مکران، ماوراء النهر، سمرقند و سیستان، گسترش یافت و در نتیجه، در این مناطق خاندان های اثرگذاری در تاریخ اسلام پدید آمد. از این رو، در مقاله پیش رو، فقط به علویان ساکن حجاز که به شهرهای سند و مولتان و هند مهاجرت کردند، پرداخته شده است.

مکه و مدینه، در مقام خاستگاه وحی و مقدس ترین مکان های عبادتی زیارتی، در طول تاریخ محل رجوع مسلمانان از مذاهب مختلف بوده است. در این مقاله، ارتباطات و مناسبات علمای شیعه و سنیِ هندوستان با حرمین شریفین، که در قالب سفر برای انجام مناسک حج و عمره، زیارت پیامبر9  و بهره گیری از اندیشمندان ساکن در آن دو مکان مقدس صورت می گرفته، بررسی شده و نتایج این سفرها نیز روشن گردیده است. همچنین در این نوشته، متون تاریخی و برخی سفرنامه ها، به ویژه تاریخ علمای هند بررسی خواهد شد و آن دسته از عالمان دیار هندوستان که موفق به سفر مکه و مدینه شده اند، شناسایی گردیده و چگونگی سفر و دستاوردهای آنها از این سفر ها، مورد ارزیابی قرار گرفته است.مقاله حاضر، به روش توصیفی تحلیلی است و گردآوری آن، به صورت کتابخانه ای و استفاده از نرم افزارها انجام شده است.نتیجه پژوهش، حاکی از آن است که بیشتر عالمان صاحب نام و اثرگذار هندوستان، با وجود گرایش های مختلف فکری و اعتقادی، بر خود لازم می دانستند افزون بر انجام دادن حج و زیارت و کسب فواید معنوی، برای شنیدن احادیث نبوی9  و به دست آوردن اسناد معتبر احادیث و همچنین دیگر بهره های علمی، در طول دوران زندگی خود، یک یا چند نوبت به مکه و مدینه سفر کنند و از خرمن دانش عالمان سرزمین وحی بهره مند شوند. بیشتر افراد مورد بررسی در این تحقیق (بازه زمانی قرن 7 تا 14 ق)، موفق به دریافت اجازه نقل روایت و کسب مقام خلافت و ارشاد مردم، از استادان و عالمان مستقر در حرمین شریفین شده اند.

سفرنامه ها، حاوی گزارش ها و اطلاعات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی روزگار خود هستند و به همین دلیل جذابند و مورد توجه مردم. سفرنامه نویسی از قدیم، در مرکز توجه نویسندگان بوده است و اهمیت دو شهر مکه و مدینه میان مسلمانان، موجب شده که سفرنامه نویسیِ حج و حرمین شریفین، یکی از مهم ترین اقسام سفرنامه نویسی مسلمانان باشد. مسافرت مسلمانان از اقصی نقاط جهان به این دو شهر مذهبی، رواج نگارش این نوع سفرنامه را در پی داشته است. مسلمانان هند نیز بدون توجه به دوری راه و ضرورت عبور از دریا، به زیارت مکه و مدینه اهتمام داشتند و برخی از آنان، شرح مسافرت خود را نگاشته اند که در این مقاله، حدود دویست سفرنامه مسلمانان هند به حرمین شریفین، معرفی خواهند شد.