شباهت‏هاى بانکدارى اسلامى و بانکدارى اخلاقى

چکیده
بانک‏هاى اسلامى، خود را ارائه دهنده خدمات مالى اخلاقى مى‏شمرند؛ امّا شایستگى‏هاى اخلاقى موجود در چگونگى اداره عملیّات بانکى را تبیین نمى‏کنند. ادّله عقلا به بر منع ربا و... را ارائه نمى‏دهند و در سایت‏هاى اینترنتى، اطّلاعات بسیار محدودى تقدیم مى‏دارند. آن‏ها موارد بسیارى را از بانک‏هاى اخلاقى رایج، از جمله بانک تعاونى انگلستان مى‏توانند بیاموزند؛ گرچه آن‏ها بر وحى وانیان بر ارزش‏هاى اجتماعى گذرا اکتفا دارند. بانک تعاونى بر نظریّات مشتریان، ایفاى نقش فعّال در جوامع محلّى، ایجاد اخوّت، جذب سرمایه، توسعه بانک اهتمام مى‏ورزد و سیاست اخلاقى آن، حقوق بشر و عدم کمک به کشورهاى سرکشید، تجارت مجاز، محیط زیست و رفاه حیوانات را در بر مى‏گیرد و روش‏هاى آن در توزیع خدمات، سپرده‏گذارى و دریافت تسهیلات از طریق اداره پست خدمات بانکى تلفن و کامپیوترى، توزیع پول نقد و... آموزنده است. بانک‏هاى اسلامى چون الراجى، البرکه، تسهیل بانک و بانک معاملات بر انطباق عملیّات بر شریعت تأکید داشته و تسهیلات مالى آن‏ها بر اساس مرابحه، مضاربه، اجاره، استضناع اکتنان، بیع سلم، قرض‏الحسنه و... است و براى افزایش نقش انترپرنیورها، تشخیص نیاز مشتریان، ارائه خدمات وسیع‏ند، توسعه بنگاه‏هاى کوچک... مى‏کوشند. آن‏ها باید 5 مسأله را روشن کنند. اصول بانکدارى اخلاقى، روش تجارى منصفانه پشتیبانى مشتریان، اداره شرکت، و پرداخت زکات.
مقدمه
بانک‏هاى اسلامى، اغلب خود را ارائه‏دهندگان خدمات مالى اخلاقى وصف مى‏کنند؛ امّا به گونه‏اى صریح شرح نمى‏دهند که از این بیان، چه معنایى اراده مى‏شود. کلمه اخلاقى به صورت نشان استفاده مى‏شود و معادل با اسلامى است؛ امّا کوششى صورت نمى‏پذیرد که میان آن‏چه اخلاقى است و روش‏هاى خاص اداره معاملات مالى پیوند ایجاد کند. جاى تأسّف است که گویى بانک‏هاى اسلامى قرار است ابتدا پایگاه‏هایى براى مشتریان خویش بنا نهند؛ سپس مجبور شوند که ارباب‏رجوع‏هاى بالقوّه را متقاعد سازند که ارزش انتقال به آن‏ها وجود دارد. براى بانک‏هاى اسلامى، رقابت بر سر قیمت چندان مهم نیست؛ بلکه مهم تأکید بر کیفیّت بى‏نظیر خدماتى است که ارائه مى‏دهند. این بدان معنا است که آن‏ها باید باور شوند و بتوانند با توسّل به وجدان مشترى، وى را جذب کنند.
اهتمام اصلى بانک‏هاى اسلامى این است که روش‏هاى مالى آن‏ها مطابق با قوانین شریعت باشد. داشتن رایزنان شرعى یا کمیته‏اى از فقیهان مورد احترام که بتوانند فعّالیت‏هاى بانک را تأیید کنند، براى تضمین اعتبار و شهرت این نهاد ضرورت دارد؛ امّا بانک‏ها در امر کسب اشتهار، اغلب بر جایگاه کسانى که قوانین بانکى را بر اساس شریعت تنظیم مى‏کنند، تأکید مى‏ورزند، نه بر آموزه‏هاى اخلاقى حاکم بر تأمین مالى اسلامى. کوشش اندکى وجود دارد که شایستگى‏هاى اخلاقى موجود در چگونگى اداره عملیّات بانکى را به‏طور مستقیم براى ارباب رجوع تبیین کند. بانک‏هاى اسلامى مى‏توانند ارباب رجوع را به‏طور عمده به سبب عقاید مذهبى آن‏ها و آرزویشان در تبلور آن عقاید، در معاملات مالى روزمرّه جذب کنند و چنین نیز مى‏کنند؛ امّا صرف این بیان که خدمات بانک مطابق با شریعت است، کافى نیست؛ بلکه باید به گونه‏اى نزدیک‏تر، با امور مشتریان خویش درگیر بوده، استدلال اخلاقى قانع‏کننده‏اى براى شیوه‏هاى کسب و کار خویش ارائه دهند.
با تغییر نیازها و خواست‏هاى جوامع، لازم است که به بصیرت و اعتقادات ارباب‏رجوع توسّل جسته شود. بانک‏هاى اسلامى باید مشترى‏هاى خویش را درباره خدمات مالى ابداعى خود متقاعد سازند و ثابت کنند که خدمات آن‏ها مطابق با شریعت و در عین حال با شرایط کسب و کار جدید مرتبط است. به دیگر سخن، براى بانک‏هاى اسلامى و دیگر ارائه‏دهندگان خدمات مالى اسلامى، نقشى آموزشى وجود دارد. رایزنان امور شرعى نباید نادیده انگاشته، و کم اعتبار شوند؛ بلکه نقش ایشان باید تقویت شود؛ زیرا مى‏توانند شایستگى‏هاى تأمین مالى اسلامى را براى طیف گسترده‏ترى از مشتریان آگاه و پرتوقّع تأکید کنند. این در اصطلاح اسلامى، اجتهاد یا به کارگیرى اصول مبنایى براى اوضاع و احوال متغیّر است. به دیگر سخن، کمیته یا رایزنان امور شرعى باید هنگام تنظیم مقرّرات با جریان‏هاى بازار نیز ارتباط داشته باشند و بیش از نقش واکنشى، نقش کنشى ایفا کنند.
سیاست اخلاقى بانک تعاونى
بدون شک موارد بسیارى وجود دارد که بانک‏هاى اسلامى مى‏توانند از بانک‏هاى متعارف که خود را به تأمین مالى اخلاقى متعهّد ساخته‏اند، بیاموزند. به‏طور مسلّم، تفاوت‏هاى بنیادین میان روش‏هاى اخلاقى برگرفته از آموزه‏هاى دینى و روش‏هاى اخلاقى منطبق با اخلاق مادّى‏گرایى رایج وجود دارد. آنان که دست اندرکار تأمین مالى اسلامى هستند، آموزه‏هاى اخلاقى خود را پایدار مى‏بینند؛ زیرا در نهایت، بر وحى مبتنى هستند؛ در حالى که آموزه‏هاى اخلاقى برگرفته از ارزش‏هاى اجتماعى، ناگزیر گذرا و موقّتى‏ترند. به‏رغم این قید مهم، بررسى تجربه‏هاى بانک اخلاقى برجسته غربى سودمند است.
از آن‏جا که بانک تعاونى، یگانه بانک جزئى (reqail) اخلاقى در انگلستان است، نگاه به عملیّات و سیاست آن سودمند خواهد بود. ارتباط ویژه آن با بحث ما، اشتهار آن در روش مالى اخلاقى و تعهّد آن در برابر مشتریان آگاه به اخلاق است؛ مشتریانى که به مسؤولیّت‏هاى اجتماعى گسترده خود بیش از نفع مادّى شخصى اذعان داشته، از آن ارضا مى‏شوند. بانک، پیشنهادهاى دارندگان سهام سرمایه‏گذارى (Stakeholder) را مى‏پذیرد و هدف آن، اشتراک مساعى سهامداران براى تضمین منافع بیش‏ترین تعداد مشتریان محتمل است.
بانک در صدد است از طریق تعیین و تعریف اصول زیربنایى عملیّات تعاونى خویش، بر نام و تاریخ خود اتّکا کند. از جمله آن‏ها، استقبال بانک از نظریّات و دغدغه‏هاى مشریان خویش و تشویق کارکنان به ایفاى نقش فعّالى در زندگى جوامع محلّى خویش است. از آن‏جا که بانک در قلب سرزمین‏هاى صنعتى در شمال انگلیس پدید آمد، جایى که در آن به صورت بانک طبقه کارگر مشاهده مى‏شد، تأکیدش بر یک‏پارچگى محلّى و برابرى اجتماعى طبیعى به نظر مى‏رسد. ستاد مرکزى بانک همچون گذشته، «منچستر» خواهد بود؛ جایى که نهادهاى مالى، در مقایسه با مرکز بانکدارى بین‏المللى مانند لندن، در تماس گسترده‏ترى با جامعه محلّى هستند.
بانک درصدد است نزدیکى خود را با سازمان‏هایى که اخوّت میان کارگران، مشتریان، اعضاو کارفرمایان را گسترش مى‏دهد، ارتقا بخشد. بانک درگذشته، همچون حال، مدیریّت امور مالى بیش‏تر اتّحادیه‏هاى تجارى را در اختیار داشت و شاخه‏اى از جامعه عمده‏فروشى تعاونى بود که کالاها را میان تعاونى‏هاى مشترى محلّى در سراسر شمال انگلیس و اسکاتلند توزیع مى‏کرد.
از آن‏جا که اعضاى این جوامع تعاونى محلّى، مشتریان آن‏ها هستند، اشاره به مشتریان و اعضا در بیانیه تبلیغى بانک درباره سیاست اخلاقى، از سنّت‏هاى تجارى گذشته اتّخاذ مى‏شود.
هدف بانک تعاونى، جذب سرمایه‏گذارى و ایجاد وجوه مازاد کافى براى تضمین این است که گسترش بانک در آینده به حدّ کافى تأمین مالى شود. گرچه بانک در جایگاه شرکت حقوقى عمومى، تجدید ساختار شد، نام آن در بازار سهام ذکر نمى‏شود و این بدین معنا است که از اساس، دغدغه افزایش تعداد سهامداران را ندارد. تنها سهامداران، CWS، مجتمعى از تعاونى‏هاى مشترى است که تاریخ آغاز آن‏ها به «جامعه شرکاى منصف راکدال» باز مى‏گردد. این مجتمع را در 1844، 28 کارگر که مى‏خواستند ارزش خوبى در خریدهاى غذایى خود تضمین کنند، تأسیس کردند. بانک به صورت واحد وام و سپرده SWS در سال 1872 شکل گرفت و از سوى بانک انگلیس به صورت بانک مجاز در محدوده حقوق خود در 1947 به رسمیّت شناخته شد. بررسى حساب‏ها براى خریدهاى خارج از سازمان‏هاى تعاونى در 1975 زمانى که بانک به مؤسسه تهاترى لندن (London Cleatring House) پیوست، رواج یافت.
بانک به‏سبب رهبرى منحصر به فردش، در افزایش اختیارات سهامداران، آسیب‏پذیر نیست؛ چنان‏که CWSعلاقه‏اى به کاهش سرمایه‏گذارى‏هایش ندارد. افزون بر این، دو سویه(2) کردن در نظر نیست و بانک، اکنون کمپانى به‏شمار مى‏رود، نه جامعه دو سویه؛ امّا عدم ذکر نام شرکت در بازار سهام، کاستى‏هایى چون ناتوانى در افزایش سرمایه سهامداران از بازار را به همراه دارد. بانک جهت توسعه خود و افزایش سرمایه‏اش سهام‏هاى ممتاز را منتشر ساخت که اکنون در اختیار 1500 مؤسسه است. تأکید بسیارى بر فداکارى گروهى در بیانیه تبلیغى بانک تعاونى نهفته است. یکى از اهداف آموزش و تربیت کارکنان، افزایش تعهّد و افتخار در گروه است. این ویژگى گروهى، از چند جنبه قابل مقایسه با وفادارى به جامعه اسلامى است؛ گرچه هیچ بانک اسلامى، این را در بیانیّه تبلیغى خود ذکر نمى‏کند. بانک تعاونى در دعواى حقوقى خود براى آزادى مجتمع، بر اهمّیّت بى‏طرفى در همه موضوعات اجتماعى، سیاسى، نژادى و مذهبى تأکید دارد؛ گرچه از گذشته با جذب کارگر متّحد بوده است.
گسترش پایگاه مشترى بانک‏هاى تعاونى
سیاست اخلاقى بانک، ابتدا در 1992 براى جذب مشترى‏هاى جدید و ثروتمندتر در بیرون از طبقه کارگر که بانک از گذشته به آن‏ها خدمت مى‏کرد، آغاز شد. گروه هدف، چپگرایان طبقات متوسّط مرکزى بودند که آگاهى اجتماعى و اهتمام به مسائل مورد دفاع رسانه‏اى رادیکال، همچون مسائل زیست محیطى، داشتند.
در آن زمان، بانک براى حفظ مشتریان خود، بررسى گسترده‏اى انجام داد تا واکنش آن‏ها را در برابر سیاست اخلاقى پیشنهادى دریابد. بانک با بیش از 000/30 مشترى وارد گفت‏وگو شد. 84 درصد از آنانى که پاسخ گفتند، داشتن سیاست اخلاقى را اندیشه‏اى نیکو براى بانک برشمردند و فقط 5 درصد اعتقاد داشتند که علم اخلاق، ارتباطى با بانکدارى ندارد. 60 درصد از پاسخ‏دهندگان، با همه مسائل سیاست اخلاقى موافق بودند و قید و شرط اصلى مشتریان درباره پیشنهاد بانک به قطع تأمین مالى کمپانى‏هاى تولید و توزیع تنباکو بود. سیاست اخلاقى، پنج ناحیه مهم را در بر مى‏گیرد: حقوق بشر، تسلیحات، امور تجارى و اخلاقى، تأثیر محیطى و رفاه حیوانات. بانک وعده مى‏دهد که به سازمان‏ها یا رژیم‏هاى متعدّى به حقوق بشر یا دست‏اندرکار در تولید سلاح براى تجاوز به حقوق انسان‏ها خدمات مالى ارائه ندهد. تولید سلاح‏هایى که به رژیم‏هاى سرکوبگر فروخته مى‏شوند، تأمین مالى نخواهد شد؛ ولى حمایت مالى سلاح‏هایى که به حکومت‏هاى دموکراتیک فروخته مى‏شوند، مجاز است. بانک جهت حفاظت از رفاه حیوانات، سازمان‏هاى دست‏اندرکار در آزمایش حیوانات، کشت و زرع محصولات کارخانه‏اى استثمارگرانه، ورزش‏هاى خونین یا تجارت خرد را تأمین مالى نمى‏کند. این‏ها را مى‏توان معیارهاى اخلاقى منفى تلقّى کرد.
از جنبه مثبت‏تر، بانک کمپانى‏هایى را حمایت مى‏کند که به تجارت مجاز یا امور اجتماعى اشتغال دارند و این شامل مشتریان و عرضه‏کنندگانى مى‏شود که در خریدهاى اخلاقى از کشورهاى جهان سوم یا سازمان‏هاى شرکت‏کننده در اقتصاد اجتماعى انگلستان همچون مؤسّسات خیریه، موضع‏کنشى (Pro - active) اتّخاذ مى‏کنند. موضع زیست محیطى را نیز مى‏توان به گونه مثبت تفسیر کرد؛ زیرا مشتریان تجارى را تشویق مى‏کنند که در تأثیر فعّالیت‏هایشان به محیط زیست موضع‏کنشى داشته باشند. برخى ممنوعیّت‏هاى منفى عبارتند از: ممانعت از شرکت‏هاى دست‏اندرکار تولید سوخت‏هاى فسیلى که سبب باران اسیدى هستند، جلوگیرى از سازندگان مواد شیمیایى غیرطبیعى که به تخریب لایه اوزون مى‏انجامد و ممانعت از قطع غیر مجاز درختان جنگلى که به تخریب جنگل‏ها منجر مى‏شود.
منتقدان مى‏توانند استدلال کنند که این امور، دغدغه‏هاى جهانى توسعه یافته است که کشورهاى فقیر نمى‏توانند از عهده آن برآیند و دیگر این‏که تعداد بسیارى از این دغدغه‏ها، به‏گونه‏اى منفى بیان مى‏شوند و این‏که بانک فاقد سیاست‏هاى مثبت در مسائلى چون انرژى تجدیدشونده باد، دریا و آب یا تولید سازمان یافته مواد غذایى و دیگر مسائل مشابه است. انتقاد دیگر این است که بانک بیش از حد درگیر ترفندهایى چون کارت قروبتى صلح سبز یا کارت‏هاى صدقه است که آن را به اهداى فقط 25/1 پنس براى هر 100 پوند دریافت شده براى کارت وا مى‏دارد و این نشان‏دهنده حدّاقل سخاوت است؛ چرا که ارزش آن حتّى از جایزه‏هاى air mile پایین‏تر است. با وجود این، بانک، یک سطح بالا و مستمر از تعهّدات را به مشتریان خود ایفا مى‏کند و آنانند که رأى مى‏دهند کدام یک از چهار مؤسّسه خیریه، نامزد دریافت اهدایى سالانه شود. همچنین پس از بررسى‏هاى آغازین سال 1991 ـ که بررسى‏هاى مهمّ 1994 و 1998 را در پى داشت، روش‏هاى مشورتى درباره سیاست اخلاقى وجود دارد. سیاست اخلاقى تا 1994 حمایت‏هاى بیش‏ترى دریافت کرد و بیش از 80 درصد از پاسخ‏دهندگان، موضع بانک در هر مسأله را تأیید کردند و این نشان‏دهنده 20 درصد بهبود از سال 1991 بوده است.
بانک‏هاى اسلامى نیز مى‏توانند از روش بانک تعاونى در توزیع خدماتش درس‏هایى بیاموزند. در 1997 بانک تعاونى، موافقت‏نامه‏اى با اداره پست امضا کرد که خدمات بانکى از جمله سپرده‏گذارى و دریافت تسهیلات را در سراسر 18 هزار شاخه آن در انگلستان ارائه دهد. در این سال، بحث‏هایى میان دولت و بانک‏هاى جزئى(3) مهم درباره ارائه «Peoples Bank» از طریق خدمات خودکار در هر اداره پست صورت پذیرفت؛ امّا برخلاف طرح پیش‏نهادى که براى جانشین ساختن پرداخت حقوق بازنشستگى و مزایاى تأمین اجتماعى به صورت نقدى مى‏کوشد، طرح بانک تعاونى، هم اکنون در حال اجرا است.
بانک تعاونى همچنین خدمات بانکى تلفنى ارائه مى‏دهد و در 1999 خدمات بانک کامپیوترى smile را آغاز کرد. این اقدام بیش از 200 هزار مشترى را جذب کرد و این شاید به این دلیل بوده که براى سپرده‏هاى پس‏انداز، نرخ‏هاى بسیار رقابتى مى‏پردازد و نه به این دلیل که موضع اخلاقى اتّخاذ کرده است. بانک همچنین در طرح زنجیره‏اى مشارکت دارد بدین معنا که مشترى‏هاى آن به 29 هزار توزیع‏کننده پول نقد در سراسر انگلستان دسترسى دارند.
انتشار آرمان‏هاى مالى اسلامى
بانک‏هاى اسلامى در سایت‏هاى اینترنتى و در تبلیغات خود به‏طور عام، اطّلاعات بسیار محدودترى از بانک‏هاى تعاونى ارائه مى‏دهند. این اطلاعات، اغلب به‏روز نیست و سایت‏هاى وب، اغلب مورد توجّه واقع نمى‏شوند؛ گرچه براى مبادله اطّلاعات با مشتریان احتمالى حال و آینده، حائز اهمّیّت بالقوّه هستند. بانک‏هاى اسلامى در بهترین حالت، آثار اینترنتى محدودى دارند. یافتن سایت‏هاى وب، اغلب سخت‏تر است؛ زیرا از ماشین‏هاى جستجوگر استاندارد استفاده مى‏کنند و در داخل آن‏ها تراکم گرافیکى، بسیار زیاد است؛ بدین‏سبب دسترس سریع، محدود به کسانى است که داراى کامپیوترهایى با پردازشگرهاى سریع و حافظه بسیار زیاد و جدیدترین ارتباطات از راه دور یا ارتباطات کابلى فیبرنورى هستند.
شرکت سرمایه‏گذارى و بانکدارى «الراجى» یکى از بهترین سایت‏هاى وب و یکى از بهترین طرح‏هاى تبلیغى در جامعه بانکدارى اسلامى را در اختیار دارد. این شرکت، شرحى از اصول بنیادین و مهمّ بانکدارى اسلامى را ارائه مى‏دهد که از جمله آن‏ها، منع اعطاى وام به شرط بازده معیّن در آینده است؛ ولى دلیل عقلى این مسأله به حدّ کافى توضیح داده نشده است، و این‏که چرا مرابحه که بازده از پیش معیّن شده دریافت مى‏دارد، از سوى بیش‏تر فقیهان مسلمان، مشروع تلقّى مى‏شود. تبلیغات، شریعت را با پروژه‏هاى توفیق‏آمیز و وام‏گیرندگان معتبر پیوند مى‏دهد؛ ولى این گمراه‏کننده است؛ زیرا گرچه این‏ها اهدافى تحسین برانگیزند، سوره یا احادیثى که این مسائل را یادآور شود، وجود ندارد. بانک بر ارزش‏هایى تأکید مى‏ورزد که عملیّات خود را مبتنى بر آن، اداره مى‏کند و با اشاره به ارزش‏هاى اصیل، اصول والا و اعتماد مشتریان، با صراح یادآور مى‏شود که روند بانک جست‏وجو براى پاداش‏هاى عالى از طریق صراط مستقیم است.
گرچه محققان مستقل بررسى‏هایى درباره مشتریان الراجى انجام داده‏اند، خودِ سازمان، روش‏هاى مشورتى‏انتظام یافته‏اى با مشتریان خود به شیوه‏اى مشابه بانک تعاونى، انجام نداده است. این، به صدها هزار مشترى اشاره دارد که اختیار تام براى انجام عملیّات بانک همسو با اصول شریعت داده‏اند؛ امّا تأکید بر تأیید از سوى هیأت شرعى وجود دارد. نام اعضاى هیأت، فهرست و حکم آن‏ها به‏طور مختصر توضیح داده مى‏شود. آیات ربا در شبکه اینترنتى الراجى به عربى و انگلیسى به نمایش گذاشته مى‏شود و اگرچه ربا به‏درستى معادل با interestو usury است، ارتباط میان این دو بررسى نمى‏شود. توضیح دیدگاه‏هاى هیأت شریعت درباره این موضوعات و تفصیل بیش‏تر شایستگى‏هاى ابزار مالى اسلامى سودمند است.
مدیر کلّ بانک، عبداللّه‏ سلیمان الراجى، جایزه سالِ بانکدارى اسلامى در 1998 را دریافت کرد. این به‏طور عمده به‏سبب کوشش‏هاى او است که بانک، سودده‏ترین بانک در عربستان و دومین و بزرگ‏ترین بانک از حیث دارایى شد؛ امّا بهبود و حقیقت، روند مستمر است و به‏رغم دستاوردهاى بانک، چیزهاى بسیارى است که از روش‏هاى اخلاقى بین‏المللى در زمینه بانکدارى مى‏توان آموخت.
شرکت توسعه و سرمایه‏گذارى البرکه
این شرکت در جایگاه یکى از سازمان‏هاى مالى اسلامى بین‏المللى مهم، بیان روشنى از فلسفه و رسالت عملیّات خود را ارائه مى‏دهد. شرکت، فلسفه اصلى خود را تطبیق کامل سرمایه با اصول شریعت، استخدام آن در جهت اهداف توفیق‏آمیز اجتماعى و اقتصادى، افزایش برادرى و یک‏پارچگى و کاهش اتّکا بر تأمین مالى به طریق قرض (hinance debt) برمى‏شمارد. البرکه از طریق 43 شعبه در 29 کشور از مشکلات ناشى از فتاواى متنوّع اعضاى هیأت شرعى به‏خوبى آگاه مى‏شود؛ بدین سبب، هیأت متّحدى براى امور شرعى ایجاد کرده که قوانین آن در همه نهادهاى داخل گروه البرکه اجرا مى‏شود. این هیأت با آکادمى فقه در جدّه که بسیارى از مسلمانان آن را معتبرترین مجموعه دانشمندان علوم شرعى در جهان اسلام مى‏دانند، در ارتباط است. بیانیه مربوط به فلسفه البرکه که ایجاز آن تحسین‏آور است، شاید بتواند سخن بیش‏ترى درباره ارزش‏هاى سازمان بیان کند و اصولى را که سازمان بر مبناى آن عمل مى‏کند کامل‏تر توضیح دهد. اهداف بلند مدّت و کوتاه مدّت، درباره چگونگى سازمان‏دهى و اداره امور اسلامى یا مادّى سازمان است؛ البتّه تفصیلى درباره فلسفه اصلى یا توضیحى درباره تحقّق عملى آن از طریق ابزارها و شیوه‏هاى پیشنهادى بانک وجود ندارد. آن‏چه وانمود مى‏شود، بسیار زیاد است، اشاره‏اى به تعهّدات در برابر ارباب رجوع یا جامعه گسترده‏تر مشتریان احتمالى در بازارهایى که بانک فعّالیت دارد نیست.
این بیان براى شعبه‏هاى البرکه که از استقلال قابل ملاحظه‏اى برخوردارند نیز صادق است. دفتر لندن رسالت خود را سرمایه‏گذارى سرمایه و منابع به شیوه‏اى اسلامى و به منظور نیل به بالاترین سود سازگار با ریسک قابل قبول برمى‏شمرد. قسمت آخر این بیان براى هرنهاد مالى تجارى صادق است؛ ولى قسمت اوّل، توضیح بیش‏ترى مى‏طلبد. بانک اسلامى اردن، یکى از موفّق‏ترین شعبه‏هاى گروه البرکه، در بیان رسالت خود رویکرد کم‏اهمّیّت مشابهى را آشکار مى‏سازد و به انطباق عملیّات بانک بر شریعت و اقتصاد مبتنى بر دیدگاه منحصر به‏فرد از نقش پول در جامعه اشاره مى‏کند. این بانک با 500 هزار حساب، 1336 کارمند و 49 شعبه، جایگاه مناسبى در بانکدارى اردن یافته است و مى‏تواند بیش از پیش مشتریان بالقوّه را به ارزش‏هاى عملیّات خود واقف سازد.
شمیل بانک یا بانک اسلامى فیصل در بحرین یک صفحه وب جدید براى ارائه تصویر جدید خود دارد. این بانک تحت کنترل «دارالمعال‏الاسلامى تراست» است و 53 درصد از سهم سرمایه آن را در تملّک دارد. این بانک سخن فراوانى درباره اولویّت‏هاى اخلاقى خود نمى‏گوید؛ امّا بر پیروى نزدیک از شریعت در همه عملیّاتش تأکید مى‏ورزد و عملکرد هیأت نظارت شرعى را با مقدارى تفصیل شرح مى‏دهد. مدیریّت براى عملیّات و فعّالیت‏هاى جدید ابتدا باید تأیید هیأت را اخذ کند، آن‏گاه چگونگى اجراى آن‏ها در عمل را با هیأت ابراز دارد و یکى از اعضاى هیأت، نظارت‏هاى میدانى عملیّات بانک را برعهده مى‏گیرد و دست‏کم یکى از اعضاى تیم حسابرسى داخلى باید با شریعت آشنا باشد. شفّاف‏سازى سیاست‏ها و روش‏ها مورد استقبال این بانک است؛ گرچه دیگر بانک‏هاى اسلامى، جزئیّات بیش‏ترى درباره خدمات خود و چگونگى انطباق آن‏ها با شرع ارائه مى‏کنند.
از جمله دیگر بانک‏هاى اسلامى در خلیج‏فارس که بهترین اصول تبلیغى را در اختیار دارند، خانه مالى کویت و بانک اسلامى ABCدر بحرین هستند. خانه مالى کویت که 20 درصد از بازار سپرده‏گذارى محلى را در اختیار دارد، تأکید مى‏کند که نهاد مالى بدون بهره است که رقابت موفّقى با رقیبان خود که به سپرده‏ها بهره مى‏پردازند، داشته است. این بانک جزئیّاتى از تسهیلات مالى اصلى خود، مرابحه، مضاربه، اجاره و استصناع ارائه مى‏دهد. بانک اسلامى ABCجزئیّات بیش‏ترى درباره خدمات خود ارائه مى‏دهد که افزون بر مضاربه، اجاره و استصناع، اجاره و اکتنان را نیز شامل مى‏شود که به ارباب‏رجوع، اجاره مى‏دهد که کالاى اجاره‏اى Leased goodرا به قیمت از پیش تعیین شده بخرد. دیگر خدمات مالى اسلامى ABC، بیع سلم، قرض‏الحسنه در مقابل پرداخت معوّقه و اوراق سندات‏المقارضه است که دارنده را شایسته سهمى از سود به جاى نرخ معیّن بهره مى‏کند. نظام‏هاى متفاوت حروف‏نویسى که براى خدمات مالى اسلامى استفاده مى‏شود، ممکن است تا حدّى موجب سردرگمى شود و براى همه بانک‏هاى خلیج که زبان عربى زبان مشترک آن‏ها است، بهتر است که وحدت روش داشته باشند. هم خانه مالى کویت و هم بانک اسلامى ABCجزئیات کاملى از اعضاى کمیته‏اى شرعى، و فهرستى از مدیران ارشد ارائه مى‏دهند.
بانک معاملات (بانک جزئى(4) و تجارى اسلامى اندونزى) بیانیه تبلیغى روشن و قابل ستایشى دارد. این بانک مى‏کوشد تا نقش اینترپرنیورها(5) و مردم مسلمان در اقتصاد ملّى را افزایش دهد و ارزش اقتصادى خود براى سهامداران را به حداکثر رساند و این در حالى است که مسؤولیّت‏هاى اجتماعى خود را در جهت آموزه‏هاى شریعت مى‏داند. این تأکید بر مسؤولیّت اجتماعى، منعکس‏کننده اهداف نهادهاى اخلاقى چون بانک تعاونى است. این بانک همچنین براى تشخیص نیازهاى مشتریان و ارائه دامنه گسترده‏اى از خدمات و تولیدات مى‏کوشد و در عین حال، بر ارتقاى تشکیلات، خدمات‏رسانى و توسعه بنگاه‏هاى کوچک و متوسّط تأکید دارد؛ بنابراین، سیاست بانک درباره این‏که بازارش در کجا قرار دارد و به چه کسانى مى‏خواهد خدمت کند، روشن است.
براى ایجاد شفّافیّت، نام وزیرانى که در بنیانگذارى بانک دخالت داشتند و نام مؤسّسان اصلى بانک که در زمره آنان بسیارى از انترپرنیورهاى مسلمان و مشهور اندونزى قرار دارند، فهرست مى‏شود. انجمن روشنفکران مسلمان نیز کمک مهمّى به بانک مى‏دهد و به ب. ج. حبیبى که نقش مهمّى در بازگرداندن دموکراسى به اندونزى و نجات اقتصاد از بحران آسیا ایفا کرده، اشاره مى‏شود. این بانک همانند بانک تعاونى، احترام خاصّ براى منافع کارمندان خویش که آن‏ها را مجرّب و متعهّد به آموزه‏هاى اسلام برمى‏شمارد، قائل است. بانک متعهّد به فراهم‏آوردن فرصت‏هایى براى عبادات و امور شخصى است.
بهبود در ارتباطات، اداره و مشارکت
گرچه بانک‏هاى اسلامى و نهادهاى اخلاقى غربى، همانند بانک تعاونى، ارزش‏ها و آرمانى‏هاى متفاوتى دارند و در محیط‏هاى متفاوتى عمل مى‏کنند، هر یک درس‏هاى بیشمارى را هر یک از تجربه دیگرى مى‏تواند بیاموزد. شایسته است که بانک‏هاى اسلامى پنج مسأله ذیل را روشن کنند.
1. اصول بانکدارى اخلاقى و قانون شرعى
قانون شریعت در فضاى مالى، اساسا با عدالت اقتصادى مرتبط است. لازم است که کمک روش‏ها و خدمات هر بانک به نظام مالى عادلانه‏تر، به گونه‏اى روشن‏تر و کامل‏تر تبیین شود؛ البتّه بروشورهاى بانک تعاونى در این زمینه کفایت نمى‏کنند؛ ولى بیانیه سیاست اخلاقى آن، الگوى مناسبى براى بیرون بانک‏هاى اسلامى ارائه مى‏دهد.
2. روش‏هاى تجارى منصفانه و مرابحه
بانک‏هاى اسلامى همچنان با شدّت درگیر تأمین مالى تجارى از طریق مرابحه و دیگر نهادهاى مالى اسلامى هستند؛ ولى به ندرت به رویدادهاى تجارى منصفانه اشاره‏اى دارند. دستور کار تجارت منصفانه نهادهاى اخلاقى همچون بانک تعاونى، کمک به سازمان‏هایى همچون Trade craft را که قیمت‏هاى بالاترى براى تولیدکنندگان جهان سوم ترویج مى‏کند را شامل مى‏شود. بانک توسعه اسلامى تأثیر فراوانى در ارتقاى تجارت جهان سوم دارد؛ ولى بسیارى از بانک‏هاى تجارى اسلامى در کشورهاى در حال توسعه در عمل به‏طور عمده درگیر تأمین مالى واردات از کشورهاى صنعتى توسعه یافته‏اند و نه تأمین مالى صادرات. مرابحه، ابزار جانشین و فرعى براى تأمین مالى است؛ امّا براى امورى که به‏طور اخلاق مورد اهتمامند، اهداف نیز مهمّ است.
3. پشتیبانى مشتریان از جامعه اسلامى
بانک تعاونى، متعهّد به روش‏هاى مشورتى بسیار سازماندهى شده با مشتریان است تا دیدگاه‏هاى آن‏ها را درباره مسائل اخلاقى به‏دست آورد؛ ولى بانک‏هاى اسلامى، باورها و آرمان‏هاى ارزشى مشتریان خود را مسلّم مى‏پندارند. با وجود این، در جایى که مشتریان آن‏ها مسلمانان متعهّد هستند مى‏توانند به توسعه و حمایت از محصولات و خدمات جدید و اهداف فراگیر بانک‏هاى اسلامى کمک بسیارى ارائه دهند.
4. مسائل اداره شرکت و مشاوران شریعت
بانک تعاونى مى‏تواند درباره تکالیف خود در برابر سهامداران ممتاز و اهداف یگانه سهامدار خود CWS، در برابر بانک، صریح‏تر باشد. همچنین در حالى که بسیارى از بانک‏هاى اسلامى به گونه‏اى شایسته و قابل تحسین، درباره این‏که مشاوران شریعت چه کسانى هستند و چه نقشى ایفا مى‏کنند، شفّاف هستند؛ ولى اطلاعات بسیار کم‏ترى درباره اهداف سهامداران اصلیشان ارائه مى‏کنند.
5. کارت‏هاى بدهى قرابتى (Affinity debitcards) ابزارى براى زکات
برخى منتقدان عقیده دارند که کارت‏هاى قرابتى بانک تعاونى، ترفندى بازارى است که فقط بازده اندکى براى صدقات مى‏پردازد و امّا براى بانک‏هاى اسلامى که طرح‏هاى مشابهى را اجرا مى‏کنند، آزادى عمل وجود دارد که امید است بر مبناى سخاوتمندانه‏ترى باشد. زکات، مالیات بر ثروت است، نه مخارج؛ امّا درآمد کارت قرابتى که بانک‏ها از سوى دارندگان کارت براى صدقات مى‏پردازند مى‏تواند بخشى از زکات شخصى (لحاظ) محاسبه شود.
پى‏نوشت‏ها

________________________________________
1. استاد دانشگاه دورهم انگلستان.
2. de mutualisation.
3. reeail banks.
4. retail.
5. مدیران خلاق و کارپرداز.