اوراق قرض الحسنه
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
متن
مقدمه
فرهنگ غنى اسلامى با برانگیختن انگیزههاى معنوى درصدد تنظیم رفتارهاى اقتصادى در جهت رفع نیازهاى اجتماعى است . در این میان شاید قرضالحسنه تنها موردى است که در مقام پاداش از صدقه پیشى مىگیرد; به گونهاى که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله وسلم، مىفرمایند:
شب معراج بر درب بهشت، این نوشته را دیدم: صدقه به ده برابر و قرض به هجده برابر پاداش داده مىشود . (1)
جالب این که این ترغیب یک طرفه نیست، شارع مقدس همانطور که جامعه را به قرض دادن تشویق کرده قرض گیرنده را نیز تشویق مىکند که به موقع آن را برگرداند:
همه گناهان شهید مورد بخشش قرار مىگیرد، غیر از دین او که تا زمان پرداخت همچنان مانع از داخل شدن او به بهشت مىگردد . (2)
تصحیح، تکمیل و توسعه قرضالحسنه در جامعه اسلامى به معناى قدم برداشتن در جهت تحقق مهمترین هدف نظام اقتصاد اسلامى یعنى اعتلاى معنویت در سطح کلان مىباشد .
اهمیت قرض (بدون ربا) را باید در دو نکته اساسى جستوجو نمود: نخست اینکه حرمت ربا یکى از اصول ثابت نظام اقتصاد اسلامى است و قرض و مشارکتبه عنوان دو بدیل جهتحذف ربا، در این نظام مطرحاند، پس قرض مىتواند یکى از عناصرى باشد که بستر مناسبى را جهتشکلگیرى نظام اقتصاد اسلامى مهیا نماید . دیگر این که معمولا در دوران جوانى شرایط تهیه درآمد آسان نیست و قرض نقش اساسى در تثبیت و تنظیم رفتار مصرفى فرد دارد .
اکنون با در نظر گرفتن وضعیت کنونى اقتصاد ایران که با جمعیت کاملا جوان روبهروست، اهمیت قرض از جهت اقتصاد ملى نیز آشکار مىگردد . البته در اقتصاد ایران نهادهایى وجود دارند که به این امر مهم پرداختهاند، اما با توجه به دلایلى مانند عدم هماهنگى لازم و عدم بهکارگیرى ابزارهاى کارآمد، به استفاده کامل از ظرفیتهاى موجود موفق نشدهاند . بنابراین دستیابى به یک طرح منسجم و منطقى که بتواند در جهت هماهنگى نهادهاى مزبور با توجه به اهداف خاص هر یک گام بردارد، ضرورى به نظر مىرسد . به عبارت دیگر، معرفى ابزارهاى مناسب که بتواند گردش پول را از جهت جمعآورى، تخصیص و بازپرداختبه موقع، تضمین نماید، به عنوان مهمترین موضوع در گسترش این فعالیت اقتصادى باید مورد عنایت قرار گیرد .
الف - کلیات
1- قرضالحسنه، قرض غیرربوى و قرض ربوى
قرض از عقود معوضه است که در آن مال از ملک قرضدهنده منتقل مىشود و در برابر آن ذمه قرضگیرنده مشغول مىگردد . (3) به بیان دیگر، قرضدهنده به وسیله قرض، مالکیتیک امر عینى را به مالکیتیک امر اعتبارى تبدیل مىکند، و تضمین بازپرداخت اصل مال، ناشى از ماهیت عقد قرض یعنى معوضه بودن آن مىباشد .
قرض ربوى قرضى است که در آن زیاده شرط شده باشد و در اسلام چنین قرضى جایز نیست . البته هر قرض غیرربوى نیز قرضالحسنه نیست; زیرا قرضالحسنه دو رکن اساسى دیگر دارد که عبارتاند از: «نیازمند بودن وامگیرنده» و «انگیزههاى معنوى و اخروى قرضدهنده» . (4)
ویژگىهاى نهاد قرضالحسنه
به نظر مىرسد «غیردولتى بودن نهاد قرضالحسنه» ، در پرهیز از تحمیل بار بر دوش دولت و ایجاد زمینه مساعد جهتشکلگیرى انگیزههاى معنوى و در نتیجه انعقاد بستر مناسبى براى تحقق این رفتار، نقش مهمى دارد . بنابراین در این نهاد، ابزارهایى مىتوانند کارآیى لازم داشته باشند که با چهار عنصر: «انگیزه معنوى و اخروى وامدهنده» ، «نیازمند بودن وامگیرنده» ، «تضمین بازپرداخت وام» و «غیردولتى بودن» بیشتر سازگار و هماهنگ باشند .
2- تشکیلات مرتبط با قرضالحسنه در اقتصاد ایران
براى آشنایى با وضعیت فعلى تشکیلات مرتبط با قرضالحسنه لازم استبه اهداف، کیفیت جذب منابع (ابزارهاى بهکارگرفته شده در این رابطه)، کیفیت تخصیص منابع، محاسن و معایب هر یک از آنها توجه گردد تا در آینده بتوان با توجه به امکانات هر یک، جایگاه مناسبى در طرح پیشنهادى در نظر گرفت .
1- 2- کمیته امداد امامخمینى
کمیته امداد امامخمینى، نهادى است که در خصوص گردآورى صدقات و تخصیص آن در موارد لازم فعالیت مىکند . توجه به عملکرد این کمیته، از دو جهت، داراى اهمیت است:
1- آمار وجوه جمعآورى شده، نشاندهنده انگیزههاى معنوى در جامعه است . با توجه به اینکه در صدقه گذشتن از اصل مال مطرح است، مىتوان پیشبینى کرد جامعهاى که صدقه در آن رواج دارد، قرضالحسنه که در آن تنها از سود مال چشمپوشى مىگردد، بهتر قابل تحقق خواهد بود . بنابراین با فراهمنمودن شرایط و ابزارهاى مناسب، مىتوان در جهت گردآورى وجوه و دادن قرضالحسنه به نیازمندان گام برداشت .
در جدول و نمودار شماره 1 رشد پیوسته و نسبتا هماهنگ مبالغ جمعآورى شده توسط صندوقهاى صدقات، از سالهاى 1374- 1378 نسبتبه سال 1373 به نمایش گذاشته شده است:
جدول شماره 1: متوسط درآمد حاصل از صندوقهاى صدقات طى سالهاى 1374- 1378
ماخذ: گزارش آمارى سال 1378 کمیته امداد امام خمینى (معاونت پژوهشى برنامهریزى اداره کل آمار تحقیق و خدمات ماشینى)، ص 284 .
روند وجوه جمعآورى شده از طریق برنامه جشن نیکوکارى و جشن عاطفهها در جدول و نمودار شماره 2 نشاندهنده این واقعیت است که این صندوقها و برنامهها ابزارهاى مناسبى جهتبروز انگیزه معنوى مردم و با ثبات کردن صدقه هستند . اگر براى قرضالحسنه نیز ابزار مناسبى در دسترس همگان قرار گیرد، زمینه جمعآورى مبالغ قابل توجهى جهت رفع نیازهاى اساسى مهیا مىگردد .
جدول شماره 2: ارزش ریالى کمکهاى جمعآورى شده در جریان برنامه جشن عاطفهها طى سالهاى 1378- 1373
ماخذ: گزارش آمارى سال 1378 کمیته امداد امام خمینى، ص 286 .
2- کمیته امداد در جمعآورى وجوه از ابزار قرضالحسنه استفاده نمىکند، ولى در تخصیص منابع از این ابزار بهره مىبرد . مطالعه جدول شماره 3 نشان مىدهد از سال 1374- 1378 به طور متوسط سالانه 8/23 درصد بر تعداد وامگیرندگان و 3/69 درصد بر مبالغ وامها افزوده شده است .
جدول شماره 3: قرضالحسنه اعطایى کمیته امداد امام خمینى
سال - تعداد - درصد تغییرات - مبلغ - درصد تغییرات
1370 - 13536 - 6/2 -
1371 - 13723 - 4/1 - 9/2 - 5/11
1372 - 22435 - 5/63 - 7/5 - 6/96
1373 - 41935 - 9/86 - 9/11 - 8/108
1374 - 46087 - 9/9 - 4/17 - 2/46
1375 - 56983 - 5/23 - 5/25 - 8/44
1376 - 66579 - 9/16 - 7/39 - 5/57
1377 - 81030 - 7/21 - 7/65 - 5/65
1378 - 108214 - 5/33 - 9/142 - 5/117
ماخذ: گزارش آمارى سال 1378 کمیته امداد امام خمینى، ص 262 .
علاوه بر تجارب چند ساله این نهاد در زمینه برانگیختن انگیزههاى معنوى در سطح کلان، یکى دیگر از محاسن آن، وجهه مردمى همراه با جایگاه خاص نیمهدولتىاش مىباشد . این نهاد توانسته است در سالیان گذشته اعتماد مردم را به خود جلب نماید . چنین جایگاهى مىتواند در جلب اعتماد وامدهندگان و نیز تامین عنصر «تضمین بازپرداخت وام» تاثیر بهسزایى داشته باشد .
2- 2 بانکدارى بدون ربا
به موجب بند 8 ماده 1 و مفاد فصل دوم قانون عملیات بانکى بدون ربا، پس انداز قرضالحسنه مازاد وجوه افراد است که تحت عنوان قرضالحسنه در اختیار سیستم بانکى کشور قرار مىگیرد . (5)
از جهت اعطاى تسهیلات، بانکها طبق قانون مىتوانند حداکثر ده درصد از کل تسهیلات اعطایى سالانه خود را در قالب قرضالحسنه وام دهند، مشروط به این که حجم ریالى آن از ده درصد مانده حسابهاى قرضالحسنه بیشتر نباشد . علاوه بر این، طبق قانون عملیات بانکى سى درصد از سپردههاى قرضالحسنه به عنوان سپرده قانونى، از سوى بانک مرکزى جذب مىشود . (6) بنابراین در سیستم بانکدارى هم در جذب منابع و هم در تخصیص آن، از قرض به عنوان یک ابزار استفاده مىشود .
مطابق جدول شماره 4، در بخش جذب منابع، هر چند در سالهاى 1363- 1379 مقدار مطلق قرضالحسنه پسانداز از رشد قابل توجهى برخوردار بود، ولى با توجه به رشد نقدینگى، نقش قرضالحسنه پسانداز در شبه پول از 9/22 درصد به 5/10 درصد کاهش یافته است . در مورد تخصیص منابع نیز با مشاهده ارقام مربوط به درصد تسهیلات اعطایى قرضالحسنه بانکها نسبتبه کل تسهیلات آنها به بخش غیردولتى مىتوان نتیجه گرفت که نقش قرضالحسنه اعطایى در مقایسه با دیگر ابزارها به مرور زمان کاهش یافته و از 8/10 درصد در سال 1363 به 2/4 درصد در سال 1379 رسیده است . بنابراین، ارقام جدول، عدم کارآمدى قرضالحسنه پسانداز را در مقابل دیگر ابزارهاى جذب منابع نشان مىدهد . (7)
جدول شماره 4: مقایسه بررسى کیفیت کارکرد قرضالحسنه در بانکدارى بدون ربا
(میلیارد ریال)
سال - پسانداز - قرضالحسنه - درصد تغییرات - نسبتسپردههاى قرضالحسنه پسانداز بر شبه پول - تسهیلات اعطایى قرضالحسنه - کل تسهیلات اعطایى - نسبت قرضالحسنه به کل تسهیلات
1363 - 780 - - 9/22 - 4/78 - 8/728 - 8/10
1364 - 904 - 8/15 - 2/22 - 1/199 - 4/1851 - 8/10
1365 - 941 - 1/4 - 2/19 - 4/321 - 9/2773 - 6/11
1366 - 1046 - 2/11 - 8/17 - 9/411 - 8/3885 - 6/10
1367 - 1194 - 2/14 - 1/15 - 5/507 - 1/5206 - 7/9
1368 - 1281 - 3/7 - 1/13 - 5/564 - 4/7547 - 5/7
1369 - 1392 - 7/8 - 8/11 - 8/639 - 2/11159 - 7/5
1370 - 869 - 2/34 - 5/12 - 0/682 - 0/16311 - 2/4
1371 - 2441 - 6/30 - 5/12 - 8/775 - 5/21406 - 6/3
1372 - 2683 - 9/9 - 4/10 - 7/1288 - 3/37758 - 6/4
1373 - 3495 - 3/30 - 1/11 - 8/1561 - 4/35599 - 4/4
1374 - 461 - 1/32 - 5/10 - 1/2048 - 2/33652 - 7/4
1375 - 1/6039 - 8/30 - 10 - 3/2603 - 92787 - 5/4
1376 - 2/8693 - 9/43 - 3/12 - 1/3271 - 134048 - 6/4
1377 - 12420 - 9/41 - 5/14 - 5430 - 92787 - 9/5
1378 - 16296 - 2/31 - 4/15 - 6100 - 134048 - 6/4
1379 - 4/22014 - 1/35 - 5/7507 - 2/4
شامل آمار مؤسسات اعتبارى غیربانکى مىباشد . D از سال 1377 شامل آمار مؤسسات اعتبارى غیربانکى مىباشد .
ماخذ: ویژهنامه یازدهمین سمینار بانکدارى سالامى، مؤسسه بانکدارى ایران و بانک مرکزى جمهورى اسلامى، ص 361، 363 و 365 و بانک مرکزى جمهورى اسلامى ایران [بخش نقدینگى]، گزارش اقتصادى و ترازنامه سالهاى 1363- 1378 .
یکى از راههاى مرسوم جذب منابع در بانکدارى بدون ربا اعطاى جوایز و تسهیلات ویژه است، در حالى که در قرضالحسنه ابزارهایى مطلوب است که بتواند برانگیزههاى معنوى و اخروى صاحبان وجوه تاثیر گذارد .
در مورد هزینهیابى نیز نتیجه مطالعات انجام شده در بانک کشاورزى نشان مىدهد که زمان لازم براى عقد قرضالحسنه به درجه و تعداد دوایر هر شعبه بستگى دارد و بهطور میانگین زمان لازم براى هر عقد 926 دقیقه است . (8) بانک به سبب عایتبخشنامههاى بانک مرکزى، هیئت دولت و مجلس، باید هزینه زیادى براى کسب اطلاعات و شناسایى متقاضیان وام صرف کند و از این نظر، براى وساطت میان سپردهگذاران و وامگیرندگان کارآمدى لازم را ندارد; برعکس، صندوقهاى قرضالحسنه محلى یا مستقر در مساجد، به علت این که به گروه کوچکى خدمت مىدهند، مىتوانند با هزینهاى بسیار اندک اطلاعات بهدست آورند و متقاضیان وام را شناسایى کنند . از سوى دیگر، یکى از محاسن نظام بانکدارى بدون ربا، گستردگى شعب بانکها در سراسر کشور است . این ویژگى مىتواند عامل بسیار مؤثرى براى بالابردن کارآمدى در جذب منابع مالى قرضالحسنه و نیز تسهیل در جمعآورى اقساط آن باشد . به همین جهت در طرح پیشنهادى براى بانکدارى بدون ربا جایگاهى متناسب با محاسنش در نظر گرفته خواهد شد .
3- 2- صندوقهاى قرضالحسنه
این صندوقها از عناصر بازار پول و سرمایهاند که اعتبارهاى مصرفى را به صورت قرضالحسنه، در اختیار متقاضیان قرار مىدهند . شکل سازمانیافته قرضالحسنه اولین بار در سال 1348 در یکى از مساجد تهران و با سرمایه اولیه چهارده هزار تومان که به عنوان تبرع جمعآورى شده بود به وجود آمد و با توجه به اهداف اسلامى و معنوى آن «صندوق ذخیره جاوید» نامیده شد . (9)
تا زمان پیروزى انقلاب دویست صندوق قرضالحسنه در کشور فعال بود و بعد از پیروزى تا سال 1365 به بیش از 2500 صندوق رشد یافت . (10) بروز برخى مسائل سیاسى - اقتصادى در سال 1367 موجب رکود قابل توجهى در فعالیت ظاهرى این صندوقها شد .
از جهت روند قانونى نیز، بر اساس ماده 584 قانون تجارت، تشکیلات و مؤسسههایى که براى مقاصد غیرتجارى تاسیس شده یا بشوند، از تاریخ ثبت در دفتر مخصوص که وزارت دادگسترى معین خواهد کرد، شخصیتحقوقى پیدا مىکنند . (11) بدینترتیب، از آن جا که صندوقهاى قرضالحسنه نیز به نوعى از امور خیریه به شمار مىآیند، در گروه تشکیلات غیرتجارى ثبت مىشوند . در سال 1367 شوراى پول و اعتبار با صدور اعلامیهاى صندوقهاى قرضالحسنه را جزء مؤسسات اعتبارى غیربانکى شناخت و آنها را به رعایت مقررات موجود ملزم ساخت . (12) در تاریخ 24/10/1367 مقررات مربوط به فعالیت صندوقهاى قرضالحسنه در دستور کار شوراى پول و اعتبار قرار گرفت و در 29 ماده به تصویب رسید . (13)
اگرچه وضع چنین مقرراتى به خاطر ایجاد نظم در سیستم پولى و بانکى و جلوگیرى از سوء استفادهها و حراست از صندوقهاى سالم و فعالیت مشروع آنها لازم به نظر مىرسد، اما با توجه به اینکه این صندوقها حالتخودجوش دارند، بهتر است نهاد هماهنگکننده آنها نیز چنین باشد و دولت در این زمینه کمتر دخالت کند . مناسبترین روش جهت نظارت بر فعالیت صندوقها، استفاده از ابزارهایى چون ارائه خدمات بانکى در جهت جمعآورى یا پرداخت اقساط و آموزش یا تضمین تسهیلات بانکى جهت وامدهى به آنهاست .
دومین تلاش در جهت هماهنگى فعالیت قرضالحسنه در کشور، مربوط به سازمان اقتصاد اسلامى ایران است . این سازمان در بهمن 1358 به عنوان شرکتسهامى عام، به طور رسمى کار خود را آغاز کرد . اوایل سال 1359، در سمینارى که به وسیله این سازمان براى ایجاد همکارى بین صندوقهاى قرضالحسنه در محل اتاق بازرگانى و صنایع و معادن ایران تشکیل شد، سازمان، هماهنگى صندوقهاى قرضالحسنه سراسر کشور را به عهده گرفت و براى این منظور ابزارهایى چون تهیه فرمهاى مورد نیاز و لوازم ادارى و آموزشى کارمندان صندوقها و پرداخت وامهاى بدون بهره و بدون کارمزد را در نظر گرفت . در مقررات سازمان جهت ارائه خدمات و وامپرداختى به صندوقها، برخلاف مصوبه شوراى پول و اعتبار، به الزامهاى کمترى اشاره شد . علاوه بر این، غیردولتى بودن این سازمان را مىتوان از علل موفقیت نسبى آن در امر نظارت بر فعالیت صندوقها دانست; زیرا با صلتخودجوش بودن صندوقها سازگارى بیشترى دارد .
از محاسن صندوقهاى قرضالحسنه مىتوان به جذب سپردهها و پس اندازهاى کوچک مردم، پرداخت وام به نیازمندان، کاستن فشار متقاضیان قرضالحسنه به بانکها، افزایش روحیه تعاون مالى و خودگرایى، نبود مشکلات بروکراسى، ارائه خدمات در ساعاتى از روز که بانکها تعطیل مىباشند، دستیابى به اطلاعات لازم با حداقل هزینه، و محلى یا صنفىبودن آنها اشاره کرد .
یکى دیگر از ویژگىهاى تجربه قرضالحسنه در صندوقها مربوط به سرمایه اولیه آنها مىباشد . این سرمایه توسط مؤسسین تا زمان انحلال در اختیار صندوق قرار مىگیرد و نیز اندکى از سپردهها به شکل وجوه مسدود شده تا مدت معینى به صندوق واگذار مىگردد . واگذارى این وجوه که تا زمان معین یا به صورت نامحدود صورت مىگیرد، به ماهیت قرضالحسنه که تخصیص وجوه براى مدت معلوم جهت رفع نیازهاى نیازمندان است، نزدیکتر مىنماید . این اسلوب، مناسبترین روش براى شکلدهى انگیزههاى معنوى و اخروى صاحبان وجوه است که در میان سه سیستم مطرح شده در خصوص قرض تنها در صندوقها آن هم به صورت محدود، به تجربه گذاشته شده است .
3- ویژگىهاى یک ابزار مناسب پولى - مالى
1- 3- شفافیت
ابزارها باید به گونهاى طراحى شوند که معرفى آنها در سطح کلان آسان بوده و نیاز به آموزشهاى پیچیده براى مردم یا کارمندان سازمان مربوطه نداشته باشند . در این راستا باید به دو مطلب توجه گردد:
اولا: قرضالحسنه در فرهنگ کنونى جامعه داراى جایگاه خاصى است و نهادهاى مختلفى در این رابطه فعالیت مىکنند . بنابراین شفافیت در این زمینه باید با فرهنگ موجود و نهادهاى مزبور متناسب باشد .
ثانیا: از آنجا که پرداخت قرضالحسنه برخاسته از تعالیم اسلام است، باید ابزارى مورد استفاده قرار گیرد که با تعالیم فقهى - اخلاقى اسلام سازگار بوده و با عناصرى چون: «انگیزه معنوى و اخروى قرضدهنده» ، «نیازمند بودن وامگیرنده» ، «تضمین بازپرداخت وام» و «غیردولتى بودن» تطابق داشته باشد .
2- 3- انعطافپذیرى
از آنجا که سپردههاى قرضالحسنه از وجوه مازاد مردم تامین مىگردد، از نظر مقدار و زمان داراى انعطاف فراوانى است در نتیجه ابزارهاى آن نیز باید از جهت مقدار و زمان در حد امکان انعطافپذیر باشد .
ب - طرح پیشنهادى
این طرح با هدف تصحیح، تکمیل و گسترش امکانات بالفعل اقتصاد ایران در رابطه با رفتار قرضالحسنه و براى کارآمدتر کردن فعالیت صندوقهاى قرضالحسنه محلى با مدیریت و برنامهریزى کمیته امداد امام خمینى طراحى گردیده است . براى آشنایى با طرح پیشنهادى لازم است ابزارهاى پولى به کار رفته در طرح و نیز چگونگى گردش پول در فرآیند قرضالحسنه معرفى گردد .
1- ابزارها
1- 1- اوراق قرضالحسنه
در طرح پیشنهادى اوراق مذکور جهت جذب منابع راکد از سطح جامعه در نظر گرفته شده است . این اوراق از ویژگىهاى ذیل برخوردارند:
- عنوان: از آنجا که هدف مهم نهاد قرضالحسنه، رفع نیازهاى اساسى افراد همچون ازدواج، مسکن، اشتغال، تامین کالاهاى بادوام مصرفى مىباشد، جهتبرانگیختن انگیزههاى معنوى یا اخروى صاحبان وجوه مىتوان یکى از این موارد را انتخاب و در اوراق منتشره درج کرد . استفاده از عنوان کلى «قرضالحسنه» نیز ممکن است .
- نام وامدهنده: در این قسمت مشخصات کامل وامدهنده درج مىشود . البته اوراق مىتواند بدون نام باشد . در این صورت واگذارى آن به شخص دیگر نیاز به ظهرنویسى نداشته و به همین خاطر از نقدینگى بالاترى برخوردار خواهد بود .
- مدت: حداقل مدتى که وامدهنده وجوه خود را به قرضالحسنه اختصاص مىدهد باید مشخص گردد . اوراق مذکور مىتواند با مدتهاى ثابت و معین (ولى متفاوت) از پیش نوشته شده باشد و یا هنگام خرید اوراق، با توافق طرفین مکتوب گردد . انعطاف زیاد در جهت تعیین مدت، زمینه مناسبى را براى جذب وجوه راکد فراهم مىآورد .
- مبلغ: اوراق مذکور مىتواند با مبالغ معین و متنوع منتشر گردد یا با توافق طرفین مبلغ آن معین شود . اوراق مذکور توسط بانک مرکزى به عنوان اوراق بهادار منتشر مىگردد و تضمین بازپرداخت آنها با کمیته امداد خواهد بود . وجوه حاصل از فروش این اوراق در حساب جارى خاصى که کمیته امداد در یکى از بانکهاى رسمى کشور دارد واریز مىشود . اوراق مذکور داراى سه قسمتخواهد بود; یک قسمت نزد بانک مىماند، یک قسمتبه وامدهنده ارائه مىشود و قسمت دیگر را کمیته امداد دریافت مىکند تا نسبتبه چگونگى وجوهى که در اختیار دارد، اطلاعات کامل داشته باشد .
بدیهى است پس از انقضاى مدت تعیین شده، صاحبان وجوه به یکى از بانکهاى رسمى کشور مراجعه نموده و بانک از حساب کمیته امداد، وجوه مزبور را بازپرداخت مىنماید . مبلغى که در این رفت و برگشت در بانکها باقى مىماند مىتواند انگیزه مناسبى جهت همکارى آنها در طرح پیشنهادى باشد .
شایان ذکر است انتشار اوراقى به نام قرضالحسنه از طرف بانک مرکزى در گذشته یک بار تجربه شده است، اما به دلیل عدم شفافیت و نبود تشکیلات متناسب، موفقیتآمیز نبوده است .
2- 2- دفتر اقساط
ابزار دوم جهت گردش پول، دفتر اقساط است که براى جمعآورى (وجوه قرض داده شده) در نظر گرفته شده است و باید متناسب با اهداف و انگیزههاى کمیته امداد و توانایىهاى وامگیرنده و ضوابط مالى طراحى شود . استفاده از این ابزار از جهتسهولتباز پرداخت اقساط که یکى از مشکلات وامگیرندگان مىباشد، به دلیل کثرت شعب بانکى، داراى اهمیت است . از طرف دیگر این ابزار باعث مىشود که وجوه قرضالحسنه با نظام بانکدارى رابطه تنگاتنگى پیدا نموده و از جهتسیاستهاى کلان کشور قابل کنترل باشد .
ممکن است دفترچه اقساط توسط کمیته امداد تهیه شده و همراه مجوز حق برداشت از حساب جارى خود، در اختیار صندوق معرف قرار گیرد . صندوقها با توجه به نقشى که در طرح پیشنهادى دارند، هنگام ارائه مجوز استفاده از وام، دفترچه اقساط را نیز به وامگیرنده خواهند داد . کیفیت گردش کار با توجه به مطالبى که در آینده مورد بررسى قرار مىگیرد کاملا روشن خواهد شد .
3- چگونگى گردش پول با توجه به طرح پیشنهادى
گردش منظم پول در کارآمدى یک نظام پولى نقش به سزایى دارد . بنابراین یک الگوى مناسب پولى باید به گونهاى طراحى شود که بتواند پول را همچون «گردش خون» به صورت منظم و روان و بدون خلل و توقف به حرکت درآورد .
این امر تنها با در نظر گرفتن جایگاه مناسب براى نهادهاى شرکتکننده در یک فعالیت پولى میسر خواهد شد . در اینجا کیفیت گردش پول در طرح پیشنهادى، در چهار مرحله مورد بررسى قرار مىگیرد . جهتسهولت مطالعه ابتدا طى چهار نمودار، مراحل مزبور به تفکیک مطرح سپس با نمودارى مراحل مزبور درهم ادغام شده، شکل کلى گردش پول به نمایش گذاشته مىشود .
1- 3- جریان جذب وجوه
نمودار شماره 1
A :این جریانها مربوط به خرید اوراق قرضالحسنه توسط وامدهندگان مىباشد . شرکتبانکها به دلیل کثرت شعب و کمیته امداد و صندوقها به دلیل وجهه خاصى که در امور معنوى و اخروى در جامعه دارند، عامل مهمى در موفقیت جذب منابع مىباشد . البته کمیته امداد به دلیل سابقه کارهاى فرهنگى در سطح کلان درباره رفتارهاى اقتصادىمعنوى یعنى صدقات، بیشتر مسئولیت گسترش فرهنگ و تبلیغات را بهعهده دارد .
B :این جریانها نشان مىدهد تمام وجوه جمعآورى شده از فروش اوراق قرضالحسنه همراه با ته برگ آنها باید به حساب جارى کمیته امداد در بانک منتقل گردد . تمرکز این وجوه در کیفیتبرنامهریزى و سیاستگذارى کلان کمیته جهت تخصیص آنها نقش اساسى دارد .
2- 3- جریان تخصیص منابع
نمودار شماره 2
C :وجوه جمعآورى شده در حساب کمیته امداد قرار دارد و کمیته در هنگام صدور مجوز وامدهى، از این وجوه استفاده مىکند .
D :کمیته امداد با توجه به معیارهایى که در سیاستهاى کلان خود در نظر مىگیرد، مجوز وامدهى را به صندوق قرضالحسنه متقاضى از طریق استفاده از وجوه جمعآورى شده مىدهد . صدور مجوز مىتواند همراه با ارائه دفتر اقساط که کیفیتبازپرداخت را نیز معین مىکند، باشد . صدور این مجوز همچنین مىتواند با دریافتبعضى از ضمانتهاى مرسوم، از هیئت امناى صندوق قرضالحسنه، همراه گردد .
E :در اخذ وام، وامگیرندگان با صندوقهاى قرضالحسنه ارتباط مستقیم دارند و صندوقها پس از دریافت مجوز پرداخت و دفتر اقساط از کمیته امداد، پس از اولویتبندى نیازهاى مراجعین و اخذ ضمانتهاى مرسوم، به پرداخت وام اقدام مىنمایند .
3- 3- جریان جمعآورى اقساط
نمودار شماره 3
F :در زمان سررسید هر قسط، وامگیرنده به بانک مراجعه کرده و با ارائه برگه مربوط، آن را بازپرداخت مىکند . بانک نیز وجوه مربوطه را به حساب جارى کمیته باز مىگرداند . بازگرداندن برگه اقساط به کمیته امداد کمک مىکند تا کمیته نسبتبه یفیتبازپرداخت اقساط اطلاعات کافى داشته باشد . کمیته با دستیابى به اطلاعات مربوط به اقساط بازپرداخت نشده، آنها را به صندوق مربوط منتقل مىکند تا پىگیرى لازم را بهعمل آورد .
4- 3- جریان بازپرداخت وجوه به وامدهندگان
نمودار شماره 4
G :در زمان سررسید اوراق قرضالحسنه، وامدهنده به بانک مراجعه و با ارائه اوراق مربوطه، پول خود را (از حساب جارى کمیته) دریافت مىکند . بانک اوراق قرضالحسنه بازپرداختشده را به کمیته عودت مىدهد تا کمیته نسبتبه کیفیت و کمیت مراجعه وامدهندگان اطلاعات کافى داشته باشد .
نمودار شماره 5 گردش یکنواخت و کامل پول را در طرح پیشنهادى، نشان مىدهد .
نمودار شماره 5
4- مدیریتها
1- 4- مدیریت مالى
در طرح مزبور، مدیریت مالى، یعنى چگونگى جذب و تخصیص منابع مالى، به عهده کمیته امداد است . البته کمیته با توجه به سیاستگذارىهاى کلان دولت و نیز اطلاعات شفاف و کاملى که صندوقهاى قرضالحسنه توانایى کسب آن را دارند، اقدام به برنامهریزى و اجراى آن در زمینه وامدهى به نیازمندان جامعه مىنماید . دو انگیزه اساسى براى کمیته امداد امام خمینى هتشرکت در این طرح پیشبینى مىشود: ابتدا آن که رسیدگى و رفع نیاز نیازمندان هدف اساسى آن کمیته مىباشد و وجوه بهدست آمده، مىتواند کمیته را در رسیدن به این هدف یارى کند . دیگر اینکه، کمیته مزبور مىتواند از صدقات که اکنون به وامدهى تخصیص داده مىشود، به تدریج کاسته و از آنها در زمینههاى دیگر استفاده کند .
2- 4- مدیریت ریسک
ریسک ناشى از امکان سوخت وامهاى اعطا شده مهمترین چالش در عرصه قرضالحسنه مىباشد . در این طرح چهار ابزار مهم در نظر گرفته شده است که با استفاده بهینه از آنها مىتوان ریسک را به حداقل ممکن رساند:
1- کمیته امداد هنگام تخصیص وجوه، علاوه بر اخذ وثیقه از هیئت امناى صندوقهاى قرضالحسنه باید میزان سرمایه اولیه و کارکرد صندوقها را در اعطاى قرضالحسنه در نظر بگیرد .
2- مطابق روال مرسوم، صندوقها نیز هنگام اعطاى وام، از وامگیرنده وثیقه اخذ مىنمایند . این روند در طرح مزبور مطابق صلاحدید و دستورالعمل کمیته امداد قابل اجرا مىباشد .
3- با توجه به ارتباط مستقیم وامگیرنده با صندوق محلى و نیز فرهنگ حاکم در قرضالحسنه، ضمانت معنوى در بازپرداخت وجوه قابل پیشبینى است . هم اکنون نیز طبق اظهارات صندوقها، سوخت وام بهندرت مشاهده مىشود .
4- اگر صندوق با انجام تحقیقات لازم مشاهده کند وامگیرنده توان بازپرداخت وام را ندارد، بعد از تایید، کمیته از طریق وجوهى که براى صدقات در نظر گرفته، مبلغ مزبور را جبران مىنماید .
در هر صورت کیفیتبهکارگیرى هر یک از ابزارهاى فوق براى کمیته امداد قابل برنامهریزى، کنترل و هدایت مىباشد .
3- 4- مدیریت اطلاعات
نبود اطلاعات کافى و شفاف، یکى از مشکلات عمده سیاستهاى حمایتى دولت در سطح کلان است . در قرضالحسنه نیز با توجه به عنصر «نیازمندبودن وامگیرنده» تشخیص فرد نیازمند در یک جامعه تاثیر بهسزایى در کارآمدى سیستم قرضالحسنه دارد .
صندوقهاى قرضالحسنه به دلیل محلى و محدود بودن، توانایى لازم را براى کسب اطلاعات، بدون بهکارگیرى هزینههاى گزاف، دارا مىباشند . با توجه به اینکه مؤسسین این صندوقها از افراد معتمدند و از انگیزه معنوى و اخروى لازم برخوردار مىباشند، مىتوان به شفافیت نسبى این اطلاعات اعتماد نمود . (14) از طرف دیگر، صندوقهاى مزبور تمایل به گسترش فعالیتخود دارند بنابراین انتظار همکارى مفید و مؤثرى مىرود; چنانکه تجربه محدود سازمان اقتصاد اسلامى در گذشته شاهد قوى بر این پیشبینى مىباشد .
5- مزایاى طرح پیشنهادى
با مرورى کوتاه بر طرح مىتوان بعضى از مزایاى آن را چنین برشمرد:
1- 5- هماهنگى با اهداف نهادهاى شرکتکننده
در طرح پیشنهادى علاوه بر اینکه نهاد جدیدى بر سیستم کنونى قرضالحسنه تحمیل نشده، اهداف هر یک از نهادهاى موجود نیز تقویت گردیده است . کمیته امداد و صندوقها که در جهت رفع نیازهاى اساسى نیازمندان فعالیت مىکنند، اکنون توانایى بیشترى پیدا مىکنند . بانکها نیز که جمعآورى وجوه بیشتر را یکى از اهداف خود مىدانند، با توجه به مانده وجوه، چه در هنگام فروش اوراق قرضالحسنه و چه در هنگام جمعآورى اقساط، به هدف خود خواهند رسید . همچنین از اختصاص اجبارى مقدارى از وجوه خود در زمینه قرضالحسنه آزاد مىشوند . کمیته امداد نیز که اکنون بخشى از صدقات را به وام اختصاص مىدهد، در صورت کارآمدى طرح مزبور، مىتواند آنها را در جاى مناسب خود بهکار برد . در این طرح از طریق اتکا به نهادهاى موجود و بدون تحمیل نهاد جدیدىبر اقتصاد کشور، دستیابى به گسترش کارآمدى قرضالحسنه هموار گردیده است .
2- 5- استفاده از محاسن نهادهاى شرکتکننده در طرح
از محاسن صندوقها، توانایى آنها در دسترسى به اطلاعات صحیح با کمترین هزینه ممکن است و در طرح پیشنهادى ارتباط با وامگیرندگان به عهده صندوقها مىباشد . از محاسن بانکها نیز شعبههاى فراوان و گسترده آنها در سطح کشور است که از این قابلیت در طرح پیشنهادى، هم از جهت جمعآورى اقساط که سهولت لازم را براى وامگیرندگان بهوجود مىآورد و هم از جهت ارائه اوراق قرضالحسنه که امکان تخصیص وجوه را براى قرضدهندگان مهیا مىکند، استفاده شده است; چنانکه از وجهه مردمى کمیته امداد و تجربه چندین ساله آن در امور معنوى و قابلیت آن در فعالیتهاى کلان، استفاده مناسب به عمل آمده است .
3- 5- قابلیت انعطاف اوراق قرضالحسنه
انعطاف اوراق از جهت مبلغ، مدت، با نام و بىنام بودن، تاثیر زیادى در کارآیى آنها دارد; زیرا مىتوان از کمترین وجوه افراد که به صورت راکد نگهدارى مىشود در کمترین زمانى که به امر قرضالحسنه اختصاص مىیابد، استفاده کامل برد . این انعطاف به کمیته امداد امکان مىدهد با توجه به طبقهبندى نیازمندان، وجوه را با اقساط کوتاه مدت و بلند مدت توزیع نماید . همچنین انعطاف بالاى اوراق قرضالحسنه و دفترچه اقساط، امکان کنترل وجوه و سیاستگذارىهاى کلان را براى دولت (با همکارى کمیته امداد) فراهم مىکند .
4- 5- شفافیت و هماهنگى با ماهیت قرضالحسنه
اوراق قرضالحسنه و دفترچه اقساط، داراى ماهیتى ساده و روان و در اشکال مشابهى چون قبضهاى آب و برق در جامعه کنونى به کار گرفته مىشود . از طرف دیگر، در طرح پیشنهادى استفاده از ابزارهایى همچون جایزه و هر گونه زیاده دیگرى که با ماهیت قرضالحسنه ناسازگار است، وجود ندارد .
5- 5- تضمین بازپرداخت وام
تامین تضمین و اطمینان خاطر لازم نسبتبه بازپرداخت قرض، نقش عمدهاى در جذب وجوه و کارآمدى فعالیت قرضالحسنه در سطح کلان دارد و این تضمین در طرح پیشنهادى از سه طریق قابل عمل است:
- بانک مرکزى: اوراق قرضالحسنه که مانند اوراق بهادارى چون سفته توسط بانک مرکزى منتشر مىشود، گرچه بار ضمانتى بر عهده بانک مرکزى تحمیل نمىکند، ولى اعتبار خاصى در دیدگاه مردم به وجود مىآورد .
- کمیته امداد امامخمینى: ارتباط مستقیم وامدهندگان با کمیته امداد تضمین دیگرى استبراى بازپرداخت وامها . این ارتباط به وسیله اوراق قرضالحسنه و حساب جارى کمیته در بانک صورت مىگیرد . با توجه به جریان مداوم وجوه و برنامهریزى کمیته امداد، مىتوان پیشبینى کرد که همیشه در حساب مذکور به اندازه لازم وجوهى باقى مىماند که صاحبان اوراق در سررسید از آن برداشت کنند .
- صندوقها و هیئت امناى آن: در واقع بخش حقیقى تضمین بازپرداخت در رابطه با کمیته امداد و صندوقها و نیز بین صندوقها و وامگیرندگان شکل مىگیرد . صندوقها هنگام ارائه مجوز پرداخت صادر شده از طرف کمیته، ضمانتهاى لازم و رایج چون چک یا سفته را از وامگیرنده گرفته، تا تسویه کامل نزد خود نگهدارى مىکنند .
بنابراین طرح پیشنهادى مىتواند تضمین نماید که صاحبان وجوه در سررسید مقرر به وجوه خود دسترسى خواهند یافت .
6- 5- قدرت نقدینگى اوراق قرضالحسنه
تضمین بازپرداخت اوراق در سررسید معین و قابلیت انتقال آنها به شخص ثالث، قبل از سررسید، قدرت نقدینگى بالایى براى اوراق قرضالحسنه پدید مىآورد، بهطورى که صاحبان اوراق مىتوانند در مواقع نیاز آنها را به دیگران بفروشند یا به عنوان دین مدتدار بپردازند .
7- 5- استفاده از وجوه راکد
وجوه قرضالحسنه از درآمد افراد مىباشد که به دلایل مختلفى چون ذخایر احتیاطى یا معاملاتى، به صورت راکد نگهدارى مىشود . هدایت این وجوه به سمت جریان گردش درآمد، تاثیر به سزایى در حذف اختلالهاى اقتصادى و دستیابى به تثبیت اقتصادى دارد، به همین خاطر لازم است دولتبتواند اطمینان حاصل نماید که این وجوه از جریان گردش درآمد خارج نمىشود . بهکارگیرى اوراق قرضالحسنه با توجه به طرح پیشنهادى مىتواند چنین اطمینانى را براى دولت فراهم نماید . این وجوه که در اختیار کمیته امداد است، مىتواند با همکارى و هماهنگى دولت توزیع شود .
8- 5- اجتناب از ربا
یکى از خصوصیات کلى و مهم یک ابزار پولى در نظام اقتصادى اسلام آن است که از تحقق هر گونه ربا اجتناب شود . چنان که ملاحظه گردید با توجه به اینکه اوراق مذکور فاقد بهره اسمى بوده و هیچ گونه زیادهاى در جریان انتقال وجوه نیست، مىتوان اطمینان داشت که فعالیت این سیستم از هر گونه ربایى منزه است .
9- 5- فقرزدایى
سیاستهاى فقرزدایى دولت معمولا با دو مشکل اساسى تحمل بودجه و نبود اطلاعات کافى و شفاف نسبتبه نیاز و نیازمندان واقعى، مواجه است .
در طرح پیشنهادى دولت مىتواند قرضالحسنه را به عنوان یک ابزار فقرزدایى در نظر گرفته، و در تخصیص وجوه و هدایت صحیح آن با توجه به سیاستهاى کلان خود (اشتغالزایى، تامین نیازهاى اساسى و) . . . با کمیته امداد همکارى ثمربخشى داشته باشد . وجود اطلاعات شفاف و تامین وجوه از مازاد درآمد بخش خصوصى که در طرح آمده، این دو مشکل را برطرف مىنماید . علاوه بر این، در صورت صلاحدید دولت مىتواند با خرید اوراق قرضالحسنه قسمتى از درآمد خود را براى فقرزدایى تخصیص دهد .
10- 5- رفع نیاز نیازمندان و اطمینان نسبتبه حصول آن
اطمینان وامدهندگان به رسیدن وجوهشان بهدست نیازمندان واقعى، نقش مهمى در تحقق انگیزههاى معنوى و اخروى در عرصه قرضالحسنه و کارآمدى آن دارد . در صورتى که قسمتى از وجوه آنان به این امر اختصاص نیابد (چنان که در مورد پسانداز قرضالحسنه بانکها مشاهده مىگردد) رفتار قرضالحسنه در سطح کلان رو به کاستى مىگذارد .
11- 5- استفاده از اوراق قرضالحسنه بهعنوان وثیقه
ممکن استخیرینى که به خرید اوراق قرضالحسنه اقدام مىکنند، از تولیدکنندگان اقتصادى که گاه از مشتریان بانکها نیز هستند، باشند . در این صورت اگر به تسهیلات بانکى نیاز پیدا کردند مىتوانند در مقابل اعطاى تسهیلات، از اوراق قرضالحسنه به عنوان وثیقه معتبر استفاده کنند .
پىنوشتها:
1) محمدباقر مجلسى، بحارالانوار (بیروت، دار احیاءالتراث العربى، 1403 ق/1362) ج 69 ، ص 368 .
2) محمد بن یعقوب کلینى، الکافى (دارالکتب الاسلامیة، 1388 ق) ج 5، ص 94 .
3) امامخمینى، تحریرالوسیله (مکتبةالاسلامیة) ج 1، ص 652 .
4) علىاصغر هادوىنیا، قرضالحسنه و آثار اقتصادى آن (پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى، 1378) ص 47- 52 .
5) بانک مرکزى جمهورى اسلامى ایران، عملیات بانکى بدون ربا (اداره کل آموزش و مطالعات نیروى انسانى، مرداد 1363) ص 37 .
6) سپهر (نشریه بانک صادرات ایران)، شماره 36، ص 32 .
7) ر . ک: معاونت امور اقتصادى وزارت امور اقتصادى و دارایى، سیاستهاى پولى انتخاب ابزارى به عنوان جایگزین سیاست انتشار خرید و فروش اوراق قرضه با توجه به موازین اسلامى (تهران، 1373) ص 65 .
8) سیدکاظم صدر، «آثار اقتصادى رفتار و عقد قرضالحسنه» ، مجموعه سخنرانىها و مقالات شمشمین سمینار بانکدارى اسلامى (بانک مرکزى، 1374) ص 135 .
9) سازمان اقتصاد اسلامى ایران، صندوقهاى قرضالحسنه در ایران (تهران، 1364) ص 9 .
10) مجموعه قوانین و مقررات بازرگانى و تجارتى با آخرین اصلاحات والحاقات (تهران کتابخانه گنج دانش، 1363) ص 295 .
11) جعفر عسگرى، «بررسى عملکرد صندوقهاى قرضالحسنه در ایران» ، مجموعه مقالات دومین سمینار سیاستهاى پولى و ارزى (تهران، مؤسسه تحقیقات پولى و بانکى، اردیبهشت 1371) ص 301 .
12) على عسگرى، بررسى نقش و اثرات صندوقهاى قرضالحسنه در سیستم پولى و بانکى کشور (پایاننامه کارشناسى ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده اقتصاد، 1369) ص 232 .
13) بر اساس لایحه قانونى انتشار اوراق قرضه (مصوب 12/9/1358)، به دولت اجازه داده نشده است که تا مبلغ 350 میلیارد ریال اوراق قرضه بدون بهره بابت مطالبات بانک مرکزى ناشى از اعتباراتى که به تضمین و یا تعهد سازمان برنامه و بودجه توسط بانک مرکزى اعطا شده است، منتشر نماید . اوراق مذکور که در اسفند سال 1358 منتشر گردیده، تماما نزد بانک مرکزى جمهورى اسلامى است و تا کنونهیچ گونه معاملهاى طى سالیان گذشته روى آنها انجام نشده است . علاوه بر این به مناسبتهاى مختلف از قبیل جنگ و زلزله و سیل که مقرر بوده استسیستم بانکى اعتباراتى در اختیار آسیب دیدگان قرار دهد، حسابهاى مخصوص قرضالحسنه توسط بانکها گشایش یافته است که علىرغم ابراز احساسات شدید مردم نسبتبه کمک به آسیب دیدگان و حتى اهداى کمکهاى فراوان جنسى و نقدى به آنها، نوعا مبالغ قابل توجهى در این حسابها سپردهگذارى نگردیده است (ر . ک: معاونت امور اقتصادى وزارت امور اقتصادى و دارایى، سیاستهاى پولى انتخاب ابزارى به عنوان جایگزین سیاست انتشار خرید و فروش اوراق قرضه با توجه به موازین اسلامى، ص 64 .)
14) کمیته امداد مىتواند با درنظر گرفتن بانک اطلاعاتى مناسب، از اطلاعات مزبور در اجراى سیاستگذارىهاى خود استفاده بهینه را بهعمل آورد .
فرهنگ غنى اسلامى با برانگیختن انگیزههاى معنوى درصدد تنظیم رفتارهاى اقتصادى در جهت رفع نیازهاى اجتماعى است . در این میان شاید قرضالحسنه تنها موردى است که در مقام پاداش از صدقه پیشى مىگیرد; به گونهاى که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله وسلم، مىفرمایند:
شب معراج بر درب بهشت، این نوشته را دیدم: صدقه به ده برابر و قرض به هجده برابر پاداش داده مىشود . (1)
جالب این که این ترغیب یک طرفه نیست، شارع مقدس همانطور که جامعه را به قرض دادن تشویق کرده قرض گیرنده را نیز تشویق مىکند که به موقع آن را برگرداند:
همه گناهان شهید مورد بخشش قرار مىگیرد، غیر از دین او که تا زمان پرداخت همچنان مانع از داخل شدن او به بهشت مىگردد . (2)
تصحیح، تکمیل و توسعه قرضالحسنه در جامعه اسلامى به معناى قدم برداشتن در جهت تحقق مهمترین هدف نظام اقتصاد اسلامى یعنى اعتلاى معنویت در سطح کلان مىباشد .
اهمیت قرض (بدون ربا) را باید در دو نکته اساسى جستوجو نمود: نخست اینکه حرمت ربا یکى از اصول ثابت نظام اقتصاد اسلامى است و قرض و مشارکتبه عنوان دو بدیل جهتحذف ربا، در این نظام مطرحاند، پس قرض مىتواند یکى از عناصرى باشد که بستر مناسبى را جهتشکلگیرى نظام اقتصاد اسلامى مهیا نماید . دیگر این که معمولا در دوران جوانى شرایط تهیه درآمد آسان نیست و قرض نقش اساسى در تثبیت و تنظیم رفتار مصرفى فرد دارد .
اکنون با در نظر گرفتن وضعیت کنونى اقتصاد ایران که با جمعیت کاملا جوان روبهروست، اهمیت قرض از جهت اقتصاد ملى نیز آشکار مىگردد . البته در اقتصاد ایران نهادهایى وجود دارند که به این امر مهم پرداختهاند، اما با توجه به دلایلى مانند عدم هماهنگى لازم و عدم بهکارگیرى ابزارهاى کارآمد، به استفاده کامل از ظرفیتهاى موجود موفق نشدهاند . بنابراین دستیابى به یک طرح منسجم و منطقى که بتواند در جهت هماهنگى نهادهاى مزبور با توجه به اهداف خاص هر یک گام بردارد، ضرورى به نظر مىرسد . به عبارت دیگر، معرفى ابزارهاى مناسب که بتواند گردش پول را از جهت جمعآورى، تخصیص و بازپرداختبه موقع، تضمین نماید، به عنوان مهمترین موضوع در گسترش این فعالیت اقتصادى باید مورد عنایت قرار گیرد .
الف - کلیات
1- قرضالحسنه، قرض غیرربوى و قرض ربوى
قرض از عقود معوضه است که در آن مال از ملک قرضدهنده منتقل مىشود و در برابر آن ذمه قرضگیرنده مشغول مىگردد . (3) به بیان دیگر، قرضدهنده به وسیله قرض، مالکیتیک امر عینى را به مالکیتیک امر اعتبارى تبدیل مىکند، و تضمین بازپرداخت اصل مال، ناشى از ماهیت عقد قرض یعنى معوضه بودن آن مىباشد .
قرض ربوى قرضى است که در آن زیاده شرط شده باشد و در اسلام چنین قرضى جایز نیست . البته هر قرض غیرربوى نیز قرضالحسنه نیست; زیرا قرضالحسنه دو رکن اساسى دیگر دارد که عبارتاند از: «نیازمند بودن وامگیرنده» و «انگیزههاى معنوى و اخروى قرضدهنده» . (4)
ویژگىهاى نهاد قرضالحسنه
به نظر مىرسد «غیردولتى بودن نهاد قرضالحسنه» ، در پرهیز از تحمیل بار بر دوش دولت و ایجاد زمینه مساعد جهتشکلگیرى انگیزههاى معنوى و در نتیجه انعقاد بستر مناسبى براى تحقق این رفتار، نقش مهمى دارد . بنابراین در این نهاد، ابزارهایى مىتوانند کارآیى لازم داشته باشند که با چهار عنصر: «انگیزه معنوى و اخروى وامدهنده» ، «نیازمند بودن وامگیرنده» ، «تضمین بازپرداخت وام» و «غیردولتى بودن» بیشتر سازگار و هماهنگ باشند .
2- تشکیلات مرتبط با قرضالحسنه در اقتصاد ایران
براى آشنایى با وضعیت فعلى تشکیلات مرتبط با قرضالحسنه لازم استبه اهداف، کیفیت جذب منابع (ابزارهاى بهکارگرفته شده در این رابطه)، کیفیت تخصیص منابع، محاسن و معایب هر یک از آنها توجه گردد تا در آینده بتوان با توجه به امکانات هر یک، جایگاه مناسبى در طرح پیشنهادى در نظر گرفت .
1- 2- کمیته امداد امامخمینى
کمیته امداد امامخمینى، نهادى است که در خصوص گردآورى صدقات و تخصیص آن در موارد لازم فعالیت مىکند . توجه به عملکرد این کمیته، از دو جهت، داراى اهمیت است:
1- آمار وجوه جمعآورى شده، نشاندهنده انگیزههاى معنوى در جامعه است . با توجه به اینکه در صدقه گذشتن از اصل مال مطرح است، مىتوان پیشبینى کرد جامعهاى که صدقه در آن رواج دارد، قرضالحسنه که در آن تنها از سود مال چشمپوشى مىگردد، بهتر قابل تحقق خواهد بود . بنابراین با فراهمنمودن شرایط و ابزارهاى مناسب، مىتوان در جهت گردآورى وجوه و دادن قرضالحسنه به نیازمندان گام برداشت .
در جدول و نمودار شماره 1 رشد پیوسته و نسبتا هماهنگ مبالغ جمعآورى شده توسط صندوقهاى صدقات، از سالهاى 1374- 1378 نسبتبه سال 1373 به نمایش گذاشته شده است:
جدول شماره 1: متوسط درآمد حاصل از صندوقهاى صدقات طى سالهاى 1374- 1378
ماخذ: گزارش آمارى سال 1378 کمیته امداد امام خمینى (معاونت پژوهشى برنامهریزى اداره کل آمار تحقیق و خدمات ماشینى)، ص 284 .
روند وجوه جمعآورى شده از طریق برنامه جشن نیکوکارى و جشن عاطفهها در جدول و نمودار شماره 2 نشاندهنده این واقعیت است که این صندوقها و برنامهها ابزارهاى مناسبى جهتبروز انگیزه معنوى مردم و با ثبات کردن صدقه هستند . اگر براى قرضالحسنه نیز ابزار مناسبى در دسترس همگان قرار گیرد، زمینه جمعآورى مبالغ قابل توجهى جهت رفع نیازهاى اساسى مهیا مىگردد .
جدول شماره 2: ارزش ریالى کمکهاى جمعآورى شده در جریان برنامه جشن عاطفهها طى سالهاى 1378- 1373
ماخذ: گزارش آمارى سال 1378 کمیته امداد امام خمینى، ص 286 .
2- کمیته امداد در جمعآورى وجوه از ابزار قرضالحسنه استفاده نمىکند، ولى در تخصیص منابع از این ابزار بهره مىبرد . مطالعه جدول شماره 3 نشان مىدهد از سال 1374- 1378 به طور متوسط سالانه 8/23 درصد بر تعداد وامگیرندگان و 3/69 درصد بر مبالغ وامها افزوده شده است .
جدول شماره 3: قرضالحسنه اعطایى کمیته امداد امام خمینى
سال - تعداد - درصد تغییرات - مبلغ - درصد تغییرات
1370 - 13536 - 6/2 -
1371 - 13723 - 4/1 - 9/2 - 5/11
1372 - 22435 - 5/63 - 7/5 - 6/96
1373 - 41935 - 9/86 - 9/11 - 8/108
1374 - 46087 - 9/9 - 4/17 - 2/46
1375 - 56983 - 5/23 - 5/25 - 8/44
1376 - 66579 - 9/16 - 7/39 - 5/57
1377 - 81030 - 7/21 - 7/65 - 5/65
1378 - 108214 - 5/33 - 9/142 - 5/117
ماخذ: گزارش آمارى سال 1378 کمیته امداد امام خمینى، ص 262 .
علاوه بر تجارب چند ساله این نهاد در زمینه برانگیختن انگیزههاى معنوى در سطح کلان، یکى دیگر از محاسن آن، وجهه مردمى همراه با جایگاه خاص نیمهدولتىاش مىباشد . این نهاد توانسته است در سالیان گذشته اعتماد مردم را به خود جلب نماید . چنین جایگاهى مىتواند در جلب اعتماد وامدهندگان و نیز تامین عنصر «تضمین بازپرداخت وام» تاثیر بهسزایى داشته باشد .
2- 2 بانکدارى بدون ربا
به موجب بند 8 ماده 1 و مفاد فصل دوم قانون عملیات بانکى بدون ربا، پس انداز قرضالحسنه مازاد وجوه افراد است که تحت عنوان قرضالحسنه در اختیار سیستم بانکى کشور قرار مىگیرد . (5)
از جهت اعطاى تسهیلات، بانکها طبق قانون مىتوانند حداکثر ده درصد از کل تسهیلات اعطایى سالانه خود را در قالب قرضالحسنه وام دهند، مشروط به این که حجم ریالى آن از ده درصد مانده حسابهاى قرضالحسنه بیشتر نباشد . علاوه بر این، طبق قانون عملیات بانکى سى درصد از سپردههاى قرضالحسنه به عنوان سپرده قانونى، از سوى بانک مرکزى جذب مىشود . (6) بنابراین در سیستم بانکدارى هم در جذب منابع و هم در تخصیص آن، از قرض به عنوان یک ابزار استفاده مىشود .
مطابق جدول شماره 4، در بخش جذب منابع، هر چند در سالهاى 1363- 1379 مقدار مطلق قرضالحسنه پسانداز از رشد قابل توجهى برخوردار بود، ولى با توجه به رشد نقدینگى، نقش قرضالحسنه پسانداز در شبه پول از 9/22 درصد به 5/10 درصد کاهش یافته است . در مورد تخصیص منابع نیز با مشاهده ارقام مربوط به درصد تسهیلات اعطایى قرضالحسنه بانکها نسبتبه کل تسهیلات آنها به بخش غیردولتى مىتوان نتیجه گرفت که نقش قرضالحسنه اعطایى در مقایسه با دیگر ابزارها به مرور زمان کاهش یافته و از 8/10 درصد در سال 1363 به 2/4 درصد در سال 1379 رسیده است . بنابراین، ارقام جدول، عدم کارآمدى قرضالحسنه پسانداز را در مقابل دیگر ابزارهاى جذب منابع نشان مىدهد . (7)
جدول شماره 4: مقایسه بررسى کیفیت کارکرد قرضالحسنه در بانکدارى بدون ربا
(میلیارد ریال)
سال - پسانداز - قرضالحسنه - درصد تغییرات - نسبتسپردههاى قرضالحسنه پسانداز بر شبه پول - تسهیلات اعطایى قرضالحسنه - کل تسهیلات اعطایى - نسبت قرضالحسنه به کل تسهیلات
1363 - 780 - - 9/22 - 4/78 - 8/728 - 8/10
1364 - 904 - 8/15 - 2/22 - 1/199 - 4/1851 - 8/10
1365 - 941 - 1/4 - 2/19 - 4/321 - 9/2773 - 6/11
1366 - 1046 - 2/11 - 8/17 - 9/411 - 8/3885 - 6/10
1367 - 1194 - 2/14 - 1/15 - 5/507 - 1/5206 - 7/9
1368 - 1281 - 3/7 - 1/13 - 5/564 - 4/7547 - 5/7
1369 - 1392 - 7/8 - 8/11 - 8/639 - 2/11159 - 7/5
1370 - 869 - 2/34 - 5/12 - 0/682 - 0/16311 - 2/4
1371 - 2441 - 6/30 - 5/12 - 8/775 - 5/21406 - 6/3
1372 - 2683 - 9/9 - 4/10 - 7/1288 - 3/37758 - 6/4
1373 - 3495 - 3/30 - 1/11 - 8/1561 - 4/35599 - 4/4
1374 - 461 - 1/32 - 5/10 - 1/2048 - 2/33652 - 7/4
1375 - 1/6039 - 8/30 - 10 - 3/2603 - 92787 - 5/4
1376 - 2/8693 - 9/43 - 3/12 - 1/3271 - 134048 - 6/4
1377 - 12420 - 9/41 - 5/14 - 5430 - 92787 - 9/5
1378 - 16296 - 2/31 - 4/15 - 6100 - 134048 - 6/4
1379 - 4/22014 - 1/35 - 5/7507 - 2/4
شامل آمار مؤسسات اعتبارى غیربانکى مىباشد . D از سال 1377 شامل آمار مؤسسات اعتبارى غیربانکى مىباشد .
ماخذ: ویژهنامه یازدهمین سمینار بانکدارى سالامى، مؤسسه بانکدارى ایران و بانک مرکزى جمهورى اسلامى، ص 361، 363 و 365 و بانک مرکزى جمهورى اسلامى ایران [بخش نقدینگى]، گزارش اقتصادى و ترازنامه سالهاى 1363- 1378 .
یکى از راههاى مرسوم جذب منابع در بانکدارى بدون ربا اعطاى جوایز و تسهیلات ویژه است، در حالى که در قرضالحسنه ابزارهایى مطلوب است که بتواند برانگیزههاى معنوى و اخروى صاحبان وجوه تاثیر گذارد .
در مورد هزینهیابى نیز نتیجه مطالعات انجام شده در بانک کشاورزى نشان مىدهد که زمان لازم براى عقد قرضالحسنه به درجه و تعداد دوایر هر شعبه بستگى دارد و بهطور میانگین زمان لازم براى هر عقد 926 دقیقه است . (8) بانک به سبب عایتبخشنامههاى بانک مرکزى، هیئت دولت و مجلس، باید هزینه زیادى براى کسب اطلاعات و شناسایى متقاضیان وام صرف کند و از این نظر، براى وساطت میان سپردهگذاران و وامگیرندگان کارآمدى لازم را ندارد; برعکس، صندوقهاى قرضالحسنه محلى یا مستقر در مساجد، به علت این که به گروه کوچکى خدمت مىدهند، مىتوانند با هزینهاى بسیار اندک اطلاعات بهدست آورند و متقاضیان وام را شناسایى کنند . از سوى دیگر، یکى از محاسن نظام بانکدارى بدون ربا، گستردگى شعب بانکها در سراسر کشور است . این ویژگى مىتواند عامل بسیار مؤثرى براى بالابردن کارآمدى در جذب منابع مالى قرضالحسنه و نیز تسهیل در جمعآورى اقساط آن باشد . به همین جهت در طرح پیشنهادى براى بانکدارى بدون ربا جایگاهى متناسب با محاسنش در نظر گرفته خواهد شد .
3- 2- صندوقهاى قرضالحسنه
این صندوقها از عناصر بازار پول و سرمایهاند که اعتبارهاى مصرفى را به صورت قرضالحسنه، در اختیار متقاضیان قرار مىدهند . شکل سازمانیافته قرضالحسنه اولین بار در سال 1348 در یکى از مساجد تهران و با سرمایه اولیه چهارده هزار تومان که به عنوان تبرع جمعآورى شده بود به وجود آمد و با توجه به اهداف اسلامى و معنوى آن «صندوق ذخیره جاوید» نامیده شد . (9)
تا زمان پیروزى انقلاب دویست صندوق قرضالحسنه در کشور فعال بود و بعد از پیروزى تا سال 1365 به بیش از 2500 صندوق رشد یافت . (10) بروز برخى مسائل سیاسى - اقتصادى در سال 1367 موجب رکود قابل توجهى در فعالیت ظاهرى این صندوقها شد .
از جهت روند قانونى نیز، بر اساس ماده 584 قانون تجارت، تشکیلات و مؤسسههایى که براى مقاصد غیرتجارى تاسیس شده یا بشوند، از تاریخ ثبت در دفتر مخصوص که وزارت دادگسترى معین خواهد کرد، شخصیتحقوقى پیدا مىکنند . (11) بدینترتیب، از آن جا که صندوقهاى قرضالحسنه نیز به نوعى از امور خیریه به شمار مىآیند، در گروه تشکیلات غیرتجارى ثبت مىشوند . در سال 1367 شوراى پول و اعتبار با صدور اعلامیهاى صندوقهاى قرضالحسنه را جزء مؤسسات اعتبارى غیربانکى شناخت و آنها را به رعایت مقررات موجود ملزم ساخت . (12) در تاریخ 24/10/1367 مقررات مربوط به فعالیت صندوقهاى قرضالحسنه در دستور کار شوراى پول و اعتبار قرار گرفت و در 29 ماده به تصویب رسید . (13)
اگرچه وضع چنین مقرراتى به خاطر ایجاد نظم در سیستم پولى و بانکى و جلوگیرى از سوء استفادهها و حراست از صندوقهاى سالم و فعالیت مشروع آنها لازم به نظر مىرسد، اما با توجه به اینکه این صندوقها حالتخودجوش دارند، بهتر است نهاد هماهنگکننده آنها نیز چنین باشد و دولت در این زمینه کمتر دخالت کند . مناسبترین روش جهت نظارت بر فعالیت صندوقها، استفاده از ابزارهایى چون ارائه خدمات بانکى در جهت جمعآورى یا پرداخت اقساط و آموزش یا تضمین تسهیلات بانکى جهت وامدهى به آنهاست .
دومین تلاش در جهت هماهنگى فعالیت قرضالحسنه در کشور، مربوط به سازمان اقتصاد اسلامى ایران است . این سازمان در بهمن 1358 به عنوان شرکتسهامى عام، به طور رسمى کار خود را آغاز کرد . اوایل سال 1359، در سمینارى که به وسیله این سازمان براى ایجاد همکارى بین صندوقهاى قرضالحسنه در محل اتاق بازرگانى و صنایع و معادن ایران تشکیل شد، سازمان، هماهنگى صندوقهاى قرضالحسنه سراسر کشور را به عهده گرفت و براى این منظور ابزارهایى چون تهیه فرمهاى مورد نیاز و لوازم ادارى و آموزشى کارمندان صندوقها و پرداخت وامهاى بدون بهره و بدون کارمزد را در نظر گرفت . در مقررات سازمان جهت ارائه خدمات و وامپرداختى به صندوقها، برخلاف مصوبه شوراى پول و اعتبار، به الزامهاى کمترى اشاره شد . علاوه بر این، غیردولتى بودن این سازمان را مىتوان از علل موفقیت نسبى آن در امر نظارت بر فعالیت صندوقها دانست; زیرا با صلتخودجوش بودن صندوقها سازگارى بیشترى دارد .
از محاسن صندوقهاى قرضالحسنه مىتوان به جذب سپردهها و پس اندازهاى کوچک مردم، پرداخت وام به نیازمندان، کاستن فشار متقاضیان قرضالحسنه به بانکها، افزایش روحیه تعاون مالى و خودگرایى، نبود مشکلات بروکراسى، ارائه خدمات در ساعاتى از روز که بانکها تعطیل مىباشند، دستیابى به اطلاعات لازم با حداقل هزینه، و محلى یا صنفىبودن آنها اشاره کرد .
یکى دیگر از ویژگىهاى تجربه قرضالحسنه در صندوقها مربوط به سرمایه اولیه آنها مىباشد . این سرمایه توسط مؤسسین تا زمان انحلال در اختیار صندوق قرار مىگیرد و نیز اندکى از سپردهها به شکل وجوه مسدود شده تا مدت معینى به صندوق واگذار مىگردد . واگذارى این وجوه که تا زمان معین یا به صورت نامحدود صورت مىگیرد، به ماهیت قرضالحسنه که تخصیص وجوه براى مدت معلوم جهت رفع نیازهاى نیازمندان است، نزدیکتر مىنماید . این اسلوب، مناسبترین روش براى شکلدهى انگیزههاى معنوى و اخروى صاحبان وجوه است که در میان سه سیستم مطرح شده در خصوص قرض تنها در صندوقها آن هم به صورت محدود، به تجربه گذاشته شده است .
3- ویژگىهاى یک ابزار مناسب پولى - مالى
1- 3- شفافیت
ابزارها باید به گونهاى طراحى شوند که معرفى آنها در سطح کلان آسان بوده و نیاز به آموزشهاى پیچیده براى مردم یا کارمندان سازمان مربوطه نداشته باشند . در این راستا باید به دو مطلب توجه گردد:
اولا: قرضالحسنه در فرهنگ کنونى جامعه داراى جایگاه خاصى است و نهادهاى مختلفى در این رابطه فعالیت مىکنند . بنابراین شفافیت در این زمینه باید با فرهنگ موجود و نهادهاى مزبور متناسب باشد .
ثانیا: از آنجا که پرداخت قرضالحسنه برخاسته از تعالیم اسلام است، باید ابزارى مورد استفاده قرار گیرد که با تعالیم فقهى - اخلاقى اسلام سازگار بوده و با عناصرى چون: «انگیزه معنوى و اخروى قرضدهنده» ، «نیازمند بودن وامگیرنده» ، «تضمین بازپرداخت وام» و «غیردولتى بودن» تطابق داشته باشد .
2- 3- انعطافپذیرى
از آنجا که سپردههاى قرضالحسنه از وجوه مازاد مردم تامین مىگردد، از نظر مقدار و زمان داراى انعطاف فراوانى است در نتیجه ابزارهاى آن نیز باید از جهت مقدار و زمان در حد امکان انعطافپذیر باشد .
ب - طرح پیشنهادى
این طرح با هدف تصحیح، تکمیل و گسترش امکانات بالفعل اقتصاد ایران در رابطه با رفتار قرضالحسنه و براى کارآمدتر کردن فعالیت صندوقهاى قرضالحسنه محلى با مدیریت و برنامهریزى کمیته امداد امام خمینى طراحى گردیده است . براى آشنایى با طرح پیشنهادى لازم است ابزارهاى پولى به کار رفته در طرح و نیز چگونگى گردش پول در فرآیند قرضالحسنه معرفى گردد .
1- ابزارها
1- 1- اوراق قرضالحسنه
در طرح پیشنهادى اوراق مذکور جهت جذب منابع راکد از سطح جامعه در نظر گرفته شده است . این اوراق از ویژگىهاى ذیل برخوردارند:
- عنوان: از آنجا که هدف مهم نهاد قرضالحسنه، رفع نیازهاى اساسى افراد همچون ازدواج، مسکن، اشتغال، تامین کالاهاى بادوام مصرفى مىباشد، جهتبرانگیختن انگیزههاى معنوى یا اخروى صاحبان وجوه مىتوان یکى از این موارد را انتخاب و در اوراق منتشره درج کرد . استفاده از عنوان کلى «قرضالحسنه» نیز ممکن است .
- نام وامدهنده: در این قسمت مشخصات کامل وامدهنده درج مىشود . البته اوراق مىتواند بدون نام باشد . در این صورت واگذارى آن به شخص دیگر نیاز به ظهرنویسى نداشته و به همین خاطر از نقدینگى بالاترى برخوردار خواهد بود .
- مدت: حداقل مدتى که وامدهنده وجوه خود را به قرضالحسنه اختصاص مىدهد باید مشخص گردد . اوراق مذکور مىتواند با مدتهاى ثابت و معین (ولى متفاوت) از پیش نوشته شده باشد و یا هنگام خرید اوراق، با توافق طرفین مکتوب گردد . انعطاف زیاد در جهت تعیین مدت، زمینه مناسبى را براى جذب وجوه راکد فراهم مىآورد .
- مبلغ: اوراق مذکور مىتواند با مبالغ معین و متنوع منتشر گردد یا با توافق طرفین مبلغ آن معین شود . اوراق مذکور توسط بانک مرکزى به عنوان اوراق بهادار منتشر مىگردد و تضمین بازپرداخت آنها با کمیته امداد خواهد بود . وجوه حاصل از فروش این اوراق در حساب جارى خاصى که کمیته امداد در یکى از بانکهاى رسمى کشور دارد واریز مىشود . اوراق مذکور داراى سه قسمتخواهد بود; یک قسمت نزد بانک مىماند، یک قسمتبه وامدهنده ارائه مىشود و قسمت دیگر را کمیته امداد دریافت مىکند تا نسبتبه چگونگى وجوهى که در اختیار دارد، اطلاعات کامل داشته باشد .
بدیهى است پس از انقضاى مدت تعیین شده، صاحبان وجوه به یکى از بانکهاى رسمى کشور مراجعه نموده و بانک از حساب کمیته امداد، وجوه مزبور را بازپرداخت مىنماید . مبلغى که در این رفت و برگشت در بانکها باقى مىماند مىتواند انگیزه مناسبى جهت همکارى آنها در طرح پیشنهادى باشد .
شایان ذکر است انتشار اوراقى به نام قرضالحسنه از طرف بانک مرکزى در گذشته یک بار تجربه شده است، اما به دلیل عدم شفافیت و نبود تشکیلات متناسب، موفقیتآمیز نبوده است .
2- 2- دفتر اقساط
ابزار دوم جهت گردش پول، دفتر اقساط است که براى جمعآورى (وجوه قرض داده شده) در نظر گرفته شده است و باید متناسب با اهداف و انگیزههاى کمیته امداد و توانایىهاى وامگیرنده و ضوابط مالى طراحى شود . استفاده از این ابزار از جهتسهولتباز پرداخت اقساط که یکى از مشکلات وامگیرندگان مىباشد، به دلیل کثرت شعب بانکى، داراى اهمیت است . از طرف دیگر این ابزار باعث مىشود که وجوه قرضالحسنه با نظام بانکدارى رابطه تنگاتنگى پیدا نموده و از جهتسیاستهاى کلان کشور قابل کنترل باشد .
ممکن است دفترچه اقساط توسط کمیته امداد تهیه شده و همراه مجوز حق برداشت از حساب جارى خود، در اختیار صندوق معرف قرار گیرد . صندوقها با توجه به نقشى که در طرح پیشنهادى دارند، هنگام ارائه مجوز استفاده از وام، دفترچه اقساط را نیز به وامگیرنده خواهند داد . کیفیت گردش کار با توجه به مطالبى که در آینده مورد بررسى قرار مىگیرد کاملا روشن خواهد شد .
3- چگونگى گردش پول با توجه به طرح پیشنهادى
گردش منظم پول در کارآمدى یک نظام پولى نقش به سزایى دارد . بنابراین یک الگوى مناسب پولى باید به گونهاى طراحى شود که بتواند پول را همچون «گردش خون» به صورت منظم و روان و بدون خلل و توقف به حرکت درآورد .
این امر تنها با در نظر گرفتن جایگاه مناسب براى نهادهاى شرکتکننده در یک فعالیت پولى میسر خواهد شد . در اینجا کیفیت گردش پول در طرح پیشنهادى، در چهار مرحله مورد بررسى قرار مىگیرد . جهتسهولت مطالعه ابتدا طى چهار نمودار، مراحل مزبور به تفکیک مطرح سپس با نمودارى مراحل مزبور درهم ادغام شده، شکل کلى گردش پول به نمایش گذاشته مىشود .
1- 3- جریان جذب وجوه
نمودار شماره 1
A :این جریانها مربوط به خرید اوراق قرضالحسنه توسط وامدهندگان مىباشد . شرکتبانکها به دلیل کثرت شعب و کمیته امداد و صندوقها به دلیل وجهه خاصى که در امور معنوى و اخروى در جامعه دارند، عامل مهمى در موفقیت جذب منابع مىباشد . البته کمیته امداد به دلیل سابقه کارهاى فرهنگى در سطح کلان درباره رفتارهاى اقتصادىمعنوى یعنى صدقات، بیشتر مسئولیت گسترش فرهنگ و تبلیغات را بهعهده دارد .
B :این جریانها نشان مىدهد تمام وجوه جمعآورى شده از فروش اوراق قرضالحسنه همراه با ته برگ آنها باید به حساب جارى کمیته امداد در بانک منتقل گردد . تمرکز این وجوه در کیفیتبرنامهریزى و سیاستگذارى کلان کمیته جهت تخصیص آنها نقش اساسى دارد .
2- 3- جریان تخصیص منابع
نمودار شماره 2
C :وجوه جمعآورى شده در حساب کمیته امداد قرار دارد و کمیته در هنگام صدور مجوز وامدهى، از این وجوه استفاده مىکند .
D :کمیته امداد با توجه به معیارهایى که در سیاستهاى کلان خود در نظر مىگیرد، مجوز وامدهى را به صندوق قرضالحسنه متقاضى از طریق استفاده از وجوه جمعآورى شده مىدهد . صدور مجوز مىتواند همراه با ارائه دفتر اقساط که کیفیتبازپرداخت را نیز معین مىکند، باشد . صدور این مجوز همچنین مىتواند با دریافتبعضى از ضمانتهاى مرسوم، از هیئت امناى صندوق قرضالحسنه، همراه گردد .
E :در اخذ وام، وامگیرندگان با صندوقهاى قرضالحسنه ارتباط مستقیم دارند و صندوقها پس از دریافت مجوز پرداخت و دفتر اقساط از کمیته امداد، پس از اولویتبندى نیازهاى مراجعین و اخذ ضمانتهاى مرسوم، به پرداخت وام اقدام مىنمایند .
3- 3- جریان جمعآورى اقساط
نمودار شماره 3
F :در زمان سررسید هر قسط، وامگیرنده به بانک مراجعه کرده و با ارائه برگه مربوط، آن را بازپرداخت مىکند . بانک نیز وجوه مربوطه را به حساب جارى کمیته باز مىگرداند . بازگرداندن برگه اقساط به کمیته امداد کمک مىکند تا کمیته نسبتبه یفیتبازپرداخت اقساط اطلاعات کافى داشته باشد . کمیته با دستیابى به اطلاعات مربوط به اقساط بازپرداخت نشده، آنها را به صندوق مربوط منتقل مىکند تا پىگیرى لازم را بهعمل آورد .
4- 3- جریان بازپرداخت وجوه به وامدهندگان
نمودار شماره 4
G :در زمان سررسید اوراق قرضالحسنه، وامدهنده به بانک مراجعه و با ارائه اوراق مربوطه، پول خود را (از حساب جارى کمیته) دریافت مىکند . بانک اوراق قرضالحسنه بازپرداختشده را به کمیته عودت مىدهد تا کمیته نسبتبه کیفیت و کمیت مراجعه وامدهندگان اطلاعات کافى داشته باشد .
نمودار شماره 5 گردش یکنواخت و کامل پول را در طرح پیشنهادى، نشان مىدهد .
نمودار شماره 5
4- مدیریتها
1- 4- مدیریت مالى
در طرح مزبور، مدیریت مالى، یعنى چگونگى جذب و تخصیص منابع مالى، به عهده کمیته امداد است . البته کمیته با توجه به سیاستگذارىهاى کلان دولت و نیز اطلاعات شفاف و کاملى که صندوقهاى قرضالحسنه توانایى کسب آن را دارند، اقدام به برنامهریزى و اجراى آن در زمینه وامدهى به نیازمندان جامعه مىنماید . دو انگیزه اساسى براى کمیته امداد امام خمینى هتشرکت در این طرح پیشبینى مىشود: ابتدا آن که رسیدگى و رفع نیاز نیازمندان هدف اساسى آن کمیته مىباشد و وجوه بهدست آمده، مىتواند کمیته را در رسیدن به این هدف یارى کند . دیگر اینکه، کمیته مزبور مىتواند از صدقات که اکنون به وامدهى تخصیص داده مىشود، به تدریج کاسته و از آنها در زمینههاى دیگر استفاده کند .
2- 4- مدیریت ریسک
ریسک ناشى از امکان سوخت وامهاى اعطا شده مهمترین چالش در عرصه قرضالحسنه مىباشد . در این طرح چهار ابزار مهم در نظر گرفته شده است که با استفاده بهینه از آنها مىتوان ریسک را به حداقل ممکن رساند:
1- کمیته امداد هنگام تخصیص وجوه، علاوه بر اخذ وثیقه از هیئت امناى صندوقهاى قرضالحسنه باید میزان سرمایه اولیه و کارکرد صندوقها را در اعطاى قرضالحسنه در نظر بگیرد .
2- مطابق روال مرسوم، صندوقها نیز هنگام اعطاى وام، از وامگیرنده وثیقه اخذ مىنمایند . این روند در طرح مزبور مطابق صلاحدید و دستورالعمل کمیته امداد قابل اجرا مىباشد .
3- با توجه به ارتباط مستقیم وامگیرنده با صندوق محلى و نیز فرهنگ حاکم در قرضالحسنه، ضمانت معنوى در بازپرداخت وجوه قابل پیشبینى است . هم اکنون نیز طبق اظهارات صندوقها، سوخت وام بهندرت مشاهده مىشود .
4- اگر صندوق با انجام تحقیقات لازم مشاهده کند وامگیرنده توان بازپرداخت وام را ندارد، بعد از تایید، کمیته از طریق وجوهى که براى صدقات در نظر گرفته، مبلغ مزبور را جبران مىنماید .
در هر صورت کیفیتبهکارگیرى هر یک از ابزارهاى فوق براى کمیته امداد قابل برنامهریزى، کنترل و هدایت مىباشد .
3- 4- مدیریت اطلاعات
نبود اطلاعات کافى و شفاف، یکى از مشکلات عمده سیاستهاى حمایتى دولت در سطح کلان است . در قرضالحسنه نیز با توجه به عنصر «نیازمندبودن وامگیرنده» تشخیص فرد نیازمند در یک جامعه تاثیر بهسزایى در کارآمدى سیستم قرضالحسنه دارد .
صندوقهاى قرضالحسنه به دلیل محلى و محدود بودن، توانایى لازم را براى کسب اطلاعات، بدون بهکارگیرى هزینههاى گزاف، دارا مىباشند . با توجه به اینکه مؤسسین این صندوقها از افراد معتمدند و از انگیزه معنوى و اخروى لازم برخوردار مىباشند، مىتوان به شفافیت نسبى این اطلاعات اعتماد نمود . (14) از طرف دیگر، صندوقهاى مزبور تمایل به گسترش فعالیتخود دارند بنابراین انتظار همکارى مفید و مؤثرى مىرود; چنانکه تجربه محدود سازمان اقتصاد اسلامى در گذشته شاهد قوى بر این پیشبینى مىباشد .
5- مزایاى طرح پیشنهادى
با مرورى کوتاه بر طرح مىتوان بعضى از مزایاى آن را چنین برشمرد:
1- 5- هماهنگى با اهداف نهادهاى شرکتکننده
در طرح پیشنهادى علاوه بر اینکه نهاد جدیدى بر سیستم کنونى قرضالحسنه تحمیل نشده، اهداف هر یک از نهادهاى موجود نیز تقویت گردیده است . کمیته امداد و صندوقها که در جهت رفع نیازهاى اساسى نیازمندان فعالیت مىکنند، اکنون توانایى بیشترى پیدا مىکنند . بانکها نیز که جمعآورى وجوه بیشتر را یکى از اهداف خود مىدانند، با توجه به مانده وجوه، چه در هنگام فروش اوراق قرضالحسنه و چه در هنگام جمعآورى اقساط، به هدف خود خواهند رسید . همچنین از اختصاص اجبارى مقدارى از وجوه خود در زمینه قرضالحسنه آزاد مىشوند . کمیته امداد نیز که اکنون بخشى از صدقات را به وام اختصاص مىدهد، در صورت کارآمدى طرح مزبور، مىتواند آنها را در جاى مناسب خود بهکار برد . در این طرح از طریق اتکا به نهادهاى موجود و بدون تحمیل نهاد جدیدىبر اقتصاد کشور، دستیابى به گسترش کارآمدى قرضالحسنه هموار گردیده است .
2- 5- استفاده از محاسن نهادهاى شرکتکننده در طرح
از محاسن صندوقها، توانایى آنها در دسترسى به اطلاعات صحیح با کمترین هزینه ممکن است و در طرح پیشنهادى ارتباط با وامگیرندگان به عهده صندوقها مىباشد . از محاسن بانکها نیز شعبههاى فراوان و گسترده آنها در سطح کشور است که از این قابلیت در طرح پیشنهادى، هم از جهت جمعآورى اقساط که سهولت لازم را براى وامگیرندگان بهوجود مىآورد و هم از جهت ارائه اوراق قرضالحسنه که امکان تخصیص وجوه را براى قرضدهندگان مهیا مىکند، استفاده شده است; چنانکه از وجهه مردمى کمیته امداد و تجربه چندین ساله آن در امور معنوى و قابلیت آن در فعالیتهاى کلان، استفاده مناسب به عمل آمده است .
3- 5- قابلیت انعطاف اوراق قرضالحسنه
انعطاف اوراق از جهت مبلغ، مدت، با نام و بىنام بودن، تاثیر زیادى در کارآیى آنها دارد; زیرا مىتوان از کمترین وجوه افراد که به صورت راکد نگهدارى مىشود در کمترین زمانى که به امر قرضالحسنه اختصاص مىیابد، استفاده کامل برد . این انعطاف به کمیته امداد امکان مىدهد با توجه به طبقهبندى نیازمندان، وجوه را با اقساط کوتاه مدت و بلند مدت توزیع نماید . همچنین انعطاف بالاى اوراق قرضالحسنه و دفترچه اقساط، امکان کنترل وجوه و سیاستگذارىهاى کلان را براى دولت (با همکارى کمیته امداد) فراهم مىکند .
4- 5- شفافیت و هماهنگى با ماهیت قرضالحسنه
اوراق قرضالحسنه و دفترچه اقساط، داراى ماهیتى ساده و روان و در اشکال مشابهى چون قبضهاى آب و برق در جامعه کنونى به کار گرفته مىشود . از طرف دیگر، در طرح پیشنهادى استفاده از ابزارهایى همچون جایزه و هر گونه زیاده دیگرى که با ماهیت قرضالحسنه ناسازگار است، وجود ندارد .
5- 5- تضمین بازپرداخت وام
تامین تضمین و اطمینان خاطر لازم نسبتبه بازپرداخت قرض، نقش عمدهاى در جذب وجوه و کارآمدى فعالیت قرضالحسنه در سطح کلان دارد و این تضمین در طرح پیشنهادى از سه طریق قابل عمل است:
- بانک مرکزى: اوراق قرضالحسنه که مانند اوراق بهادارى چون سفته توسط بانک مرکزى منتشر مىشود، گرچه بار ضمانتى بر عهده بانک مرکزى تحمیل نمىکند، ولى اعتبار خاصى در دیدگاه مردم به وجود مىآورد .
- کمیته امداد امامخمینى: ارتباط مستقیم وامدهندگان با کمیته امداد تضمین دیگرى استبراى بازپرداخت وامها . این ارتباط به وسیله اوراق قرضالحسنه و حساب جارى کمیته در بانک صورت مىگیرد . با توجه به جریان مداوم وجوه و برنامهریزى کمیته امداد، مىتوان پیشبینى کرد که همیشه در حساب مذکور به اندازه لازم وجوهى باقى مىماند که صاحبان اوراق در سررسید از آن برداشت کنند .
- صندوقها و هیئت امناى آن: در واقع بخش حقیقى تضمین بازپرداخت در رابطه با کمیته امداد و صندوقها و نیز بین صندوقها و وامگیرندگان شکل مىگیرد . صندوقها هنگام ارائه مجوز پرداخت صادر شده از طرف کمیته، ضمانتهاى لازم و رایج چون چک یا سفته را از وامگیرنده گرفته، تا تسویه کامل نزد خود نگهدارى مىکنند .
بنابراین طرح پیشنهادى مىتواند تضمین نماید که صاحبان وجوه در سررسید مقرر به وجوه خود دسترسى خواهند یافت .
6- 5- قدرت نقدینگى اوراق قرضالحسنه
تضمین بازپرداخت اوراق در سررسید معین و قابلیت انتقال آنها به شخص ثالث، قبل از سررسید، قدرت نقدینگى بالایى براى اوراق قرضالحسنه پدید مىآورد، بهطورى که صاحبان اوراق مىتوانند در مواقع نیاز آنها را به دیگران بفروشند یا به عنوان دین مدتدار بپردازند .
7- 5- استفاده از وجوه راکد
وجوه قرضالحسنه از درآمد افراد مىباشد که به دلایل مختلفى چون ذخایر احتیاطى یا معاملاتى، به صورت راکد نگهدارى مىشود . هدایت این وجوه به سمت جریان گردش درآمد، تاثیر به سزایى در حذف اختلالهاى اقتصادى و دستیابى به تثبیت اقتصادى دارد، به همین خاطر لازم است دولتبتواند اطمینان حاصل نماید که این وجوه از جریان گردش درآمد خارج نمىشود . بهکارگیرى اوراق قرضالحسنه با توجه به طرح پیشنهادى مىتواند چنین اطمینانى را براى دولت فراهم نماید . این وجوه که در اختیار کمیته امداد است، مىتواند با همکارى و هماهنگى دولت توزیع شود .
8- 5- اجتناب از ربا
یکى از خصوصیات کلى و مهم یک ابزار پولى در نظام اقتصادى اسلام آن است که از تحقق هر گونه ربا اجتناب شود . چنان که ملاحظه گردید با توجه به اینکه اوراق مذکور فاقد بهره اسمى بوده و هیچ گونه زیادهاى در جریان انتقال وجوه نیست، مىتوان اطمینان داشت که فعالیت این سیستم از هر گونه ربایى منزه است .
9- 5- فقرزدایى
سیاستهاى فقرزدایى دولت معمولا با دو مشکل اساسى تحمل بودجه و نبود اطلاعات کافى و شفاف نسبتبه نیاز و نیازمندان واقعى، مواجه است .
در طرح پیشنهادى دولت مىتواند قرضالحسنه را به عنوان یک ابزار فقرزدایى در نظر گرفته، و در تخصیص وجوه و هدایت صحیح آن با توجه به سیاستهاى کلان خود (اشتغالزایى، تامین نیازهاى اساسى و) . . . با کمیته امداد همکارى ثمربخشى داشته باشد . وجود اطلاعات شفاف و تامین وجوه از مازاد درآمد بخش خصوصى که در طرح آمده، این دو مشکل را برطرف مىنماید . علاوه بر این، در صورت صلاحدید دولت مىتواند با خرید اوراق قرضالحسنه قسمتى از درآمد خود را براى فقرزدایى تخصیص دهد .
10- 5- رفع نیاز نیازمندان و اطمینان نسبتبه حصول آن
اطمینان وامدهندگان به رسیدن وجوهشان بهدست نیازمندان واقعى، نقش مهمى در تحقق انگیزههاى معنوى و اخروى در عرصه قرضالحسنه و کارآمدى آن دارد . در صورتى که قسمتى از وجوه آنان به این امر اختصاص نیابد (چنان که در مورد پسانداز قرضالحسنه بانکها مشاهده مىگردد) رفتار قرضالحسنه در سطح کلان رو به کاستى مىگذارد .
11- 5- استفاده از اوراق قرضالحسنه بهعنوان وثیقه
ممکن استخیرینى که به خرید اوراق قرضالحسنه اقدام مىکنند، از تولیدکنندگان اقتصادى که گاه از مشتریان بانکها نیز هستند، باشند . در این صورت اگر به تسهیلات بانکى نیاز پیدا کردند مىتوانند در مقابل اعطاى تسهیلات، از اوراق قرضالحسنه به عنوان وثیقه معتبر استفاده کنند .
پىنوشتها:
1) محمدباقر مجلسى، بحارالانوار (بیروت، دار احیاءالتراث العربى، 1403 ق/1362) ج 69 ، ص 368 .
2) محمد بن یعقوب کلینى، الکافى (دارالکتب الاسلامیة، 1388 ق) ج 5، ص 94 .
3) امامخمینى، تحریرالوسیله (مکتبةالاسلامیة) ج 1، ص 652 .
4) علىاصغر هادوىنیا، قرضالحسنه و آثار اقتصادى آن (پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى، 1378) ص 47- 52 .
5) بانک مرکزى جمهورى اسلامى ایران، عملیات بانکى بدون ربا (اداره کل آموزش و مطالعات نیروى انسانى، مرداد 1363) ص 37 .
6) سپهر (نشریه بانک صادرات ایران)، شماره 36، ص 32 .
7) ر . ک: معاونت امور اقتصادى وزارت امور اقتصادى و دارایى، سیاستهاى پولى انتخاب ابزارى به عنوان جایگزین سیاست انتشار خرید و فروش اوراق قرضه با توجه به موازین اسلامى (تهران، 1373) ص 65 .
8) سیدکاظم صدر، «آثار اقتصادى رفتار و عقد قرضالحسنه» ، مجموعه سخنرانىها و مقالات شمشمین سمینار بانکدارى اسلامى (بانک مرکزى، 1374) ص 135 .
9) سازمان اقتصاد اسلامى ایران، صندوقهاى قرضالحسنه در ایران (تهران، 1364) ص 9 .
10) مجموعه قوانین و مقررات بازرگانى و تجارتى با آخرین اصلاحات والحاقات (تهران کتابخانه گنج دانش، 1363) ص 295 .
11) جعفر عسگرى، «بررسى عملکرد صندوقهاى قرضالحسنه در ایران» ، مجموعه مقالات دومین سمینار سیاستهاى پولى و ارزى (تهران، مؤسسه تحقیقات پولى و بانکى، اردیبهشت 1371) ص 301 .
12) على عسگرى، بررسى نقش و اثرات صندوقهاى قرضالحسنه در سیستم پولى و بانکى کشور (پایاننامه کارشناسى ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده اقتصاد، 1369) ص 232 .
13) بر اساس لایحه قانونى انتشار اوراق قرضه (مصوب 12/9/1358)، به دولت اجازه داده نشده است که تا مبلغ 350 میلیارد ریال اوراق قرضه بدون بهره بابت مطالبات بانک مرکزى ناشى از اعتباراتى که به تضمین و یا تعهد سازمان برنامه و بودجه توسط بانک مرکزى اعطا شده است، منتشر نماید . اوراق مذکور که در اسفند سال 1358 منتشر گردیده، تماما نزد بانک مرکزى جمهورى اسلامى است و تا کنونهیچ گونه معاملهاى طى سالیان گذشته روى آنها انجام نشده است . علاوه بر این به مناسبتهاى مختلف از قبیل جنگ و زلزله و سیل که مقرر بوده استسیستم بانکى اعتباراتى در اختیار آسیب دیدگان قرار دهد، حسابهاى مخصوص قرضالحسنه توسط بانکها گشایش یافته است که علىرغم ابراز احساسات شدید مردم نسبتبه کمک به آسیب دیدگان و حتى اهداى کمکهاى فراوان جنسى و نقدى به آنها، نوعا مبالغ قابل توجهى در این حسابها سپردهگذارى نگردیده است (ر . ک: معاونت امور اقتصادى وزارت امور اقتصادى و دارایى، سیاستهاى پولى انتخاب ابزارى به عنوان جایگزین سیاست انتشار خرید و فروش اوراق قرضه با توجه به موازین اسلامى، ص 64 .)
14) کمیته امداد مىتواند با درنظر گرفتن بانک اطلاعاتى مناسب، از اطلاعات مزبور در اجراى سیاستگذارىهاى خود استفاده بهینه را بهعمل آورد .
تبلیغات
