بازشناسی و عیارسنجی دو روایت رئالیستی برای تبیین جنبش اجتماعی

چکیده

جنبش اجتماعی نمونه ای از یک کنش جمعی اثرگذار است؛ اما در چه شرایطی کنش جمعی اثرگذار به وقوع می پیوندد و چگونه تاریخ توسط انسان ها تحول می یابد؟ با مروری بر نظریات جامعه شناسان در این باره درمی یابیم که پاسخ های متفاوتی به این پرسش داده شده است. از نظریات فردگرا، جمع گرا و رابطه گرا گرفته تا نظریات تلفیقی، همه در پی پاسخ گویی به این پرسش مهم بوده اند. به طور کلی نظریات تلفیقی نسبت به نظریات فردگرا، جمع گرا و رابطه گرا، از موفقیت بیشتری در تبیین جنبش اجتماعی برخوردار بوده اند. از جمله منطق هایی که با رویکرد تلفیقی به وجود آمده اند، می توان به منطق دیالکتیک، منطق تبیینی-تفهمی و منطق رئالیستی اشاره کرد. این مقاله ضمن اشاره ای مختصر به منطق دیالکتیک و منطق تبیینی- تفهمی، رسالت شرح منطق رئالیستی در تبیین جنبش اجتماعی را برعهده گرفته است. ازآنجاکه نظریه پردازان رئالیست نیز در تبیین جنبش اجتماعی، به رغم اشتراکات مهم، اختلافات اساسی نیز دارند، نیاز است تا با روش مقایسه ای عیار هر کدام از آنها سنجیده شود. دو روایت برجسته در تبیین رئالیستی کنش جمعی اثرگذار عبارت اند از نظریه اصالت فرد-جمع-رابطه زاهد زاهدانی و نظریه کنشگر- شبکه برونو لاتور. نگارنده برای عیارسنجی این دو روایت رئالیستی از جنبش اجتماعی، انقلاب اسلامی ایران را به عنوان نمونه ای موردی، در ترازوی این دو نظریه قرار می دهد. نتیجه این عیارسنجی، مزیت نسبی هر یک از این دو روایت رئالیستی را متذکر می شود. نظریه اصالت فرد-جمع-رابطه، برای تبیین لحظه وقوع (زمان حال) یک جنبش مزیت نسبی دارد؛ درحالی که نظریه کنشگر-شبکه، برای تبیین گذشته و آینده یک جنبش اجتماعی بهتر می تواند مورد استفاده قرار گیرد