ژرف اندیشیهاى حکیم مؤسس در اسفار صدرالمتالهین
آرشیو
چکیده
متن
صدرالمتالهین شیرازى (م 1050) بنیانگذار یکى از سه مکتب فلسفه اسلامى یعنى حکمت متعالیه است. (1) اسفار بزرگترین کتاب ملاصدرا و عالىترین نمونه اندیشه فلسفى وى مىباشد. اسفار شامل چهار سفر است:اول امور عامه، دوم جواهر و اعراض، سوم ربوبیات، چهارم علم النفس:
نزدیک دو قرن به طول انجامید که قدر و قیمت آراء فلسفى صدرالمتالهین در حوزههاى علمیه به رسمیتشناخته شود و اسفار کتاب درسى عالىترین مراحل تعلیم فلسفى گردد. از زمان ملاعلى نورىقدس سره (م1246) تاملات ژرف فلسفى به صورت حاشیه وتعلیقه بر اسفار و دیگر آثار ملاصدرابه شکل جدى آغاز مىشود. بسیارى از حکیمان مسلمان حاصل تحقیقات عمیق خود را به صورت تعلیقه بر اسفار به جا گذاشتهاند. (2) از جمله مهمترین تعلیقات اسفار تعلیقات حکیم مؤسس آقا على مدرسقدس سره (م 1307) مىباشد. (3) آقاعلى یکى از بزرگترین نمایندگان حکمت متعالیه (4) و صاحب چندین راى تازه و ابتکارى در فلسفه اسلامى است. (5) آشنایى با ابعاد مختلف اندیشه فلسفى حکیم مؤسس و مقایسه آراء با آراء حکیمان عیان مىکند که وى دومین شخصیتحکمت متعالیه است. آثار بجا مانده از آقاعلى (6) به شش بخش قابل تقسیم است: بدایع الحکم (7) ،تعلیقات و رسائل اسفارى، تعلیقات بر دیگر آثار صدرالمتالهین (8) ،تعلیقات بر دیگر آثار فلسفى (9) ،رسائل فلسفى عرفانى (10) و تقریرات اصول فقه (11) . آقاعلى در رساله خود نوشتسرگذشت (12) حواشى و تعلیقات اسفار را از جمله آثار خود بر شمرده است (13) . حکیم مؤسس از میان این تعلیقات رسائل مستقلى استخراج کرده است. این زسائل برآمده از تعلیقات اسفار عبارتند از: ژرف اندیشیهاى حکیم مؤسس...
رسالة فىالوجود الرابطى (14) ،رسالة فى اقسامالحمل (15) ،رسالة فى العلة و المعلول، رسالة فى طریقة الصدیقین، رسالة فى التوحید، رسالة سبیل الرشاد فى اثبات المعاد (16) . فارغ از این رسالهها تعلیقات متعددى بر اسفار باقى مىماند.
از لابلاى مکتوبات معاصرین اطلاعات ذیل درباره این تعلیقات بدست مىآید:
«اسفار مرحوم آقاعلى مدرس که مشتمل بر همه حواشى اوست و حواشى را به خط خود نوشته اشت در کتابخانه... مرحوم آقا میرزا فضل الله خان آشتیانى مستشار سابق دیوان عالى تمیز بود، بعدها بر ما معلوم شد این اسفار در اختیار ورثه آقاعلى است و تمام حواشى خود را که در طول زمان و قبل از طبع اسفار در حواشى اسفار خطى نوشته بود به کنار صفحات اسفار چاپ تهران به خط خود منتقل نموده است. حواشى آقاعلى بر مباحث مختلف اسفار بطور متفرقه و در حواشى سفر نفس مبسوط و مفصل است». (17)
«وى [آقاعلى] به یکى از تلامیذ خود بنام شیخ محمد رشتى دستور داد که مجموعه این حواشى را بصورت کتاب مستقل درآورد. میرزا احمد آشتیانى ... صفحات و سطور کتاب اسفار را که این تعلیقات ناظر بر آن موارد است مشخص فرمودهاند، متاسفانه بسیارى از اوراق این مجموعه مفقود گردیده است.» (18)
اسفار همراه با حواشى حکیم سبزوارى در سال 1282 هق به طریقه چاپ سنگى در تهران منتشر شد. چاپ حروفى اسفار همراه با حواشى ملاعلى نورى، حکیم سبزوارى، آقاعلى مدرس، ملا اسماعیل اصفهانى، حکیم محمد هیدجى و علامه سید محمدحسین طباطبایى در سال 1378ه ق در قم منتشر شد. در مقدمه ناشرین توضیح داده شده است:
«مااز بعضى اساتید یاد شده، تنها تعلیقاتى بر بعضى مواضع اسفار یافتهایم، مثلا از آقاعلى مدرس و مولى اسماعیل خواجوى تنها تعلیقات سفر نفس را بدست آوردهایم.» (19)
در جستجوى یک ساله به دنبال تعلیقات آقاعلى بر اسفار در نسخههاى خطى موجود در ایران بر اساس کلیه فهرستهاى نسخ خطى کتابخانههاى عمومى (و همچنین مراجعه به نسخ خطى کتابخانههاى خصوصى) در مجموع شش نسخه از تعلیقات آقاعلى بر اسفار بدست آمد. ویژگىهاى این نسخهها به شرح ذیل است:
نسخه اول: (م) نسخه خطى شماره1789 کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، تعلیقات على حواشى الحکیم السبزوارى على السفر الثالث من الاسفار الاربعة (20) .
این تعلیقات به خط خود آقاعلى است. تعلیقات اولیه تاریخ کتابت 1289 را با خود دارد. امضاهاى تعلیقات 110، 110 عفى عنه، 110 مدرس عفى عنه، على المدرس عفى عنه، المدرس عفى عنه مىباشد. تعدادى تعلیقه بىامضاء و نیز با امضاى 12 یا استاد نیز در آن به چشم مىخورد که انتساب آنها به آقاعلى محرز نیست. لذا موارد اخیر را ثبت نکردیم. این نسخه خوش خط و کم غلط و قابل اعتماد است و به لحاظ کثرت تعلیقات دومین نسخه محسوب مىشود (21) .
نسخه دوم: (ى) حاشیه خطى بر نسخه چاپ سنگى اسفار شماره 3821 کتابخانه مدرسه مروى تهران. (22)
این کتاب به گواهى یادداشتهاى اول آن در اختیار شیخ على مدرس نورى (شیخالشوارق) از شاگردان آقاعلى مدرس بود و شامل سفرهاى دوم، سوم و چهارم اسفار مىباشد. وى سفر دوم را در سال 1324 مباحثه نموده و 110 امضا کرده است. در اول سفر سوم نوشته شده است که کتاب در محرم 1306 خدمت آقاعلى به پایان رسیده است. در اول سفر چهارم نوشته شده که کتاب بین 1319 تا 1321 مباحثه شده و 110 امضا کرده است. با توجه به اینکه آقاعلى تعلیقات به خط خود را 110 (به حساب ابجد مساوى على) امضا مىکند، نباید پنداشت هر تعلیقه با امضاى 110 متعلق به وى است. آنچنانکه در تعلیقات شوارق نیز این مشکل به چشم مىخورد، متاسفانه شاگرد و استاد هر دو على هستند و هر دو نیز 110 امضا کردهاند. لذا در این نسخه امضاى 110 یا ش 110 (شیخ على) را از آن شیخ على نورى (شاگرد)دانسته و امضاهاى الاستاد المؤسس آقاعلى المدرس سلمه الله تعالى، الاستاد آقاعلى، على المدرس عفى عنه، عن الاستاد را متعلق به آقاعلى مدرس دانستیم. ما تنها حواشى با امضاى قابل اعتماد را نقل کردیم. حواشى این نسخه تنها بر سفر سوم و چهارم اسفار مىباشد. این حواشى بسیار ریز است و در جریان صحافى آن - در حدود بیستسال پیش - چند سطرى از آغاز یا انجام بعضى از تعلیقات ساقط شده است. این نسخه به لحاظ تعداد تعلیقات نسخه اول محسوب مىشود. علیرغم اهمیت این نسخه، در فهرست نسخ خطى کتابخانه مدرسه مروى معرفى نشده و در میان کتب عادى کتابخانه نگهدارى مىشد.
نسخه سوم: (ش) نسخه شخصى استاد سید جلالالدین آشتیانى، (23) حاشیه خطى بر چاپ سنگى اسفار. این حواشى به خط یکى از فضلاى تهران بوده که نزد آقاعلى مدرس و آقامیرزا هاشم و دیگر اساتید اسفار قرائت کرده است. در این نسخه حواشى آقاعلى مدرسقدس سره آقامحمد رضا، میرزا هاشم دام ظله، آقاغلامعلى دام ظله، الاستاد دام ظله و محمد اسماعیل به چشم مىخورد. حواشى آقاعلى بر سفرهاى اول و سوم (23 حاشیه) ریز و تا حدودى ناخوانا است. استاد آشتیانى در جایى نوشتهاند:
«دراسفارى که در اختیار این حقیر استحواشى آقامحمدرضا و آقاعلى به خط آقاشیخ غلامعلى دیده مىشود.» (24)
نسخه چهارم: (ح) نسخه شماره 49 کتابخانه مسجد جامع چهلستون تهران. این نسخه شامل سفرهاى سوم و چهارم است و در آن مجموعا 12 حاشیه از آقاعلى مدرس بر سفر سوم یافت مىشود. نسخه فاقد شماره صفحه مىباشد. خط حواشى به خط آقاعلى شبیه است در بعضى امضاهاى حواشى ظاهرا «دام ظله» به انتهاى نام آقاعلى مدرس اضافه شده است. (25)
نسخه پنجم: (مج) نسخه خطى شماره 1707 مجلس شوراى اسلامى. این اسفار به خط پدر آقاعلى ملاعبدالله مدرس زنوزى مىباشد، در آن مجموعا چهار حاشیه با امضاى 110 بر سفر اول و چهار اسفار یافت مىشود. (26)
نسخه ششم: (مط) اسفار چاپ حروفى قم 1378. در جلد هشتم مجموعا 33 حاشیه بر اوائل سفر نفس اسفار با امضاى «م» درج شده که در هیچیک از نسخ خطى فوق نمىباشد، بعلاوه45تعلیقات سفر نفس اسفار نیز در نسخه چاپ شده درج نشده است. (27) خوشوقتم که در این مجال تعلیقات با ارزش آقاعلى مدرس بر اسفار تقدیم ارباب فضل مىگردد.
آنچه در این تتبع انجام گرفته است:
1. احراز استناد تعلیقات به آقاعلى. براى احتیاط بیشتر عین امضاى هر نسخه را در پاورقى همراه با شماره صفحه نسخه منقول ذکر شده است. غیر از حواشى منقول از نسخه مطبوع، استناد دیگر تعلیقاتى که درج کردهام به آقاعلى محرز است.
2. مشخص کردن ربط هر تعلیقه به موضع مشخص از متن اسفار یا حاشیه سبزوارى.
3. ترتیب و تنظیم حواشى بر اساس شماره مسلسل.
4. تصحیح تعلیقات. (28)
5. تحقیق تعلیقات، استخراج نشانى آیات، روایات، آراء منقول از دیگر کتب و فلاسفه.
امیدوارم نسخ باقیمانده از تعلیقات اسفار آقاعلى بیشتر از آن باشد که من یافتهام و با یافتن آنها این تعلیقات قیمه تکمیل گردد. از تمامى دوستداران حکمت که نشانى از نسخ باقیمانده از این تعلیقات در اختیار دارند انتظار دارم که نگارنده را در این خدمت فرهنگى یارى کنند (29) . در این مجال به واسطه محدودیت صفحات مجله بخش اول این تعلیقات شامل تعلیقات مختصر سفر اول و تعلیقات سفر سوم تا پایان موقف چهارم منتشر مىشود و باقى تعلیقات در شماره آینده درج خواهد شد ان شاء الله.
در این بخش 126 تعلیقه آقاعلى بر اسفار براى نخستین بار منتشر مىشود. 8 تعلیقه آن مربوط به سفر اول و مابقى از آن سفر سوم. مهمترین مباحثى که در سفر سوم مورد موشکافى و ژرف اندیشى حکیم مؤسس واقع شده عبارتند از: اثبات وجود خداوند، ابعاد مختلف توحید، اثبات صفات کمالیه خداوند و عینیت صفات و ذات، بحث پیچیده علم خداوند (که بیشترین حجم این تعلیقات را به خود اختصاص داده است) به ویژه علم خداوند به ماسوى، نقد تفصیلى مذهب مشاء واشراق در مساله علم خداوند، تحلیل انتقادى مبسوط راى حکمت متعالیه در بحث علم خداوند به ماسوى ذات، بحث مراتب علم خداوند به اشیاء. قوىترین و گستردهترین بحث این بخش بحث علم خداوند است. رجوعى به دیگر آثار حکیم مؤسس از قبیل تعلیقات الشواهد الربوبیة، بدایع الحکم و تقریرات المبدء و المعاد و مقایسه آن با تعلیقات الاسفار الاربعة نشان مىدهد که بحث علم از مطرحترین مباحث فلسفى در اندیشه آقاعلى مدرس قدس سره بوده است. تحلیل انتقادى آراء او و استخراج دیدگاههاى تازه و تقریرهاى جدید وى در گرو انتشار همه آثار اوست، که امیدوارم به زودى جامه عمل پوشد. (30) تذکر کاستى و خطاهاى این قلم مورد امتنان است.
پىنوشتها:
1- ر.ک: مقاله «اندیشههاى جدید و ارزش تفکر فلسفى صدرالمتالهین»، به قلم نگارنده، کیهان اندیشه، شماره 50، مهر آبان 1372، ص103-86.
2- براى آشنایى با حواشى و تعلیقات اسفار ر.ک : «الذریعة الى تصانیف الشیعه»، شیخ آقا بزرگ طهرانى، ج6، ص19.
3- به نظر استاد سید جلالالدین آشتیانى: این حاشیه از همه حواشى اسفار محققانهتر است و در استوارى و متانت کمتر از اصل کتاب نیست، چرا که متضمن تحقیقات عالیه و مشتمل بر افکار تازه و دقیق مىباشد». مقدمه المسائل القدسیة، در رسایل فلسفى صدر المتالهین، ص57 (مشهد 1352 ش) و مقدمه رسایل حکیم سبزوارى، ص98 (تهران 1368، چاپ سوم).
4- وى از اکابر فلاسفه و از اعاظم شارحان کلمات صدرالمتالهین است و در تتبع و احاطه به کلمات مشایخ کم نظیر و اهل تصرف در مبانى بوده است.» استاد سید جلالالدین آشتیانى، شرح حال و آراء فلسفى ملاصدرا، صفحه 91 (تهران1360).
5- آقا على در مسائل معاد جسمانى، حمل، اعتبارات ماهیت، بساطت وجود، اصالت وجود و حرکت جوهرى و ... صاحب آراء تازه و تقریرهاى نو مىباشد.
6- فهرست توصیفى آثار آقاعلى قدس سره شامل معرفى تمامى نسخ خطى رسائل و مکتوبات وى را تدوین کردهام و امید نشر قریب آن را مىبرم. مجموعه منتشر خواهد شد، ان شاءالله.
7- بدایع الحکم مهمترین اثر آقاعلى مدرس پاسخ فارسى به هفتسؤال فلسفى عمادالدوله بدیعالملک است. این کتاب در سال 1314 ه ق در 278 در تهران به طریقه چاپ سنگى منتشر شده است. از قرار اطلاع چاپ مصحح بدایع الحکم به زودى منتشر خواهد شد. در تهران، این کتاب بر اساس نسخه خطى منحصر بفرد به خط آقاعلى توسط آقایان اشک شیرین و دکتر على اصغر مهدوى مراحل نهایى تصحیح را مىگذراند و در سلسله انتشارات دانشگاه تهران منتشر خواهد شد. در تبریز این کتاب براساس نسخ خطى کتابخانه ملک به همتحجتالاسلام محمدجواد ساروى مراحل نهایى تدوین را مىگذراند و در سلسله انتشارات دانشگاه تبریز منتشر خواهد شد. ضمنا حجت الاسلام احمد واعظى بدایع را براساس نسخه چاپ سنگى تصحیح کرده و توسط انتشارات الزهراء تهران در دست انتشار است. آقاى دکتر مصطفى محقق داماد نیز در نامه فرهنگستان علوم شماره 4، صفحه 138، نوشته است: «نسخه اصل دستنویس حکیم زنوزى از گزند حوادث مصون مانده و پس از گذشتبیش از یک قرن هم اکنون در اختیار ماست و امیدواریم تا بر اساس آن به زودى چاپ تازهتر و بهترى از این کتاب را که در تاریخ فلسفه اسلامى از اهمیت و ارزش فراوانى برخوردار است، منتشر سازیم و در اختیار علاقهمندان قرار دهیم.»
8- این تعلیقات عبارتند از: اول: تعلیقات الشواهد الربوبیة (تصحیح و تحقیق نگارنده، نامه مفید، قم، بهار 1376، ص121-158). دوم: تعلیقات شرح الهدایة الاثیریة (چاپ سنگى، تهران 1313 ه ق). سوم: تعلیقات حواشى شرح حکمةالاشراق. چهارم: تعلیقات حواشى الهیات الشفا. پنجم: تقریرات المبدا و المعاد; که بصورت تعلیقات توسط یکى از شاگردان آقاعلى به رشته تحریر درآمده و بعد از بدایع مفصلترین اثر آقاعلى به حساب مىآید. سه تعلیقه اخیر مطلقا منتشر نشده است. ضمنا آقاعلى شرح اسرار آیات ملاصدرا را نیز آغاز کرده اما اجل مهلت اتمام آنرا نداده و تنها موفق به نگارش مقدمه شرح شده است.
9- مهمترین این تعلیقات، تعلیقات شوارق الالهام (چاپ سنگى، تهران، 1311 ه ق)، تعلیقات لمعات الهیه (مشهد، 1354 ه ق) و تعلیقات مختصر بر پنج اثر فلسفى کلامى دیگر است.
10- از آقاعلى تا کنون سه رساله مستقل بدون نام مشخص در فلسفه و عرفان بدست آمده که حاوى آراء بدیع و مطالب عالیه مىباشد و معرفى آنها مجالى دیگر مىطلبد.
11- از حکیم مؤسس تقریرى از درسهاىاصول و فقه به سبک شیخ اعظم مرتضى انصارىقدس سره در بحث اصول عملیه به جا مانده است.
12- رساله خود نوشتسرگذشت در کتابهاى طرائق الحقائق، مقدمه انوار جلیه، مقدمه لمعات الهیه و تاریخ حکما و عرفا متاخر بر صدرالمتالهین منتشر شده است.
13- شیخ آقا بزرگ تهرانى در الذریعه، ج 6، ص 20، این تعلیقات را معرفى کرده است: «هى قلیلة على بعض مواضع الاسفار».
14- تصحیح، تحقیق و تقدیم نگارنده، نامه مفید، قم، زمستان 1375، شماره 8، صص27-70.
15- رساله حملیه، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، تهران، 1363 ه ش، 83 صفحه. نام مصحح مشخص نشده، ظاهرا کتاب براساس نسخه چاپ سنگى (تهران 1314 هق و نیز تهران 1320 ش) تصحیح شده است.
16- تصحیح، تحقیق و تقدیم نگارنده، نامه مفید، قم، زمستان 1375، شماره 8، صص97-152.
17- استاد سید جلالالدین آشتیانى، مقدمه المسائل القدسیة، در رسایل فلسفى صدرالمتالهین، ص55 (مشهد 1352 ش)، ر.ک: «شرح حال و آراء فلسفى ملاصدرا، ص215 (تهران 1360)، مقدمه المبدا و المعاد صدرالمتالهین ص52، زادالمسافرین، ص253.
18- استاد آشتیانى، مقدمه انوار جلیه ملاعبدالله زنوزى، صص20و21، (تهران، 1371، چاپ دوم).
وى در ادامه درباره تعلیقات آقاعلى بر اسفار آورده است:
«او براى سهولتشاگردان از حواشى متعددى استفاده فرموده است. از آن جمله حواشى حکیم سبزوارى است که از دیگر حواشى مفصلتر است. او از تعلیقات شیخ مهدى اصفهانى (از مدرسان اسفار و از احفاد ملامحمد باقر مجلسى) که از او در حواشى برالهیات اسفار، مبحث اراده به «جدنا القمقام» تعبیر کرده، نقل نموده است. او همچنین از مرحوم سید هادى حسینى - مؤلف تعلیقات بر شرح هدایه ملاصدرا جسته جسته در امور عامه و جاهاى دیگر تعلیقه نقل کرده است. آقاعلى از استاد خود ملا آقاى قزوینى چیزى نقل نکرده است. ولى از ملا اسماعیل اصفهانى معروف به واحدالعین و ملا اسماعیل حکیم و آخوند ملاعلى نورى حواشى نقل کرده است. او گاهى از شوارق و دیگر کتب فلسفى که در توضیح عبارات اسفار شاگرد را راهنمایى مىکند، عباراتى کوتاه نقل مىکند. آقا على گویا جواهر و اعراض اسفار را نیز تدریس کرده است. در جواهر و اعراض از هر عبارتى که در حل مشکل عبارات مدخلیت داشته از جمله از کتب ملاصدرا و ابنسینا و دیگران استفاده کرده است.» مقدمه انور جلیه ملاعبدالله زنوزى، صص20و21. «حواشى آقاعلى بر قسمت نقس اسفار مفصل است و شاید تمام آن حواشى بیش از مطالب کتاب نفس است و متضمن عالىترین تحقیقات در علم انفس ...» مقدمه المبدا و المعاد، ص52.
«این مطلب را آقاعلى مفصل در حواشى جواهر و اعراض و نیز در اوایل شرح هدایة بیان کرده است...»، همان، ص56. عدم تطبیق اطلاعات استاد بر تعلیقات بجامانده این امید را زنده مىکند که نسخ دیگرى از تعلیقات آقاعلى در میان باشد که هنوز از چشم نگارنده مخفى مانده باشد.
19- صفحه ث، مقدمة الناشرین، 1 ربیع الثانى 1378 به امضاى آقاى رضا لطفى، (جلد اول اسفار).
20- این نسخه در جلد پنجم فهرست نسخ خطى کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، ص186، معرفى شده است.
21- از جناب آقاى عبدالحسین حائرى که تجارب ذى قیمتخود را در حل پارهاى ابهامات مخطوطات آقاعلى در اختیارم گذاشتند صمیمانه سپاسگزارم.
22- در ملاقات زمستان 75 با استاد سیدجلالالدین آشتیانى در مشهد مقدس، ایشان با کمال سماحت تمامى اوراق زیراکسى از یک نسخه از حواشى آقاعلى بر اسفار را در اختیارم گذاشتند. رنگ این اوراق نشان مىداد که حدود دو دهه از عمر آنها مىگذرد. استاد خود درصدد تصحیح این حواشى بودهاند (مقدمه انوار جلیه، ص42: حواشى آقاعلى بر اسفار که درصدد طبع آن حواشى بىنظیر برامدهام...) در ملاقات بهار 76 با جناب آقاى محمد خواجوى مصحح و مترجم آثار صدرالمتالهین ایشان ابراز داشتند اوراق یاد شده مربوط به اسفار کتابخانه مروى است که توسط وى به سفارش استاد آشتیانى زیراکس شده است. متاسفانه برخى از مواضع این اوراق بواسطه ریز بودن خط حواشى ناخوانا بود که با مراجعه به اصل نسخه کتابخانه مروى مشکل مرتفع شد. از استاد آشتیانى، آقاى خواجوى و نیز متولى و کتابداران مدرسه مروى صمیمانه سپاسگزارم.
23- استاد آشتیانى با کمال بزرگوارى این نسخه منحصر بفرد که در بعضى مواضع مزین به حواشى خود ایشان نیز هست جهت استنساخ چند روزى در اختیار این بنده گذاشتند که از لطف ایشان سپاسگزارم.
24- مقدمه انوار جلیه، ص37، مقدمه لمعات الهیه، ص5.
25- فهرست نسخ خطى کتابخانه مسجد جامع چهلستون، رضا استادى، ص3.
26- ر.ک: فهرست نسخ خطى کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، ج 5، ص42.
27- براى یافتن نشانى از نسخه خطى اسفار مطبوع از مصححین آن سراغ گرفتم، از دو مصحح آن یکى از دار دنیا رفته است و دیگرى اظهار بىاطلاعى کرد.
28- حجت الاسلام شیخ صادق محمودى مقابله دوم متن دست نویس و مخطوط را انجام دادهاند، از ایشان سپاسگزارم.
29- طبع و انتشار این حواشى خدمتى استبه عالم فلسفه و علم» استاد آشتیانى، مقدمه المبدء و المعاد، ص 52.
30- مجموعه آثار حکیم مؤسس (به استثناى بدایع الحکم) توسط نگارنده جمع آورى، تصحیح، تحقیق و تنظیم شده و در آینده نزدیک در سه جلد منتشر خواهد شد. ان شاء الله.
نزدیک دو قرن به طول انجامید که قدر و قیمت آراء فلسفى صدرالمتالهین در حوزههاى علمیه به رسمیتشناخته شود و اسفار کتاب درسى عالىترین مراحل تعلیم فلسفى گردد. از زمان ملاعلى نورىقدس سره (م1246) تاملات ژرف فلسفى به صورت حاشیه وتعلیقه بر اسفار و دیگر آثار ملاصدرابه شکل جدى آغاز مىشود. بسیارى از حکیمان مسلمان حاصل تحقیقات عمیق خود را به صورت تعلیقه بر اسفار به جا گذاشتهاند. (2) از جمله مهمترین تعلیقات اسفار تعلیقات حکیم مؤسس آقا على مدرسقدس سره (م 1307) مىباشد. (3) آقاعلى یکى از بزرگترین نمایندگان حکمت متعالیه (4) و صاحب چندین راى تازه و ابتکارى در فلسفه اسلامى است. (5) آشنایى با ابعاد مختلف اندیشه فلسفى حکیم مؤسس و مقایسه آراء با آراء حکیمان عیان مىکند که وى دومین شخصیتحکمت متعالیه است. آثار بجا مانده از آقاعلى (6) به شش بخش قابل تقسیم است: بدایع الحکم (7) ،تعلیقات و رسائل اسفارى، تعلیقات بر دیگر آثار صدرالمتالهین (8) ،تعلیقات بر دیگر آثار فلسفى (9) ،رسائل فلسفى عرفانى (10) و تقریرات اصول فقه (11) . آقاعلى در رساله خود نوشتسرگذشت (12) حواشى و تعلیقات اسفار را از جمله آثار خود بر شمرده است (13) . حکیم مؤسس از میان این تعلیقات رسائل مستقلى استخراج کرده است. این زسائل برآمده از تعلیقات اسفار عبارتند از: ژرف اندیشیهاى حکیم مؤسس...
رسالة فىالوجود الرابطى (14) ،رسالة فى اقسامالحمل (15) ،رسالة فى العلة و المعلول، رسالة فى طریقة الصدیقین، رسالة فى التوحید، رسالة سبیل الرشاد فى اثبات المعاد (16) . فارغ از این رسالهها تعلیقات متعددى بر اسفار باقى مىماند.
از لابلاى مکتوبات معاصرین اطلاعات ذیل درباره این تعلیقات بدست مىآید:
«اسفار مرحوم آقاعلى مدرس که مشتمل بر همه حواشى اوست و حواشى را به خط خود نوشته اشت در کتابخانه... مرحوم آقا میرزا فضل الله خان آشتیانى مستشار سابق دیوان عالى تمیز بود، بعدها بر ما معلوم شد این اسفار در اختیار ورثه آقاعلى است و تمام حواشى خود را که در طول زمان و قبل از طبع اسفار در حواشى اسفار خطى نوشته بود به کنار صفحات اسفار چاپ تهران به خط خود منتقل نموده است. حواشى آقاعلى بر مباحث مختلف اسفار بطور متفرقه و در حواشى سفر نفس مبسوط و مفصل است». (17)
«وى [آقاعلى] به یکى از تلامیذ خود بنام شیخ محمد رشتى دستور داد که مجموعه این حواشى را بصورت کتاب مستقل درآورد. میرزا احمد آشتیانى ... صفحات و سطور کتاب اسفار را که این تعلیقات ناظر بر آن موارد است مشخص فرمودهاند، متاسفانه بسیارى از اوراق این مجموعه مفقود گردیده است.» (18)
اسفار همراه با حواشى حکیم سبزوارى در سال 1282 هق به طریقه چاپ سنگى در تهران منتشر شد. چاپ حروفى اسفار همراه با حواشى ملاعلى نورى، حکیم سبزوارى، آقاعلى مدرس، ملا اسماعیل اصفهانى، حکیم محمد هیدجى و علامه سید محمدحسین طباطبایى در سال 1378ه ق در قم منتشر شد. در مقدمه ناشرین توضیح داده شده است:
«مااز بعضى اساتید یاد شده، تنها تعلیقاتى بر بعضى مواضع اسفار یافتهایم، مثلا از آقاعلى مدرس و مولى اسماعیل خواجوى تنها تعلیقات سفر نفس را بدست آوردهایم.» (19)
در جستجوى یک ساله به دنبال تعلیقات آقاعلى بر اسفار در نسخههاى خطى موجود در ایران بر اساس کلیه فهرستهاى نسخ خطى کتابخانههاى عمومى (و همچنین مراجعه به نسخ خطى کتابخانههاى خصوصى) در مجموع شش نسخه از تعلیقات آقاعلى بر اسفار بدست آمد. ویژگىهاى این نسخهها به شرح ذیل است:
نسخه اول: (م) نسخه خطى شماره1789 کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، تعلیقات على حواشى الحکیم السبزوارى على السفر الثالث من الاسفار الاربعة (20) .
این تعلیقات به خط خود آقاعلى است. تعلیقات اولیه تاریخ کتابت 1289 را با خود دارد. امضاهاى تعلیقات 110، 110 عفى عنه، 110 مدرس عفى عنه، على المدرس عفى عنه، المدرس عفى عنه مىباشد. تعدادى تعلیقه بىامضاء و نیز با امضاى 12 یا استاد نیز در آن به چشم مىخورد که انتساب آنها به آقاعلى محرز نیست. لذا موارد اخیر را ثبت نکردیم. این نسخه خوش خط و کم غلط و قابل اعتماد است و به لحاظ کثرت تعلیقات دومین نسخه محسوب مىشود (21) .
نسخه دوم: (ى) حاشیه خطى بر نسخه چاپ سنگى اسفار شماره 3821 کتابخانه مدرسه مروى تهران. (22)
این کتاب به گواهى یادداشتهاى اول آن در اختیار شیخ على مدرس نورى (شیخالشوارق) از شاگردان آقاعلى مدرس بود و شامل سفرهاى دوم، سوم و چهارم اسفار مىباشد. وى سفر دوم را در سال 1324 مباحثه نموده و 110 امضا کرده است. در اول سفر سوم نوشته شده است که کتاب در محرم 1306 خدمت آقاعلى به پایان رسیده است. در اول سفر چهارم نوشته شده که کتاب بین 1319 تا 1321 مباحثه شده و 110 امضا کرده است. با توجه به اینکه آقاعلى تعلیقات به خط خود را 110 (به حساب ابجد مساوى على) امضا مىکند، نباید پنداشت هر تعلیقه با امضاى 110 متعلق به وى است. آنچنانکه در تعلیقات شوارق نیز این مشکل به چشم مىخورد، متاسفانه شاگرد و استاد هر دو على هستند و هر دو نیز 110 امضا کردهاند. لذا در این نسخه امضاى 110 یا ش 110 (شیخ على) را از آن شیخ على نورى (شاگرد)دانسته و امضاهاى الاستاد المؤسس آقاعلى المدرس سلمه الله تعالى، الاستاد آقاعلى، على المدرس عفى عنه، عن الاستاد را متعلق به آقاعلى مدرس دانستیم. ما تنها حواشى با امضاى قابل اعتماد را نقل کردیم. حواشى این نسخه تنها بر سفر سوم و چهارم اسفار مىباشد. این حواشى بسیار ریز است و در جریان صحافى آن - در حدود بیستسال پیش - چند سطرى از آغاز یا انجام بعضى از تعلیقات ساقط شده است. این نسخه به لحاظ تعداد تعلیقات نسخه اول محسوب مىشود. علیرغم اهمیت این نسخه، در فهرست نسخ خطى کتابخانه مدرسه مروى معرفى نشده و در میان کتب عادى کتابخانه نگهدارى مىشد.
نسخه سوم: (ش) نسخه شخصى استاد سید جلالالدین آشتیانى، (23) حاشیه خطى بر چاپ سنگى اسفار. این حواشى به خط یکى از فضلاى تهران بوده که نزد آقاعلى مدرس و آقامیرزا هاشم و دیگر اساتید اسفار قرائت کرده است. در این نسخه حواشى آقاعلى مدرسقدس سره آقامحمد رضا، میرزا هاشم دام ظله، آقاغلامعلى دام ظله، الاستاد دام ظله و محمد اسماعیل به چشم مىخورد. حواشى آقاعلى بر سفرهاى اول و سوم (23 حاشیه) ریز و تا حدودى ناخوانا است. استاد آشتیانى در جایى نوشتهاند:
«دراسفارى که در اختیار این حقیر استحواشى آقامحمدرضا و آقاعلى به خط آقاشیخ غلامعلى دیده مىشود.» (24)
نسخه چهارم: (ح) نسخه شماره 49 کتابخانه مسجد جامع چهلستون تهران. این نسخه شامل سفرهاى سوم و چهارم است و در آن مجموعا 12 حاشیه از آقاعلى مدرس بر سفر سوم یافت مىشود. نسخه فاقد شماره صفحه مىباشد. خط حواشى به خط آقاعلى شبیه است در بعضى امضاهاى حواشى ظاهرا «دام ظله» به انتهاى نام آقاعلى مدرس اضافه شده است. (25)
نسخه پنجم: (مج) نسخه خطى شماره 1707 مجلس شوراى اسلامى. این اسفار به خط پدر آقاعلى ملاعبدالله مدرس زنوزى مىباشد، در آن مجموعا چهار حاشیه با امضاى 110 بر سفر اول و چهار اسفار یافت مىشود. (26)
نسخه ششم: (مط) اسفار چاپ حروفى قم 1378. در جلد هشتم مجموعا 33 حاشیه بر اوائل سفر نفس اسفار با امضاى «م» درج شده که در هیچیک از نسخ خطى فوق نمىباشد، بعلاوه45تعلیقات سفر نفس اسفار نیز در نسخه چاپ شده درج نشده است. (27) خوشوقتم که در این مجال تعلیقات با ارزش آقاعلى مدرس بر اسفار تقدیم ارباب فضل مىگردد.
آنچه در این تتبع انجام گرفته است:
1. احراز استناد تعلیقات به آقاعلى. براى احتیاط بیشتر عین امضاى هر نسخه را در پاورقى همراه با شماره صفحه نسخه منقول ذکر شده است. غیر از حواشى منقول از نسخه مطبوع، استناد دیگر تعلیقاتى که درج کردهام به آقاعلى محرز است.
2. مشخص کردن ربط هر تعلیقه به موضع مشخص از متن اسفار یا حاشیه سبزوارى.
3. ترتیب و تنظیم حواشى بر اساس شماره مسلسل.
4. تصحیح تعلیقات. (28)
5. تحقیق تعلیقات، استخراج نشانى آیات، روایات، آراء منقول از دیگر کتب و فلاسفه.
امیدوارم نسخ باقیمانده از تعلیقات اسفار آقاعلى بیشتر از آن باشد که من یافتهام و با یافتن آنها این تعلیقات قیمه تکمیل گردد. از تمامى دوستداران حکمت که نشانى از نسخ باقیمانده از این تعلیقات در اختیار دارند انتظار دارم که نگارنده را در این خدمت فرهنگى یارى کنند (29) . در این مجال به واسطه محدودیت صفحات مجله بخش اول این تعلیقات شامل تعلیقات مختصر سفر اول و تعلیقات سفر سوم تا پایان موقف چهارم منتشر مىشود و باقى تعلیقات در شماره آینده درج خواهد شد ان شاء الله.
در این بخش 126 تعلیقه آقاعلى بر اسفار براى نخستین بار منتشر مىشود. 8 تعلیقه آن مربوط به سفر اول و مابقى از آن سفر سوم. مهمترین مباحثى که در سفر سوم مورد موشکافى و ژرف اندیشى حکیم مؤسس واقع شده عبارتند از: اثبات وجود خداوند، ابعاد مختلف توحید، اثبات صفات کمالیه خداوند و عینیت صفات و ذات، بحث پیچیده علم خداوند (که بیشترین حجم این تعلیقات را به خود اختصاص داده است) به ویژه علم خداوند به ماسوى، نقد تفصیلى مذهب مشاء واشراق در مساله علم خداوند، تحلیل انتقادى مبسوط راى حکمت متعالیه در بحث علم خداوند به ماسوى ذات، بحث مراتب علم خداوند به اشیاء. قوىترین و گستردهترین بحث این بخش بحث علم خداوند است. رجوعى به دیگر آثار حکیم مؤسس از قبیل تعلیقات الشواهد الربوبیة، بدایع الحکم و تقریرات المبدء و المعاد و مقایسه آن با تعلیقات الاسفار الاربعة نشان مىدهد که بحث علم از مطرحترین مباحث فلسفى در اندیشه آقاعلى مدرس قدس سره بوده است. تحلیل انتقادى آراء او و استخراج دیدگاههاى تازه و تقریرهاى جدید وى در گرو انتشار همه آثار اوست، که امیدوارم به زودى جامه عمل پوشد. (30) تذکر کاستى و خطاهاى این قلم مورد امتنان است.
پىنوشتها:
1- ر.ک: مقاله «اندیشههاى جدید و ارزش تفکر فلسفى صدرالمتالهین»، به قلم نگارنده، کیهان اندیشه، شماره 50، مهر آبان 1372، ص103-86.
2- براى آشنایى با حواشى و تعلیقات اسفار ر.ک : «الذریعة الى تصانیف الشیعه»، شیخ آقا بزرگ طهرانى، ج6، ص19.
3- به نظر استاد سید جلالالدین آشتیانى: این حاشیه از همه حواشى اسفار محققانهتر است و در استوارى و متانت کمتر از اصل کتاب نیست، چرا که متضمن تحقیقات عالیه و مشتمل بر افکار تازه و دقیق مىباشد». مقدمه المسائل القدسیة، در رسایل فلسفى صدر المتالهین، ص57 (مشهد 1352 ش) و مقدمه رسایل حکیم سبزوارى، ص98 (تهران 1368، چاپ سوم).
4- وى از اکابر فلاسفه و از اعاظم شارحان کلمات صدرالمتالهین است و در تتبع و احاطه به کلمات مشایخ کم نظیر و اهل تصرف در مبانى بوده است.» استاد سید جلالالدین آشتیانى، شرح حال و آراء فلسفى ملاصدرا، صفحه 91 (تهران1360).
5- آقا على در مسائل معاد جسمانى، حمل، اعتبارات ماهیت، بساطت وجود، اصالت وجود و حرکت جوهرى و ... صاحب آراء تازه و تقریرهاى نو مىباشد.
6- فهرست توصیفى آثار آقاعلى قدس سره شامل معرفى تمامى نسخ خطى رسائل و مکتوبات وى را تدوین کردهام و امید نشر قریب آن را مىبرم. مجموعه منتشر خواهد شد، ان شاءالله.
7- بدایع الحکم مهمترین اثر آقاعلى مدرس پاسخ فارسى به هفتسؤال فلسفى عمادالدوله بدیعالملک است. این کتاب در سال 1314 ه ق در 278 در تهران به طریقه چاپ سنگى منتشر شده است. از قرار اطلاع چاپ مصحح بدایع الحکم به زودى منتشر خواهد شد. در تهران، این کتاب بر اساس نسخه خطى منحصر بفرد به خط آقاعلى توسط آقایان اشک شیرین و دکتر على اصغر مهدوى مراحل نهایى تصحیح را مىگذراند و در سلسله انتشارات دانشگاه تهران منتشر خواهد شد. در تبریز این کتاب براساس نسخ خطى کتابخانه ملک به همتحجتالاسلام محمدجواد ساروى مراحل نهایى تدوین را مىگذراند و در سلسله انتشارات دانشگاه تبریز منتشر خواهد شد. ضمنا حجت الاسلام احمد واعظى بدایع را براساس نسخه چاپ سنگى تصحیح کرده و توسط انتشارات الزهراء تهران در دست انتشار است. آقاى دکتر مصطفى محقق داماد نیز در نامه فرهنگستان علوم شماره 4، صفحه 138، نوشته است: «نسخه اصل دستنویس حکیم زنوزى از گزند حوادث مصون مانده و پس از گذشتبیش از یک قرن هم اکنون در اختیار ماست و امیدواریم تا بر اساس آن به زودى چاپ تازهتر و بهترى از این کتاب را که در تاریخ فلسفه اسلامى از اهمیت و ارزش فراوانى برخوردار است، منتشر سازیم و در اختیار علاقهمندان قرار دهیم.»
8- این تعلیقات عبارتند از: اول: تعلیقات الشواهد الربوبیة (تصحیح و تحقیق نگارنده، نامه مفید، قم، بهار 1376، ص121-158). دوم: تعلیقات شرح الهدایة الاثیریة (چاپ سنگى، تهران 1313 ه ق). سوم: تعلیقات حواشى شرح حکمةالاشراق. چهارم: تعلیقات حواشى الهیات الشفا. پنجم: تقریرات المبدا و المعاد; که بصورت تعلیقات توسط یکى از شاگردان آقاعلى به رشته تحریر درآمده و بعد از بدایع مفصلترین اثر آقاعلى به حساب مىآید. سه تعلیقه اخیر مطلقا منتشر نشده است. ضمنا آقاعلى شرح اسرار آیات ملاصدرا را نیز آغاز کرده اما اجل مهلت اتمام آنرا نداده و تنها موفق به نگارش مقدمه شرح شده است.
9- مهمترین این تعلیقات، تعلیقات شوارق الالهام (چاپ سنگى، تهران، 1311 ه ق)، تعلیقات لمعات الهیه (مشهد، 1354 ه ق) و تعلیقات مختصر بر پنج اثر فلسفى کلامى دیگر است.
10- از آقاعلى تا کنون سه رساله مستقل بدون نام مشخص در فلسفه و عرفان بدست آمده که حاوى آراء بدیع و مطالب عالیه مىباشد و معرفى آنها مجالى دیگر مىطلبد.
11- از حکیم مؤسس تقریرى از درسهاىاصول و فقه به سبک شیخ اعظم مرتضى انصارىقدس سره در بحث اصول عملیه به جا مانده است.
12- رساله خود نوشتسرگذشت در کتابهاى طرائق الحقائق، مقدمه انوار جلیه، مقدمه لمعات الهیه و تاریخ حکما و عرفا متاخر بر صدرالمتالهین منتشر شده است.
13- شیخ آقا بزرگ تهرانى در الذریعه، ج 6، ص 20، این تعلیقات را معرفى کرده است: «هى قلیلة على بعض مواضع الاسفار».
14- تصحیح، تحقیق و تقدیم نگارنده، نامه مفید، قم، زمستان 1375، شماره 8، صص27-70.
15- رساله حملیه، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، تهران، 1363 ه ش، 83 صفحه. نام مصحح مشخص نشده، ظاهرا کتاب براساس نسخه چاپ سنگى (تهران 1314 هق و نیز تهران 1320 ش) تصحیح شده است.
16- تصحیح، تحقیق و تقدیم نگارنده، نامه مفید، قم، زمستان 1375، شماره 8، صص97-152.
17- استاد سید جلالالدین آشتیانى، مقدمه المسائل القدسیة، در رسایل فلسفى صدرالمتالهین، ص55 (مشهد 1352 ش)، ر.ک: «شرح حال و آراء فلسفى ملاصدرا، ص215 (تهران 1360)، مقدمه المبدا و المعاد صدرالمتالهین ص52، زادالمسافرین، ص253.
18- استاد آشتیانى، مقدمه انوار جلیه ملاعبدالله زنوزى، صص20و21، (تهران، 1371، چاپ دوم).
وى در ادامه درباره تعلیقات آقاعلى بر اسفار آورده است:
«او براى سهولتشاگردان از حواشى متعددى استفاده فرموده است. از آن جمله حواشى حکیم سبزوارى است که از دیگر حواشى مفصلتر است. او از تعلیقات شیخ مهدى اصفهانى (از مدرسان اسفار و از احفاد ملامحمد باقر مجلسى) که از او در حواشى برالهیات اسفار، مبحث اراده به «جدنا القمقام» تعبیر کرده، نقل نموده است. او همچنین از مرحوم سید هادى حسینى - مؤلف تعلیقات بر شرح هدایه ملاصدرا جسته جسته در امور عامه و جاهاى دیگر تعلیقه نقل کرده است. آقاعلى از استاد خود ملا آقاى قزوینى چیزى نقل نکرده است. ولى از ملا اسماعیل اصفهانى معروف به واحدالعین و ملا اسماعیل حکیم و آخوند ملاعلى نورى حواشى نقل کرده است. او گاهى از شوارق و دیگر کتب فلسفى که در توضیح عبارات اسفار شاگرد را راهنمایى مىکند، عباراتى کوتاه نقل مىکند. آقا على گویا جواهر و اعراض اسفار را نیز تدریس کرده است. در جواهر و اعراض از هر عبارتى که در حل مشکل عبارات مدخلیت داشته از جمله از کتب ملاصدرا و ابنسینا و دیگران استفاده کرده است.» مقدمه انور جلیه ملاعبدالله زنوزى، صص20و21. «حواشى آقاعلى بر قسمت نقس اسفار مفصل است و شاید تمام آن حواشى بیش از مطالب کتاب نفس است و متضمن عالىترین تحقیقات در علم انفس ...» مقدمه المبدا و المعاد، ص52.
«این مطلب را آقاعلى مفصل در حواشى جواهر و اعراض و نیز در اوایل شرح هدایة بیان کرده است...»، همان، ص56. عدم تطبیق اطلاعات استاد بر تعلیقات بجامانده این امید را زنده مىکند که نسخ دیگرى از تعلیقات آقاعلى در میان باشد که هنوز از چشم نگارنده مخفى مانده باشد.
19- صفحه ث، مقدمة الناشرین، 1 ربیع الثانى 1378 به امضاى آقاى رضا لطفى، (جلد اول اسفار).
20- این نسخه در جلد پنجم فهرست نسخ خطى کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، ص186، معرفى شده است.
21- از جناب آقاى عبدالحسین حائرى که تجارب ذى قیمتخود را در حل پارهاى ابهامات مخطوطات آقاعلى در اختیارم گذاشتند صمیمانه سپاسگزارم.
22- در ملاقات زمستان 75 با استاد سیدجلالالدین آشتیانى در مشهد مقدس، ایشان با کمال سماحت تمامى اوراق زیراکسى از یک نسخه از حواشى آقاعلى بر اسفار را در اختیارم گذاشتند. رنگ این اوراق نشان مىداد که حدود دو دهه از عمر آنها مىگذرد. استاد خود درصدد تصحیح این حواشى بودهاند (مقدمه انوار جلیه، ص42: حواشى آقاعلى بر اسفار که درصدد طبع آن حواشى بىنظیر برامدهام...) در ملاقات بهار 76 با جناب آقاى محمد خواجوى مصحح و مترجم آثار صدرالمتالهین ایشان ابراز داشتند اوراق یاد شده مربوط به اسفار کتابخانه مروى است که توسط وى به سفارش استاد آشتیانى زیراکس شده است. متاسفانه برخى از مواضع این اوراق بواسطه ریز بودن خط حواشى ناخوانا بود که با مراجعه به اصل نسخه کتابخانه مروى مشکل مرتفع شد. از استاد آشتیانى، آقاى خواجوى و نیز متولى و کتابداران مدرسه مروى صمیمانه سپاسگزارم.
23- استاد آشتیانى با کمال بزرگوارى این نسخه منحصر بفرد که در بعضى مواضع مزین به حواشى خود ایشان نیز هست جهت استنساخ چند روزى در اختیار این بنده گذاشتند که از لطف ایشان سپاسگزارم.
24- مقدمه انوار جلیه، ص37، مقدمه لمعات الهیه، ص5.
25- فهرست نسخ خطى کتابخانه مسجد جامع چهلستون، رضا استادى، ص3.
26- ر.ک: فهرست نسخ خطى کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، ج 5، ص42.
27- براى یافتن نشانى از نسخه خطى اسفار مطبوع از مصححین آن سراغ گرفتم، از دو مصحح آن یکى از دار دنیا رفته است و دیگرى اظهار بىاطلاعى کرد.
28- حجت الاسلام شیخ صادق محمودى مقابله دوم متن دست نویس و مخطوط را انجام دادهاند، از ایشان سپاسگزارم.
29- طبع و انتشار این حواشى خدمتى استبه عالم فلسفه و علم» استاد آشتیانى، مقدمه المبدء و المعاد، ص 52.
30- مجموعه آثار حکیم مؤسس (به استثناى بدایع الحکم) توسط نگارنده جمع آورى، تصحیح، تحقیق و تنظیم شده و در آینده نزدیک در سه جلد منتشر خواهد شد. ان شاء الله.
تبلیغات
