مفهوم یابی کیفی واژه «نور» از متن قرآن کریم و معادل سازی آن در کالبد فضای عبادی (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

تجلی متافیزیک نور بر فیزیک بنا، آن را اصلی ترین محور زیبایی شناسی معماری اسلامی در عرفان و معنا قرار داده است. نور در معماری سنتی و در فرهنگ اسلامی، نمادی از خداوند و وحدت الهی است؛ به همین خاطر، جایگاهی خاص در معماری فضاها به خصوص فضاهای مذهبی مانند مساجد دارد. امروزه در مساجد معاصر، کمتر به مقوله نور به عنوان یک عنصر هویت بخش توجه شده است. هدف از نگارش این مقاله، شناسایی خصوصیات کیفی نور (طبیعی) بر اساس متون قرآنی در راستای تحقق پذیری فضای معنوی است. قرآن به دلیل جامعیت خود، نقش محوری در رابطه با علم و دین دارد. لذا با ملحوظ نگه داشتن ظاهر و باطن قرآن و تدبر در آن، می توان به لایه های درونی مفاهیم قرآنی رسوخ کرد و در دانش امروزی از این مفاهیم بهره برد. واژه "نور"، یکی از واژه های مهم قرآن است و کاربردهای مختلف آن در آیات قرآنی، شبکه شعاعی گسترده ای را تشکیل می دهند. در راستای تحقق این امر، تحقیق حاضر، از دو بخش تشکیل یافته است؛ بخش اول، مفهوم یابی کیفی برای واژه نور از آیات قرآنی که به روش تحلیل محتوا با رویکرد استنباطی-اجتهادی صورت گرفته و نتیجه آن، استخراج مؤلفه های کیفی "اصل آیتی"، "اصل هدایت"، "اصل عدالت" و "اصل تعالی" است. بخش دوم، مربوط به معادل سازی این مفاهیم در کالبد فضای عبادی است که در این قسمت، از روش های پیمایشی (زمینه یابی) و هم بستگی استفاده شده و نتیجه این بخش از تحقیق این است که هر یک از این مفاهیم با نمودهای عینی، قابل حصول در کالبد مسجد هستند. بدیهی است که با حضور کیفی نور (طبیعی) در فضای عبادی، مفاهیم عینی و ذهنی در فضا به وجود آمده اند و باعث حس معنویت (سیر از ظاهر به باطن) توسط مخاطب شده و در نهایت، افزایش تعلق به مکان مقدس را منجر خواهد شد. نتایج پژوهش نشان می دهند که کاربر فضای عبادی، تجلی مفاهیم مذکور در فضای عبادی را به شرط رعایت الگوهای مشخص شده در تحقیق حاضر، آشکارا درک می نماید.