میقات حج

حج، از میان فرایض دین،  دارای جایگاهی ویژه و فلسفه و احکام خاصی است وعملی است که عالمان و محققان در مورد ابعاد و مسائل مختلف آن بسیار سخن گفته اند. در این پژوهش به ابعاد مختلف حج، از جمله مناسک، احکام، فلسفه و ضرورت، حج و اخلاق، حج و عرفان  و  دیدگاه تربیتی حج  از نظر عالم و عارف نامی ملامهدی نراقی می پردازد.  نراقی حج را با عظمت ترین ارکان دین و مهم ترین عامل نزدیکی بنده به پروردگار و موجب تزکیه نفس می داند و از نظر عرفانی حج صفای نفس را بالا می برد، کبر و غرور را می زداید و روح انسان را جلا می بخشد. نراقی نخستین مرحله این حرکت را بیرون آمدن از خود و تعلقات مادی می داند و بر این باور است که فرد با بستن احرام  از انواع تعلقات مادی و انواع امتیازات و تفاخرات و زخارف رها می شود تا حالت فرشته گونه پیدا کند. حج، آثار تربیتی عظیمی دارد؛ یکی از این آثار ، شناخت و آشنایی مردم با آثار و احادیث رسول اللّه9 و زنده نگه داشتن و به دست فراموشی نسپردن آن هاست؛ یعنی حج در واقع مروری است بر تاریخ اسلام و پیامبر9  بلکه مروری است بر تاریخ خدا پرستی و تاریخ پیامبران از آدم تا خاتم  و تابلویی برای تمام فداکاری های قهرمان توحید و پیامبرخاتم که حاجی با دیدن این صحنه ها و مکان ها پیام می گیرد.  نراقی حج را به منزله ورود به عالم آخرت می داند. کلید واژه:   حج، ملامهدی نراقی، مناسک، احکام حج ، فلسفه حج ، اخلاق، عرفان، تربیت. *  استاد یار دانشگاه، عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور

در بخش نخست که در شماره 94 گذشت، پیرامون «مقدار مساحت حرم از نگاه روایات و فقهای امامیه»، «تبیین حدود حرم از منظر فقهای عامه و روایات این باب»، «پژوهش در مورد ورودی های مکه و مقدار فاصله میان اعلام حرم تا مکه»، «شناسایی اعلام و انصاب واقع شده در کوه ها، تپه ها و گردنه های اطراف مکه» و... به تفصیل بحث شد. اکنون در اینجا، به بخش دوم می پردازیم که در مورد «اعلام و نشانه ها» است   غیر از ورودیها   که بر فراز کوه ها، گردنه ها و بلندی ها و غیر آن واقع است. در این قسمت، به یاری خداوند، نشانه های چهار حدّ شرقی، شمالی، غربی و جنوبی را متذکر خواهیم شد:

منوب عنه، همانند نایب در حج و عمره، دارای شرایطی است. برخی از شرایط مورد بحث میان فقهای شیعه عبارت اند از:  شرطیت «موت»، «معذوریت»، «بلوغ» و «عدم جنون» منوب عنه. در شرطیت مرگ منوب عنه در حج واجب، فقهای عظام اتفاق نظر دارند که نیابت از منوب عنه زنده و قادر به انجام مباشری جایز نمی باشد، مگر آن که عاجز و معذور از انجام حج مباشری باشد. اما در حج و عمره مندوب و مستحب، چنین شرطی را لازم ندانستند. در باره اشتراط بلوغ منوب عنه، چنین شرطی لازم نیست، ولیکن در نیابت از کودکان، باید بین کودکان ممیز و کودکان غیر ممیز تفاوت قائل شد. در اولی نیابت صحیح است ولی در دومی صحیح نیست. در باره عاقل بودن منوب عنه نیز باید بین «جنون اطباقی» و «جنون ادواری» تفصیل قائل شد. به این معنا که در جنون اطباقی نیابت صحیح نمی باشد ولی در جنون ادواری اگر در دوره افاقه حال مجنون حج بر وی استقرار یافته باشد، استنابه صحیح و بلکه واجب است.

افراد آفاقی به غیر از میقات های شجره، جحفه و عقیق، می توانند از میقات های «قرن المنازل» و «یلمل م» نیز اح رام ببن دند. از آن جه ت که در باره این دو میقات قدیم ی و نزدیک ترین میقات ها به مکه، کمتر بحث شده است، این نوشتار بدان اختصاص می دهیم. آنچه در موضوع شناسی این دو میقات قابل توجه است؛ «سیل الکبیر» در منطقه قرن المنازل واقع است، لیکن اطلاق قرن المنازل به «وادی محرم» قابل اثبات نیست. همچنین در مسیر یمن به مکه، فقط در راه تهامه یلملم واقع می شود و دو راه دیگر به قرن المنازل ختم می گردد. از جهت حکمی، اصل میقات بودن این دو، به استناد روایات متعدد مورد اتفاق فقهای فریقین است و روایات معارض، معرض عنها هستند. گفتنی است، خدمه کاروان ها در ایام حج تمتع که برای امور کاروان با نیت عمره مفرده وارد مکه مکرمه شده و چند روز قبل از آغاز حج می خواهند محرم به احرام تمتع شوند، احرام از این دو میقات به خاطر نزدیکی آن ها به مکه پیشنهاد می گردد.

در نخستین روز از ماه محرم سال 1400ق. مسجدالحرام به دست عده ای که رهبری آنان را جهیمان العتیبی به عهده دارد،  اشغال می شود. اینان با شخصی که او را مهدی موعود می خوانند، بیعت می کنند. در پی رویارویی مسلحانه حکومت با اینان، حادثه با کشتار و خونریزی فراوان همراه می شود. پس از یک هفته درگیری،  حکومت سعودی به زانو درآمده و ناگزیر،  دست به دامن غربی ها می شود. سرانجام پس از گذشت دو هفته، این آتش در ظاهر خاموش می شود اما ابعاد و ریشه های عمیق آن و شدت نفوذ این جریان در جامعه، خیلی زود روشن می شود. این حادثه سبب تغییر جدی در رویه و حکومتداری خاندان سعود می شود. از سوی دیگر، این حرکت، برای جریان های سلفی جهادی نیز الهام بخش شد و جهیمان به عنوان الگو و قهرمان آنان مورد ستایش و تبعیت قرار گرفت. مقاله پیش رو،  در صدد بررسی انگیزه ها و اهداف قیام جهیمان و یاران اوست. برخی معتقدند این حرکت، انقلابی به سبک چپی ها است. دسته ای دیگر آن را محدود به بیعت با مهدی می دانند. قول سوم هم این قیام را کودتایی برای ترور سران آل سعود معرفی کرده است. از مجموع سخنان جهیمان و آثار همفکران او بر می آید که آنها در صدد تحقق بخشیدن به احادیث آخرالزمان بودند که در قالب آن، هم با مهدی بیعت می کنند و هم فساد و بدعت ها برچیده می شود. در اینجا نکات دیگری هم وجود دارد که به تفصیل تبیین می گردد.

«خسی در میقات»، سفرنامه حج جلال آل احمد، نویسنده معاصر ایرانی است. وی در این کتاب، به جز ثبت حالات روحانی و معنوی سفر مقدس حج، با نگاهی دقیق و محققانه به بررسی و کاوش در مناسبات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی سرزمین وحی پرداخته و دریافت های خویش را از مشاهده اوضاع عربستان به صورت سفرنامه تدوین کرده است. در این نوشتار که با روش توصیفی  تحلیلی سامان یافته، مشخص می شود که آل احمد با مشاهده نابسامانی های اداره امور حج، این مقوله را نتیجه سوء مدیریت نظام حاکم بر عربستان دانسته و در اندیشه وی، هرگونه  اصلاح و پیشرفت اداره حج، منوط به مدیریت بین المللی  اسلامی این مراسم می باشد. آل احمد، اداره امور حج با مدیریت دستگاه وهابیت و نظام سعودی را نوعی بدویت موتوریزه می داند که نه تنها ناظر به هیچ پیشرفت و سعادتی برای جامعه اسلامی نیست، بلکه آن را عاملی می داند جهت استیلای هر چه بیشتر نظام سلطه و کمپانی های استعماری غرب. او حج را فرصتی گرانبها جهت پیشرفت و تعالی امت اسلام و تحقق آرمان امت واحده اسلامی می داند که در سایه خلع ید خاندان آل سعود از اداره امور حج و مدیریت بین المللی  اسلامی امکان پذیر خواهد بود.

«سنگ قبر مفرّج بن حسین بن فلیته حسنی در قبرستان ابوطالب»، «تاریخ تجدید بنای مسجد خَیف در سال 1015ق. توسط سلطان احمد عثمانی»، «سنگ نوشته تجدید بنای مسجد خَیف در سال 674 ق. توسط علی بن عمر رسولی»، «تعمیر حجر اسماعیل در سال 1073 توسط محمد خان عثمانی»، «یک متن ادبی در وصف حاجی و اعمال حج از قرن 12ق.»، «چاووش نامه ای برای جمع آوری حجّاج و تشویق مردم برای سفر حج»،  «دو اعلانیه برای جمع آوری مسافران برای سفر با کشتی به سوی مکه در سال 1298ق.»،  «سه نمونه از قراردادهای به جا آوردن حج نیابتی در سالهای 1242 و 1230 و 1322ق.»، همه برگرفته از چند نسخته خطی.

آیین مقدس اسلام برای هدایت انسان به مسیر رشد و کمال، برنامه ای کامل تدوین نموده  و به همه نیازها و ابعاد انسان توجهی ویژه دارد و راه رسیدن به کمال را در زندگی اجتماعی می داند. یکی از نیازهای جامعه اسلامی، مسأله وحدت و یکپارچگی است که در زندگی جمعی مسلمانان نقشی بسیار مهم و سرنوست ساز ایفا می کند. اقامه دین الهی و احکام نورانی آن، که ضامن نظم اجتماعی و امنیت و عدالت و همبستگی است؛ درگرو از بین بردن اختلافات و نزاع در دین است؛ چراکه با وجود پدیده شوم اختلاف، مصالح امت اسلامی به خطر خواهد افتاد و باعث سستی و شکست خواهد شد. اهل بیت(علیهم السلام) همواره از بنیانگذاران وحدت و از منادیان آن بوده و در سیره خود بر این امر مهم تأکید داشته اند. برخی از مصادیق؛ مانند: احترام به مقدسات مخاطب، تحمل عقاید دیگران، حل مشکل حقوقی مسلمانان را می توان رصد و ردیابی کرد. سؤال اصلی ما در این نوشتار این است که سیره اهل بیت(علیهم السلام) در ایجاد وحدت میان مسلمین چه بوده است؟ فرضیه ای که در تحقیق مطرح گردیده، این است که امامان(علیهم السلام)  با توجه به موقعیت ها و شرایط  اجتماعی در پی ایجاد وحدت بین مسلمانان بوده و بر برادری و وحدت امت اسلامی تأکید می کردند. در سیره حضرت علی(ع)  می بینیم که آن بزرگوار جهت حفظ وحدت و جلوگیری از تشتت در جامعه اسلامی، از حقِ خود صرف نظر می کند و25  سال خانه نشینی را متحمل می شود. این رفتار حاکی از اهمیت اتحاد و انسجام مسلمین دارد.