میقات حج

در این گزارش پس از ارائه مقدمه ای مختصر درباره تاریخچه مغرب و حجگزاری آن،به حجگزاری معاصر مغرب می پردازیم که بر اساس داده های اینترنتی، عمدتاً از سایت سازمان اوقاف و امور دینی مغرب، تنظیم شده است. پژوهشی که تاکنون به حجگزاری معاصر مغرب (مراکش) پرداخته باشد، یافت نشد؛ ازاین رو این مقاله در داده های خود نوآوری دارد و باعث معرفی بهتر این کشور و حجگزاری آن خواهد شد.این تحقیق به روش کتابخانه ای و نقلی تهیه شده که تاریخچه حجگزاری آن بنا بر منابع کتابخانه ای و نقلی، و اطلاعات معاصر آن بر پایه گزارش های سازمان های اوقاف و امور دینی مغرب در محورهای زیر سامان یافته است:تاریخچه مغرب و حجگزاری آن، نظام حجگزاری معاصر در مغرب، سند حج مغرب، وظائف و اقدامات سازمان اوقاف و امور دینی مغرب درباره حج، پادشاه مغرب و حج، برخی از مشکلات و چالش های حجاج مغربی، سفرنامه نگاری حج. 

مکه و مدینه، به عنوان مرکز وحی و رسالت، همواره مقصد مسلمانان، به ویژه عالمان دینی، بوده است. علمای دین با هدف انجام فریضه حج و زیارت و کسب علومو معارف دینی، به دو شهر مکه و مدینه هجرت می کردند.در این مقاله که با روش توصیفی تحلیلی و استقصا از منابع تاریخی نگارش یافته، به دنبال واکاوی دلایل سفرهای علمای مغرب در قرون میانی تاریخ اسلام به حرمین شریفین و پاسخ به این سؤال هستیم که سفرهای علمای مغرب به حرمین شریفین به ویژه اجازات علمای حرمین  چه تأثیری در گسترش علوم و معارف اسلامی در مغرب داشته است؟نتیجه این تحقیق نشان داد علمای مغرب در این محدوده تاریخی به منظور دستیابی به اسناد عالی روایات و کسب اجازه از اساتید، به حرمین شریفین سفر می کردند. آنان در این سفرها می کوشیدند با شناسایی اساتید صاحب نام آن زمان که روایات صحیح السند را با کمترین واسطه در اختیار داشتند، مدت ها آنها را شاگردی،و اجازه نقل احادیث از آنان دریافت کنند.برابر مستنداتی که در این تحقیق ارائه شده، این سفر های علمی و اجازات علمای حرمین، باعث ارتقای علمی و مقبولیت اجتماعی علمای مغرب گردید و آنها توانستند با انتقال کتاب های حدیثی، تشکیل کرسی های تدریس، شرح و تفسیر روایات، تربیت شاگردان و صدور اجازه برای آنان و همچنین نگارش و انتشار کتاب ، علوم و معارف اسلامی را در مغرب گسترش دهند و در اشاعه فرهنگ اسلامی در مغرب مؤثر واقع شوند.

دو شهر مکه و مدینه، به علت تقدس و اهمیت معنوی آنان نزد مسلمانان، موضوع نگارش تواریخ محلی متعددی در طول دوران اسلامی بوده اند. در میان نگاشته های فراوان موجود در این زمینه، تواریخ محلی مهمی به قلم عالمان و نویسندگان مغربی الاصل نگاشته شده است. در نوشتار پیش رو، در آغاز سیری اجمالی از تاریخ نگاری محلی مکه و مدینه به دست داده شده و در ادامه، تواریخ محلی نگاشته شده به قلم علمای مغربی الاصل معرفی تفصیلی شده است. این بررسی، نقش و جایگاه دانشوران حوزه مغرب اسلامی را در خلق تواریخ محلی مهم و تأثیرگذار برای مکه و مدینه و به طور خاص کتاب های العِقد الثمینِ فاسی، به عنوان مهم ترین متن تراجم نگارانه برای مکه، شِفاء الغَرامِ فاسی، به عنوان اثر خِطط نگارانه مهمی برای مکه و کتاب نصیحه المشاورِ ابن فرحون، به عنوان متن تراجم نگارانه ارزشمندی برای مدینه نشان می دهد.

توسل به پیامبر(ص) و زیارت قبر آن حضرت، سیره پایدار صحابه، تابعین و بزرگان دین از صدر اسلام تاکنون بوده و این مسئله مورد توجه نویسندگان اسلامی نیز قرار گرفته است؛ لکن در قرن هفتم و با ظهور ابن تیمیه و پس از او ابن عبدالوهاب، از مهم ترین مسائلی بود که مورد انتقاد آنان قرار گرفت.اعتقاد به حرمت توسل به پیامبر(ص) پس از رحلت آن حضرت و حرمت سفر به قصد زیارت مرقد پیامبر(ص) ، از عقایدی است که هنوز هم وهابیت در بسط آن می کوشند. در برابر آنان، علمای شیعه و برخی از عالمان اهل سنت، بر جواز توسل به پیامبر(ص)  و زیارت ایشان تأکید می کنند.هدف نگارش این مقاله، آشنایی با تلاش های عالمان مغرب اسلامی در این باره است. بنابراین در این مقاله با احصای تألیفات عالمان مغرب اسلامی با محوریت توسل و زیارت پیامبر(ص) ، با آثار آنان در این باره آشنا خواهیم شد.

اهالی مغرب (شامل چهار کشور تونس، الجزائر، مراکش و لیبی) سهمی ویژه در شکل گیری سفرنامه نویسی حج دارند. میراث مکتوب حجگزاری اهالی مغرب نشان دهنده میزان اهتمام و تلاش حجگزاران مغربی در حفظ و نگهداشت خاطره سفر حج در پیشروند تاریخ فرهنگی آنهاست.مقاله حاضر در صدد ارائه فهرستی توصیفی از سفرنامه های موجود (در دسترس) اهالی حجگزار مغرب از آغاز تا دوره معاصر است. مجموع سفرنامه های شناسایی شده شامل 108 سفرنامه چاپی و مخطوط است که بر اساس عنوان منظم شده و مشخصات کتابشناسی هر یک، به همراه توصیفی مختصر آمده است. نیز ذیل هر سفرنامه، پژوهش های انجام شده زیر عنوان «آثار پژوهشی پیرامون این موضوع» گنجاندهشده است.

اِباضیه، مذهبی منسوب به عبدالل ه بن اباض تمیمی، و عمان و مناطقی از مغرب اسلامی از مراکز تاریخی آن است. در مذهب اباضیه، حج یکی از واجبات عینی شرع و از ارکان اسلام است؛ ازاین رو اباضیه مغرب نیز به آن اهتمام داشته اند. در این نوشتار، برای اثبات این ادعا، شواهدی مستند از حیات امام عبدالوهاب بن عبدالرحمان رستمی (م.211)، پیشوای سیاسی  مذهبی اباضیه مغرب، ارائه شده که نشان می دهد وی در دو مقطع هشتمین و آخرین دهه از قرن سوم هجری در صدد انجام فریضه حج بوده است. اگرچه این نظر هم مطرح شده که احتمالاً او از تأکید دوباره بر حج، غرض سیاسی داشته، اما در هر حال استفتای وی از ربیع بن حبیب، امام اباضیه در عمان، و مراجعه به مشایخ اباضی مغرب، نشان می دهد که حج مسئله بسیار مهمی در بین اباضیه مغرب بوده که ترک آن صرفاً در حالت اضطرار قابل توجیه است.

لیبی تا نیمه قرن نوزدهم میلادی از استقلال برخوردار نبود. رومی ها، یونانی ها، عثمانی ها و ایتالیایی ها از جمله حاکمان این سرزمین بودند. افراد توانمند لیبیایی از همان قرن نخست هجری نسبت به انجام مناسک حج اهتمام داشته اند؛ اما در طول تاریخ، حجگزاری آنان با چالشهایی مواجه بوده است.در این مقاله که به روش توصیفی تحلیلی انجام شده، پس از معرفی لیبیو پرداختن اجمالی به تاریخ پیش و پس از اسلام آن سرزمین، از چگونگی حجگزاری و چالش های زائران لیبی سخن گفته شده است. برآیند مقاله حاکی از آن است که جز در دوره تسلط عثمانی بر لیبی که حجگزاری با چالش های کمتری مواجه بوده است مردم لیبی برای انجام مناسک حج با چالش های داخلیو خارجی مواجه بوده اند. ناامنی مسیر حج، کمبود آب، دوری راه، بیماری های مسری و کمبود امکانات بهداشتی از یک سو و از سوی دیگر حضور استعمارگران و به ویژه اشغال نظامی لیبی از سوی ایتالیا از چالش جدی برای حجگزاری لیبیایی ها بوده است. مناسبات خصمانه دولت عربستان با لیبی در دوره حکومت معمر قذافی نیز از دیگر چالش های خارجی حجگزاری لیبی بوده است. 

سنوسیه یکی از جنبش های تأثیرگذار اسلامی است که به ایجاد یک جامعه انسانی با مؤلفه های فرهنگی و اقتصادی با توجه به توانایی ها و امکانات در دسترس، اهتمام ورزید. این حرکت، جنبشی محلی نبود؛ بلکه موسس آن، محمد بن علی السنوسی، به گونه ای عمل کرد که جنبشی عربی و با نفوذ گسترده باشد. این پژوهش سعی دارد یک دوره مهم از تاریخ جنبش سنوسی در حجاز را بررسی، و تأثیرات مذهبی و فرهنگی آن را بر جامعه حجاز آشکار کند.منطقه حجاز، به دلیل اهمیت مذهبی، در تاریخ جنبش سنوسی از جایگاه برجسته ای برخوردار است؛ در واقع دعوت سنوسی از حجاز آغاز شد. اولین زاویه (خانقاه) سنوسی در حجاز و در کوه ابی قبیس، و سپس تعداد زیادی از زاویه های سنوسی در حجازو سایر بلاد اسلامی ایجاد شد که مورد استقبال عده کثیری از اهل حجاز واقع شد.شیخ فالح الظاهری یکی از برجسته ترین شاگردان زاویه سنوسی بود که بعداً یکی از شیوخ برجسته آن شد و شهرت وی در افق ها گسترش یافت. وی به مقام علمی برجسته ای دست یافت که شایسته تدریس در بسیاری از سرزمین های اسلامی شد؛ تا جایی که سلطان عبدالحمید از وی برای تدریس در استانبول دعوت کرد و عده ای از طلاب به دست او تربیت شدند و پرچم علم را در جهان اسلام برافراشتند.

مقاله حاضر به بررسی توصیفات مطرح شده در پنج سفرنامه اندلس و مغرب اسلامی به حج درباره ویژگی های دینی، اخلاقی و رفتاری مردم شهرهای طول مسیر پرداخته است. سفرنامه های مورد بحث در این مقاله عبارت اند از:رحله ابن جبیر، رحله العبدری، مستفاد الرحله و الإغتراب (تجیبی سبطی)، رحله ابن بطوطه و أنساب الأخبار و تذکره الأخیار (حاج عبدالله بن الصباح اندلسی). شهرهای مورد بحث از غرناطه در اندلس شروع می شود و با عبور از سبته، مَرّاکُش، فاس و... به قاهره و سپس مکه و مدینه می رسد و در مسیر بازگشت، شهرهای بغداد، موصل و دمشق را در بر می گیرد. به طور کلی، برخی از شهرها فقط در یکی از این سفرنامه ها مورد توجه قرار گرفته اند که عبارت اند از:غرناطه، سبته، مرّاکش، فاس، وهران، باجه و قابس. برخی دیگر از شهرها در دو یا چند سفرنامه توصیف شده اند و دیدگاه های مطرح شده در آنها یکسان است که عبارت اند از: بجایه، تونس، طرابلس، جده، موصل و دمشق. دسته سوم، شهرهایی هستند که سفرنامه ها دیدگاه های متفاوتی درباره آنها ابراز داشته اند. برخی با نگاه مثبت آنها را توصیف کرده اند و برخی نگاه منفی به آنها داشته اند. این شهرها عبارت اند از: تِلِمسان، قیروان، اسکندریه، قاهره، مکه و بغداد.