کتابشناسى توصیفى نخستین حکیم مسلمان

«1»

ابویوسف یعقوب بن اسحاق کندى (185 ـ 252) مشهور به «فیلسوف العرب» از بزرگترین عالمان جهان اسلام است؛ او را نخستین فیلسوف مسلمان، یکى از نه صاحب نظر اصلى علم احکام نجوم و یکى از دوازده چهره علمى تاریخ بشریت که به لحاظ عقلى بیش از دیگران تأثیر و اهمیت داشته شمرده‏اند.(135) کندى، پدر فلسفه اسلامى است. پس از نهضت ترجمه آثار فلسفى از یونانى و سریانى به عربى، فارغ از تحلیل و تفسیر آراى فلسفى، کندى نخستین تألیفات مستقل فلسفى را در جهان اسلام بنیاد نهاد. فلسفه کندى ترکیبى از فلسفه ارسطویى، به روایت مفسران اسکندرانى، فلسفه نو افلاطونى و تعالیم اسلامى است. در مکتب کندى علم با فلسفه آمیخته است. شهرت او در احکام نجوم و ریاضى کمتر از شهرت وى در فلسفه نیست. در منطق، علوم طبیعى، طب و موسیقى صاحب اطلاعاتى وسیع و تألیفات متعدد است. در عین حال مسلمانى پاک نهاد و معتقد بوده، و در سازگارى فلسفه و دین، عقل و وحى کوشش فراوان کرده است.

در مسائل اعتقادى به کلام معتزلى گرایش داشته است، امّا احتمال تشیّع وى (شیعه زیدى) نیز قابل اعتناست.(136)

کندى در خاندانى از اشراف قبیله کنده به دنیا آمده و از نوادگان اشعث بن قیس، از اصحاب رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ، به حساب مى‏آید. پدرش حکومت کوفه را به عهده داشته است. وى در بصره و بغداد تحصیل کرده و گرچه استادان وى مشخص نیست، امّا از عالمان ذیل به عنوان شاگردان کندى مى‏توان یاد کرد: شهید ابوالعباس احمد بن طیب سرخسى (م 286)، ابو زید احمد بن سهل بلخى (م 223) و ابو معشر جعفر بن محمد بلخى (م 272).

امتیازات ویژه کندى:

1. او نخستین حکیم مسلمان است؛ با او تألیف و تفکر مستقل فلسفى در جهان اسلام آغاز مى‏شود.

2. او اولین فیلسوف عرب است على رغم اینکه اکثر حکیمان مسلمان، غیر عرب و بویژه ایرانى هستند، اولین حکیم مسلمان، یک عربى الاصل است، این مسأله تا آنجا اهمیت یافته که «فیلسوف العرب» لقب اختصاصى کندى شده است.

3. او مؤلف نخستین قاموس فلسفى به زبان عربى و در جهان اسلام بنام «رسالة فى حدود الاشیاء و رسومها» مى‏باشد. کار کندى ادامه روش ارسطو در کتاب دلتا(137) به حساب مى‏آید که توسط فارابى(138) و ابن سینا(139) به تکامل رسیده است. به علاوه کندى را مى‏توان از نخستین واضعان اصطلاحات عربى در مقابل واژه‏هاى فلسفى یونانى دانست.

4. کندى را مى‏توان نخستین ویراستار علمى جهان اسلام به حساب آورد؛ او خود مستقیماً به ترجمه اقدام نکرده است. اما مهمترین آثار فلسفى به سفارش و نظارت علمى وى به عربى ترجمه شده است. کندى در تنقیح، تصحیح، و تلخیص متون اصیل فلسفى که به عربى ترجمه شده بود، نقش فعالى به عهده داشته است. مهمترین اثرى که نام کندى به عنوان اصلاح‏گر ویراستار نهایى در آغاز آن به چشم مى‏خورد، اثولوجیا است که نقشى غیر قابل رقابت در فلسفه اسلامى داشته است.

5. کندى اولین عالم ذوالفنون و نخستین «فیلسوف ـ دانشمند» جهان اسلام است. فلسفه الهى، طبیعیات، ریاضیات از جمله نجوم، طب و موسیقى رشته‏هاى تخصصى کندى است و در همه این رشته‏ها رساله‏هاى متعدّدى نوشته است.

6. کندى در رشد فلسفه و علوم در خارج از جهان اسلام در قرون وسطى تأثیر بسزایى داشته است. در ادبیات عربى از او به عنوان یک منجّم طراز اوّل یاد مى‏شود(140) ترجمه قرون وسطایى آثار پزشکى کندى(141) از او چهره یک طبیب حاذق را ارائه کرده است. این همه غیر از تأثیر جدّى وى در فلسفه قرون وسطایى غرب است. نگاهى به قدمت ترجمه‏هاى متعدّد رسائل کندى(142) به لاتین به ویژه رساله عقل پرده از رفعت مقام فلسفى وى بر مى‏دارد.

7. کندى على رغم اشراف همه جانبه بر فلسفه یونان، هرگز از فلسفه یونانى منفعل نبوده است و در مسائل فلسفى که به نحوى مى‏پنداشته با مسائل اعتقادى و ایمان دینى معارضه دارد، حرمت دیانت را پاس داشته و رأى مشهور فلسفى را که معارض با ظاهر دین بوده قابل اعتنا ندانسته است. در دفاع از کیان اعتقادى اسلام در مقابل دهریان، مانویان، ولا ادریان رساله نوشته(143)، همچون پاسدارى بصیر به دفاع از حریم وحى برخاسته است. در مباحث حدوث و تناهى عالم و بویژه بحث از خداوند، بیشتر متکلّمانه سلوک کرده تا فیلسوفانه، لذا از حیثى او را مى‏توان متکلم فیلسوف دانست.

8. او را مى‏توان نخستین کتاب شناس فلسفى در جهان اسلام دانست. معرفى دقیق آثار ارسطو در رساله نامدار «فى کمیة کتب ارسطو» باعث شده است که از وى به عنوان معتبرترین کتابشناس قرون اولیه اسلامى یاد شود. این رساله از جایگاه و میزان شناخت مسلمانان از آثار مهمترین فیلسوف یونانى پرده بر مى‏دارد.

9. کندى از قهرمانان و پیشگامان سازگارى دین و فلسفه است؛ توافق عقل و شرع با کوششهاى صمیمانه وى آغاز مى‏شود رأى ویژه او در این امر مهمّ از مهمترین آراى کندى به شمار مى‏آید.

10. از جمله مهمترین آراى کندى در مسائل فلسفى، مى‏توان از رأى خاص وى درباره عقل یاد کرد. کندى در سیر تعدد عقول از دو عقل به چهار عقل، از ارسطو تا ابن سینا نقش مهمى را ایفا کرده است. قول به حدوث عالم و نفى ازلیت جهان و آفرینش از عدم، امکان اثبات وحى از راه قیاس منطقى، برترى وحى بر فلسفه، اثبات قدرت خداوند بر مبناى احداث جهان و امکان حدوث معجزات از دیگر آراى خاص فلسفى ـ کلامى کندى است. اگر چه با ظهور فارابى و به ویژه ابن سینا یاد کندى تحت الشعاع آنها قرار مى‏گیرد اما بى تردید کوششهاى وى بویژه نقش مهم او در شروع اندیشه فلسفى اسلامى فراموش نشدنى است.

«2»

قدیمى‏ترین منبعى که عناوین آثار کندى را ثبت کرده فهرست ابن ندیم (متوفى بعد از 377) است. وى کندى را در زمره فلاسفه طبیعى ذکر کرده است. شماره کتب و رسائل کندى به روایت ابن ندیم به 242 مى‏رسد که به ترتیب موضوع علوم مرتب شده است. ابن صاعد اندلسى (م 462) در «طبقات الامم» دومین فهرست آثار کندى را به رشته تحریر در آورده است. قفطى (م 646) در «اخبار العلماء باخبار الحکماء» به شیوه ابن ندیم فهرست دیگرى از آثار کندى را ارائه کرده است. ابن ابى اصیبعة (م 668) در «عیون الانباء فى طبقات» الاطباء چهارمین فهرست رسائل و کتابهاى کندى را نگاشته است. دیگر مورّخان فلسفه در شمارش آثار کندى همواره به منابع چهارگانه فوق متکى بوده‏اند و چیزى بر آنها نیفزوده‏اند. در اوائل نیمه دوم قرن نوزدهم میلادى گوستاو فلوگل محقق اروپایى با تطبیق و اصلاح منابع پیشین 256 اثر براى کندى بر شمرده است آلبینو ناجى در اواخر قرن نوزدهم میلادى علاوه بر انتشار ترجمه‏هاى قرون وسطایى چهار رساله کندى فهرستى از رسائل و ترجمه‏هاى وى را که در کتابخانه‏هاى اروپا موجود بوده منتشر کرد. صرف نظر از فهرست عام بروکلمن در اوایل قرن بیستم، مستشرق آلمانى ریتر به کمک یکى از شاگردانش موفق به کشف مجموعه‏اى از رسایل کندى در کتابخانه ایاصوفیاى ترکیه شد. فهرست ریتر در 1932 م منتشر شد. کشف ریتر منجر به عنایت جدید متفکران عرب به کندى و شروع به تصحیح رسایل تازه به دست آمده وى گردید. پس از این واقعه مهمترین و کاملترین کتابشناسى کندى از آن پدر ریچارد یوسف مکارّتى در «التصانیف المنسوبه الى فیلسوف العرب» (بغداد 1962) مى‏باشد. مکارتى علاوه بر تکمیل کار فلوگل در بخش اوّل کتابش، فهرستى نیکو از رسائل مخطوط، مطبوع و ترجمه شده کندى را تا زمان خود در بخش دوّم کتابش ارائه کرده که مجموعه آنها به 82 رساله مى‏رسد.

دکتر عبدالرحمن شاه ولى محقق پاکستانى در ضمن تحقیق گسترده خود توانست 38 رساله مطبوع کندى را بر شمارد. بعد از وى از تحقیقات «ازمیرى» محقق ترک و «عزاوى» محقق عرب در زمینه کتابشناسى کندى مى‏توان یاد کرد.(144)

از مجموعه رسائل و کتب کندى تنها یک پنجم آنها به زمان ما رسیده است و از رسایل بجا مانده کمتر از ده رساله هنوز مخطوط است و بقیه تصحیح و منتشر شده است و نیمى از آثار بجا مانده را آثار فلسفى تشکیل مى‏دهد.

مهمترین آثار بجا مانده کندى عبارتند از:

1. کتاب فى الفسلفة الاولى؛

2. رسالة فى العقل؛

3. رسالة فى حدود الاشیاء و رسومها؛

4. رسالة فى الحلیة لدفع الاحزان؛

5. رسالة فى کمیته کتب ارسطو؛

در تصحیح و احیاء آثار کندى بزرگترین سهم از آن دکتر محمّد عبدالهادى ابوریده است. به همت وى براى نخستین بار 25 رساله کندى تصحیح و منتشر شد. رسائل کندى درباره موسیقى توسط زکریا یوسف احیاء و منتشر شده است. کار عبدالرحمن بدوى نیز در تصحیح دقیق رساله‏هاى مهم کندى قابل ذکر است.

«3»

در نیم قرن اخیر، در میان متفکران عرب اقبالى جدّى به شناخت و تحلیل آراء کندى مشاهده مى‏شود. نگارش حداقل پانزده کتاب مستقل درباره کندى حاکى از اهمیت کندى براى فرهنگ عربى است. پیش کسوت کندى شناسى مصطفى عبدالرزاق مصرى است.

مقدمه تحلیلى و مبسوط ابوریده بر رسائل کندى هنوز در تحلیل آراى فلسفى کندى نوشتارى قابل اعتنا به شمار مى‏آید. کار عبدالرحمن شاه ولى از مفصل‏ترین و دقیق‏ترین آثار منتشر شده درباره کندى است. حسام محى الدین آلوسى نیز کتابى در دو بخش منتشر کرده که بخشى به تحلیل آراء کندى و بخشى به تحلیل و نقد کتابهاى منتشر شده درباره کندى پرداخته است. در زبان ترکى مهمترین تحقیق درباره کندى از آن ازمیرى است. برخى از شرقى‏ها آثار خود را درباره کندى به زبانهاى غربى منتشر کرده‏اند که مفصل‏ترین آنها کار جورج عطیه پاکستانى است. مقالات متعدد محققین غربى درباره کندى حاوى اطلاعاتى مفید درباره ابعاد مختلف آثار و آراء کندى مى‏باشد. با وجود این هیچیک از آثار کندى در ایران منتشر نشده و تنها یکى دو اثر وى به فارسى ترجمه شده است. مقالات و رساله‏هایى که درباره کندى به زبان فارسى منتشر شده در مقایسه با آثار مشابه عربى و غربى کارى بسیار کم اهمیت و جزئى است. در اکثر کتابخانه‏هاى ایران نه از آثار کندى خبرى است، نه از آثار منتشر شده درباره کندى. در مجموع فرهنگ ایرانى از نخستین فیلسوف اسلامى غفلت کرده است.

«4»

کتابشناسى حاضر از دو بخش تشکیل شده است: بخش اوّل مربوط به آثار بجامانده از کندى و بخش دوّم درباره خود کندى است. بخش اوّل داراى سه فصل است: در قسمت اوّل شش مجموعه از آثار کندى معرفى شده است و مراد از مجموعه کتابهایى است که حاوى متن اصلى یا ترجمه حداقل دو رساله کندى باشد. در قسمت دوّم: آثار منتشر شده کندى، 46 اثر کندى با ذکر مشخصات کامل کلیه چاپهاى آنها و نیز مشخصات ترجمه‏هاى آنها به زبانهاى لاتین، عبرى، ایتالیایى، فرانسه، انگلیسى و فارسى، به ترتیب زمان انتشار معرفى شده است. این آثار منتشر شده شامل دو ویراستارى و 44 رساله مى‏باشد از رسایل منتشر شده تنها ترجمه لاتین یا عبرى سه رساله باقى مانده و متن اصلى عربى این رساله‏ها به زمان ما نرسیده است در فهرست حاضر به فهرستهاى پیشین مشخصات هشت رساله مطبوع کندى افزوده شده و اطلاعات جدیدى در مورد دیگر رسایل اضافه شده است.

در قسمت سوم رسایل مخطوط و منتشر نشده کندى آمده است که تعداد آنها به هفت مى‏رسد.

بخش دوّم متضمن معرفى آثارى است که درباره کندى به زبانهاى مختلف نوشته شده است. این بخش از پنج قسمت تشکیل شده است:

قسمت اوّل: معرفى آثار سنتى عربى مرتبط با کندى است یعنى یازده اثر کلاسیک عربى که غالباً تاریخ فلاسفه مى‏باشد در این قسمت معرفى شده‏اند. قسمت دوّم: تک نگاریهایى درباره کندى به زبان عربى، (پانزده کتاب). قسمت سوم: مقالات و کتابهایى که بخشى از آن درباره کندى است به زبان عربى (26 اثر). قسمت چهارم: تألیفات درباره کندى به زبان فارسى (شش اثر). قسمت پنجم: مقالات و کتابهایى که به زبانهاى مختلف اروپایى یعنى لاتین، ایتالیایى، آلمانى، فرانسوى و انگلیسى درباره کندى منتشر شده است. (27 اثر) کلیه آثار به زبان اصلى معرفى شده‏اند و در ذیل زبان اصلى به مشخصات ترجمه به دیگر زبانها اشاره شده است.

فراهم نبودن بسیارى از ابزار تحقیق در ایران، از جمله مدون نبودن کتابشناسى جامع ملّى و نیز دشوارى دسترسى به کتابشناسى‏هاى عربى و غربى و فقر شدید کتابخانه‏هاى ما نقصان یک کتابشناسى را طبیعى جلوه مى‏کند. امید است با تذکر کاستى‏ها این کتابشناسى تکمیل شود؛ البته بدیهى است که تحقیق همه جانبه تنها با کتابشناسى دقیق موضوعى میسر است. در اینجا لازم است از کمکهاى آقاى محمد نورى در فیش برداریهاى لازم جهت معرفى مقالات عربى و فارسى درباره کندى سپاسگزارى کنم.

بخش اوّل: آثار کندى

1 ـ مجموعه‏ها

کتابهاى حاوى متن اصلى یا ترجمه بیش از دو رساله کندى به ترتیب تاریخ انتشار:

1 ـ «ملاحظاتى درباره فلسفه کندى» شامل ترجمه‏اى قرون وسطایى چهار رساله کندى به لاتین:

Die philosophisehen Abhandlungen des ja qub Ben ishaq Al-kindiتوسط ، von Albino Nagy

در مجموعه:

Beitrage zur eschichte der philosophie des Mittelalters, Band II, Heft V.Munster, 1897.

2 ـ محمّد عبدالهادى ابوریده؛ رسائل الکندى الفلسفیة (قاهره؛ دارالفکر العربى، المجلد الاوّل، 1369 ق؛ المجلد الثانى، 1372ق) شامل متن اصلى بیست و چهار رساله کندى و ترجمه عربى یک رساله از ترجمه لاتین بجا مانده آن؛

3 ـ الاب یوحنا قمیر، الکندى دراسة و مختارات (بیروت، المطبعة الکاتولیکیه ـ 1954 م) گزیده‏اى از رسائل کندى همراه با متن کامل چهار رساله وى.

ترجمه فارسى: صادق سجادى، الکندى فیلسوف بزرگ جهان اسلام؛ (تهران: انتشارات فلسفه، 1363.)

4 ـ زکریا، یوسف، مؤلفات الکندى الموسیقیة، (بغداد: المجمع العلمى العراقى 1962 م) شامل متن اصلى پنج رساله کندى در موسیقى؛

5 ـ عبدالرحمن بدوى؛ رسائل فلسفیة للکندى و الفارابى و ابن باجه و ابن عدى، (1968 م، الطبعة الثالثه 1983 م، بیروت، دارالاندلس) شامل متن اصلى دو رساله کندى؛

6 ـ عبدالرحمن بدوى، صوان الحکمة و ثلاث رسائل، تألیف ابوسلیمان المنطقى السجستانى، (تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران 1974 م) / 282 ـ 297، شامل متن یک رساله و نکات مستخرجه از آراى کندى.(145)

2 ـ آثار منتشر شده کندى (146)

1 ـ رسالة الابانة عن سجود الجرم الاقصى و طاعته للّه عزّو جلّ (رسالة الکندى الى احمد بن المعتصم فى الابانة...)

ابوریده، رسائل، رساله 8، ج 1 / 238 ـ 261؛

2 ـ رسالة الابانة عن انّ طبیعة الفلک مخالفة لطبایع العناصر الاربعة

ابوریدة، رسائل، رساله 16، ج 2 / 36 ـ 46؛

3 ـ رسالة فى اجزاء خبریة فى الموسیقى

یوسف، مؤلفات، رساله 2؛

4 ـ رسالة فى احداث الجوّ (متن عربى):

Rozental, Journal of the American oriental society 1956, vol, 76, pp27_31

5 ـ رسالة فى الفاظ سقراط

ماجد فخرى، دراسات فى الفکر العربى، الکندى و السقراط، بیروت 1977 م، / 45 ـ 48،(147)

6 ـ رسالة الکندى الى بعض اخوانه فى الامراض البلغمیة العظام

بدوى، صوان الحکمة سجستانى / 287 ـ 290؛

7 ـ رسالة ایضاح تناهى جرم العالم (رسالة الکندى الى احمد بن محمّد الخراسانى فى ایضاح...)

ابو ریدة، رسائل، رساله 4، ج 1 / 185 ـ 194؛

8 ـ رسالة فى تعریف فن البرهان منطقى

ترجمه قرون وسطایى از عربى به لاتین: Nagy,1897؛

9 ـ رسالة فى الثلج و البرد و الصواعق و الرعد و البرق و الزمهریر.

ابو ریده، رسائل، رساله 22، ج 2 / 79 ـ 85؛

10 ـ رسالة الجرم الحامل بطباعه اللون من العناصر الاربعة و الّذى هو علّة اللون فى غیره.

ابو ریده، رسائل، رساله 19، ج 1 / 64 ـ 68؛

11 ـ رسالة فى الجواهر الخمسة.

الف : ترجمه قرون وسطایى از عربى به لاتین: Nagy,1897

ب : ترجمه عربى از لاتین همراه با متن لاتین: ابوریدة، رسائل، رساله 15، ج 2 / 5 ـ 35؛

12 ـ الرسالة الکبرى فى التألیف (الکتاب الاعظم فى التألیف)

یوسف، مؤلفات؛ الرسالة الخامسة؛

13 ـ رسالة انه توجد جواهر لا اجسام (رسالة جواهر الاجسام)

ابوریدة، رسائل، رساله 9، ج 1 / 262 ـ 269؛

14 ـ رسالة فى التنجم

اتولت (148)ottoloth؛

15 ـ رسالة فى حدود الاشیاء و رسومها

الف : مجلة الازهر، مجلد 18، 1366 ق، / 186 ـ 199.

ب : ابو ریدة، رسائل، رساله 2، ج 1 / 163 ـ 180.

ترجمه فارسى: رساله کندى در حدود و رسوم اشیاء، ترجمه احمد آرام، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانى تبریز، سال 31، ش 1، (مسلسل 127)، بهار 1362.

ج : قمیر، الکندى دراسة و مختارات

ترجمه فارسى: سجادى، الکندى فیلسوف بزرگ جهان اسلام، / 65 ـ 71.

16 ـ کتاب الحروف

جریدى، 1937 م(149)؛

17 ـ رسالة فى الحلیة لدفع الاحزان

الف : متن عربى همراه با ترجمه ایتالیایى:

H. Ritter and Walzer:studi su Al _ kindi,II,

:Uno scritto Morale Inedito di Al _ Kindi

Memorie della R. Accademia Nazionale dei Lincel

Classe di Scienze Moral, sturiche, e filoloqiche, VI, vol VIII. fase. I. Roma, 1938.

ب : محمد کاظم طریحى، ضمیمه کتاب الکندى فیلسوف العرب الاوّل حیاته و سیرته، آراؤه و فلسفته، بغداد، مکتبته المعارف، 1962 م.

ج : بدوى، رسائل فلسفیه، / 6 ـ 32.(150)

18 ـ رسالة فى خبر صناعة التألیف

الف : زکریا یوسف، مؤلفات، الرسالة الاولى

ب : یوسف شوقى رسالة الکندى فى خبر صناعة التألیف، قاهره، وزارة الثقافة، 1969 م؛

19 ـ رسالة الرّد على النصارى.

الف : ردود یحیى بن عدى Revve de l, Orient chretien, vol. 22 (Tome II, ××II) [1920]

ب : ردّ العلامة یحیى بن عدى التکریتى السریانى الارتوذکسى على فیلسوف العرب ابى یوسف یعقوب بن اسحاق الکندى و هو دفاع عن صحة عقیدة التثلیث، تحقیق افرام بر صوم، مجلة البطریرکیة السریانیه، المجلد 6، القدس، 1939 م؛

20 ـ رسالة السبب الّذى له نسبت القدماء الاشکال الخمسة الى الاسطقسات

ابوریدة، رسائل، رساله 18، ج / 54 ـ 63؛

21 ـ رسالة فى السیوف و اجناسها

عبدالرحمن زکى، مجلّة کلیة الآداب، قاهره، 1952 م ـ مجلد 4، ج 2؛

22 ـ رسالة فى العقل (فى ماهیة العقل)

الف : ترجمه قرون وسطایى به لاتین: (151)Nagy,1897

ب : رسالة فى ماهیة العقل، تصحیح احمد فؤاد الاهوانى، همراه با کتاب النفس لابن رشد، قاهرة 1950 م.

ج : ابوریدة، رسائل، رساله 13، ج 1 / 312 ـ 359.

د : متن عربى همراه با ترجمه انگلیسى: ریچارد مکارتى، المجلّة الاسلامیة کراچى 1964 م.

Mccartty ,R.J Al. Kindis Treatise on the Intellect, Islamic Studies, III, 1964.

هـ : متن عربى همراه با ترجمه فرانسوى

Jolivet, J., L,Intellect Selon Kindi, Leiden, 1971.

و : اوتولت (152)(ottoloth)

و : عبدالرحمن بدوى، رسائل فلسفیة، / 1 ـ 5

ز : یوحنا قمیر، الکندى، دراسة و تحلیل،

ترجمه به فارسى: در باره عقل، سجادى، الکندى، فیلسوف بزرگ جهان اسلامى؛

23 ـ رسالة فى العلة التى لها یبردا على الجوّ ویسخن ما قرب من الارض

ابوریدة، رسائل رساله 32، ج 2 / 86 ـ 100؛

24 ـ رسالة فى العلة الّتى لها تکون بعض المواضع لا تکاد تمطر

ابوریدة، رسائل رساله 02، ج 2 / 69 ـ 75؛

25 ـ رسالة فى العلّة الفاعلة للمد و الجزر

ابوریدة، رسائل رساله 25، ج 2 / 109 ـ 133؛

26 ـ رسالة فى علة کون الضباب

ابوریدة، رسائل، رساله 21، ج 2 / 76 ـ 78؛

27 ـ کتاب فى علّة الکون و الفساد (الابانة عن العلة الفاعلة القریبة للکون و الفساد)

ابوریدة، رسائل، رساله 7، ج 1 / 208 ـ 237؛

28 ـ رسالة فى علّة اللون اللازوردى الّذى یرى فى الجوّ فى جهة السماء ویظنّ انّه لون السماء

ابوریدة، رسائل رساله 24، ج 2 / 108 ـ 111؛

29 ـ رسالة فى علل القوى المنسوبة الى الاشخاص العالیة الدالّة على المطر

ـ اصل این رساله از میان رفته است

از ترجمه عبرى آن چند نسخه در دست است(153)

ترجمه لاتینى:

Astroroum iudices Al kindus, Gaphar, de PLuviis, imbribus et ventis ac aeris mutatione

الف : ونیز 1507 م

ب : پاریس 1540 م؛

30 ـ رسالة فى عمل الساعات

زکریا یوسف، بغداد(154)؛

31 ـ رسالة ان العناصر والجرم الاقصى کریة الشکل

ابوریدة، رسائل، رساله 17، ج 2 / 47 ـ 53؛

32 ـ رسالة الفاعل الحق الاوّل التّام

ابوریدة، رسائل، رساله 3، ج 1 / 180 ـ 184؛

33 ـ کتاب فى الفلسفة الاولى (کتاب الکندى الى المعتصم باللّه فى الفلسفة الاولى)

الف : احمد فؤاد الاهوانى، قاهره 1948 م.

ب : ابوریدة، رسائل، رساله 1، ج 1 / 81 ـ 162

ج : ترجمه انگلیسى Ivry AI fred, AL Kindi s Methaphics, ALbany, 1974

د : ترجمه به فارسى: احمد آرام، نامه کندى به المعتصم باللّه در فلسفه اولى، با مقدّمه دکتر فؤاد الاهوانى، تهران 1360 سروش.

معرفى و بررسى کتاب توسط کامران فانى، کندى و فلسفه اولى به همراه ترجمه مقاله آیورى، نشر دانش، سال 2، ش 2، بهمن و اسفند 1360 / 71 ـ 79

34 ـ کتاب فى کیمیاء العطر و التصعیدات

کارل گرابر ولبیک، 56 صفحه،(155)

35 ـ رسالة فى کمیّة کتب ارسطو و مایحتاج الیه من تحصیل الفلسفة

الف : متن عربى همراه با ترجمه ایتالیایى: م. گویدى (Guidi) و ر. والترز (Walterz) در نشریه: Real Accademia

سرى 5، ج 6، بخش 5، 1940.

ب : ابوریدة، رسائل، رساله 14، ج 1 / 359 ـ 384؛

36 ـ رسالة مائیة ما لا یمکن ان یکون له نهایة و ما الذى یقال لا نهایة له.

ابوریدة، رسائل، رساله 5، ج 1 / 195 ـ 198؛

37 ـ رسالة فى ماهیة النوم و الرؤیا

الف : ترجمه قرون وسطایى به لاتین: Nagy, 1897

ب : ابوریدة، رسائل، رساله 12، ج 1، / 283 ـ 311؛

38 ـ مختصر الموسیقا فى تعریف النغم و صنعة العود (الّفها لا حمد بن معتصم)

یوسف، مؤلفات، الرسالة الرابعة؛

39 ـ کتاب المصوّتات الوتریة من ذات الواحد الى الذات العشرة الاوتار.

یوسف، مؤلفات، الرسالة الثانیة؛

40 ـ رسالة فى ملک العرب و کمیّته

اوتولت (otto Loth). در کتاب Morgenlaendische Forschungen (ابحاث شرقیه)

1875 م / صفحه 261 ـ 279 (متن عربى)؛

41 ـ رسالة القول فى النفس (المختصر من کتاب ارسطو و فلاطن و سائر الفلاسفة)

الف : احمد فؤاد الاهوانى، الکتاب، 1949 م

ب : ابوریدة، رسائل، رساله 10، ج 1 / 270 ـ 280

ج : یوحنا قمیر، الکندى دراسة و تحلیل،

ترجمه فارسى: گفتار در نفس، تلخیص آراء ارسطو و افلاطون و دیگران، سجادى، الکندى فیلسوف بزرگ جهان اسلامى؛

42 ـ کلام فى النفس (مختصر وجیز)

ابوریدة، رسائل، رساله 11، ج 1 / 281 ـ 282؛

43 ـ رسالة فى وحدانیة اللّه و تناهى جرم العالم (رسالة الکندى الى على بن جهم فى وحدانیة اللّه...)

ابوریدة، رسائل، رساله 6، ج 1 / 199 ـ 207؛

44 - نکت الکندى، (استخرجها ابو سلیمان المنطقى السجستانى)

بدوى، صوان الحکمة، / 282 ـ 297؛

تصحیحات:

1. اثولوجیا، ارسطاطالیس، ترجمه الى العربیه عبدالمسیح بن عبدالله بن ناعمة الحمصى، اصلحه ابو یوسف یعقوب بن اسحاق الکندى

ا : متن عربى: دیترصى، برلین 1882 م.

Dis Sogenannte Theolgie des Aristoteles, Aus Arabischen Handschriften Zum ersten Mal herausgegeben Von Dr Fr. Dieterici, Leipzig, gc. Hiniricks, 1882.

ب: افلوطین عند العرب، تحقیق عبدالرحمن بدوى، قاهره 1955 م.

افست در ایران: قم 1413 ق، بیدار، قم.

ج: اثولوجیا، تألیف افلوطین، ترجمه ابن ناعمه حمصى، با تعلیقات قاضى سعید قمى، با مقدمه و تصحیح سید جلال الدین آشتیانى، تهران 1356. انجمن شاهنشاهى فلسفه ایران مستقلاً و نیز در منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران از عصیر میرداماد و میرفندرسکى تا زمان حاضر، ج 3 / 1 ـ 216، مشهد 1355.

2. الخیر المحض منحول لارسطو، معروف باسم «کتاب العلل»

سویسره، 1883 م.(156)

3 ـ آثار مخطوط و منتشر نشده کندى:

1. رسالة فى اختیار الایام؛

2. رسالة فى استجابة الدعاء؛

3. رسالة فى استخراج المعنى؛

4. مقالة فى تحاویل السنین؛

5. رسالة فى ذات الشعبتین؛

6. رسالة فى الشعاعات؛

7. کتاب فى الصناعات الکبرى.(157)

بخش دوم: در باره کندى:

1 ـ مکتوبات سنتى عربى در باره کندى:

1. ابن ابى اصیبعه: عیون الانباء فى طبقات الاطباء، قاهره 1882 م، بیروت 1975 م، ج 1 / 206 ـ 214؛

2. ابو داود سلیمان بن حسان الاندلسى (ابن جلجل)، طبقات الاطباء و الحکماء، تحقیق فؤاد رشید، قاهره 1955.، رقم 25 / 73 ـ 74؛

3. ابن حزم الاندلسى؛ الرد على الکندى الفیلسوف؛ رسائل ابن حزم الاندلسى، تحقیق احسان عباس، بیروت 1987 (طبع 2)، ج 4 / 361 ـ 406؛

4. جمال الدین محمّد بن محمّد ابن نباته المصرى؛ شرح العیون، شرح رسالة ابن زیدون، قاهره 1957 م، رقم 43؛

5. ابو الفرج محمّد ابى یعقوب الندیم، الفهرست؛ تصحیح رضا تجدد، تهران 1350، / 315 ـ 320؛

6. بیهقى، تاریخ حکماء الاسلام (تتمه صوان الحکمة)، لاهور، 1351 ق / 25 ـ 26؛

7. جاحظ، کتاب البخلاء، لیدن، 1808 م، / 18 و 83 و بعد از آن؛

8.ابو سلیمان المنطقى السجستانى، صوان الحکمة، تحقیق عبدالرحمن بدوى، تهران 1974 م، / 282 ـ 297؛

9. شمس الدین محمّد بن محمّد الشهرزورى، نزهة الارواح و روضة الارواح من تاریخ الحکماء والفلاسفة ـ هند 1876 م، ج 2 / 22.

ترجمه فارسى. مقصود على تبریزى، بکوشش محمّد تقى دانش پژوه و محمّد سرور مولایى، تهران 1365، / 370 ـ 372؛

10. قاضى صاعد الاندلسى، طبقات الامم، بیروت 1912 م، / 51 ـ 52؛

11. القفطى، اخبار العلماء باخبار الحکماء، لایپزیک، 1923 م، / 366 ـ 378

ترجمه فارسى از قرن 11، بکوشش بهمن دارایى، تهران 1371، 499 ـ 510؛

12. مسعودى، مروج الذهب / 138؛

13. یحیى بن عدى، ردّ العلاّمه یحیى بن عدى التکریتى السریانى الارتوذکسى على فیلسوف العرب ابى یوسف یعقوب بن اسحاق الکندى و هو دفاع عن صحة عقیدة التثلیث، افرام برصوم، محلة البطریرکیه السریانیه المجلد 6، القدس، 1939 م.

2 ـ تک نگاریهاى جدید عربى درباره کندى:

1. حسام محیى الدین الاآلوسى، فلسفة الکندى و آراء القدامى و المحدثین فیه (بیروت 1984 م، دارالطلیعة، 452 صفحه)؛

2. جعفر آل یاسین، فیلسوفان رائدان، الکندى و الفارابى، (بیروت 1980 م، 304 صفحه)؛

3. محمّد عبدالهادى ابو ریدة، المقدمه و التصدیر التفصیلى على رسائل الکندى الفلسفیة، (قاهره، 1950 م، 105 صفحه)؛

4. احمد فؤاد الاهوانى، الکندى فیلسوف العرب، سلسلة اعلام العرب، رقم 26، (مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومى، [بى تا]، 319 صفحه)؛

5. محمّد بن على بحرالعلوم، الکندى فیلسوف العرب، (نجف، 1382 ق، 218 صفحه)؛

6. محمّد جبر، منزلة الکندى فى الفلسفة العربیة، (دمشق، 1993 م، دار دمشق، 95 صفحه)؛

7. اسماعیل حقى الازمیرى، فیلسوف العرب یعقوب بن اسحاق الکندى، ترجمه من الترکیة الى العربیة عباس العزاوى (بغداد 1963 م، 176 صفحه)؛

8. الظون سیف، الکندى و مکانته عند مورّخى الفلسفة العربیة، (بیروت 1985 م، دارالجیل، 199 صفحه)؛

9. عبدالرحمن شاه ولى، الکندى و آراؤه الفلسفیه، (اسلام آباد، 1394 ق، مجمع البحوث الاسلامیة، 548 صفحه) رساله دکتراى مؤلف از دانشگاه الازهر؛

10. مصطفى عبدالرازق، فیلسوف العرب و المعلّم الثانى، (قاهره، 1945)

بررسى و معرفى آن: محیى الدین رضا، فیلسوف العرب و المعلّم الثانى، عرض سریع للکتاب الفلسفى للشیخ مصطفى عبدالرازق، مجلّة الازهر (مجلّد 17، 1365 ق / 178 ـ 185)؛

11. کورکیس عواد، الکندى یعقوب بن اسحاق؛

12. محمّد کاظم طریحى، الکندى فیلسوف العرب الاوّل، حیاته و سیرته، آراؤه و فلسفته، (بغداد، 1962 م، مکتبة المعارف)؛

13. عمر فروخ، صفحات من حیاة الکندى و فلسفة (بیروت، 1962 م. دارالعلم للملایین 120 صفحه). بمناسبة احتفالات الکندى، مع مختارات من آثار الکندى المطبوعة.

14. الاب یوحنا قمیر، الکندى، دراسة و مختارات (بیروت 1954، المطبعة الکاتولوکیه، 72 صفحه)

ترجمه فارسى: الکندى، فیلسوف بزرگ جهان اسلام، ترجمه و تحشیه صادق سجادى (تهران، 1363 انتشارات فلسفه، 71 صفحه)؛

15. الاب رتشرد یوسف مکّارتى، التصانیف المنسوبة الى فیلسوف العرب (بغداد 1962 م مطبعة المعانى، 132 صفحه) بحث بمناسبة احتفالات بغداد الکندى.

3. مقالات عربى درباره کندى:

1. ناجى التکریتى، فلسفه الکندى الخلقیه، المورد (ج 8، ش 2، 1399 ق / 108 ـ 111)؛

2. ناجى التکریتى، الفلسفة الاخلاقیة الافلاطونیة عند مفکّرى الاسلام (بیروت 1979،) فصل 4: مدرسة الکندى الافلاطونیة؛

3. على حسین الجابرى، دراسة تحلیلیة لمنهج المعرفة و التعلّم عند الجاحظ و الکندى، مجلة دراسات عربیة و اسلامیة (العدد الثالث، السنة الثالثة، 1983 م / 71 ـ 94)؛

4. فائز دایه، معجم المصطلحات العلمیة العربیة للکندى و الفارابى و الخوارزمى و ابن سینا و الغزالى، (دمشق، 1410، دارالفکر، 302 صفحه)؛

5. سعید زائد، الکندى فیلسوف العرب مجلّة الازهر، (مجلد 34، 1382 ق / 610 ـ 612):

6. عبدالکریم زهورعدى، الکندى و آراؤه الفلسفیة، مجلّة مجمع اللغة العربیة بدمشق (سنة 56، ش2، 1981 م / 347 ـ 388)؛

7. على زیعور، الحکمة العلمیة فى الذات العربیة کمظهرها الفلسفى الأوّل عند الکندى، دراسات عربیة (سنة 23، ش 8 و 9، 1987 م / 3 ـ 25)؛

8. عثمان عیسى شاهین، والعالم عند الکندى، الاحکام، (سنة 1، ش 7، شوّال 1384، / 97 ـ 107)؛

9. رمضان الصباغ، نظریة الشعر عند الفلاسفة المسلمین من الکندى حتّى ابن رشد، فصول (سنة 4، ش 1، 1983 م / 231 ـ 237)؛

10. محمّد عاطف العراقى، دراسات فى مذاهب فلاسفة المشرق، (قاهرة، 1972 م، 28 ـ 72)؛

11. عبده الشمالى، دراسات فى تاریخ الفلسفة العربیة الاسلامیة و آثار رجالها (بیروت 1399 ق، / 222 ـ 225)؛

12. عباس العزاوى، مؤلفات الکندى و اثرها فى الاوساط العلمیة (بغداد ـ 1963 م) ملحق بکتاب فیلسوف العرب یعقوب بن اسحاق الکندى لاسماعیل حقى الازمیرى، ترجمة العزاوى / 125 ـ 149؛

13. حنّا الفاخورى و خلیل الجرّ، تاریخ الفلسفة العربیة (بیروت، 1958 م، دارالمعارف) القسم الثانى، الباب الثانى، الفصل الأوّل، الکندى.

ترجمه فارسى: تاریخ فلسفه در جهان اسلامى، ترجمه عبدالمحمّد آیتى، تهران 1355 (چاپ چهارم، 1373) / 373 ـ 394؛

14. ماجد فخرى، الکندى و سقراط، مجلّة الابحاث، (مجلد 12، 1963.)

دراسات فى الفکر العربى (بیروت 1977، الطبعة الثانیة)، الکندى و سقراط / 40 ـ 50؛

15. محمّد جلوب فرحان، حول قیادة الکندى للفکر الفلسفى العربى، المستقبل العربى، (السنة 7، ش 65، 1984 م،) / 16 ـ 38؛

16. عمر فروخ، تاریخ الفکر العربى الى ایام ابن خلدون؛

17. فوقیه حسین محمود، الکندى فیلسوف العرب الاوّل، فى کتاب «مقالات فى اصالة المفکّر المسلم» (قاهرة، 1396 ق، دار الکفر العربى)؛

18. محمّد لطفى جمعه، تاریخ فلاسفة الاسلام فى المشرق و المغرب (قاهرة، 1927 م.) / 1 ـ 12؛

19. ماکوفسکى و آخرون، موجز تاریخ الفسلفة، (مسکو 1971 م) ترجمة دار الجماهیر العربیة، تعریب توفیق ابراهیم سلوم (دمشق، 4197 م) ج 1 / 146 ـ 147؛

20. حسین مروة، المنزعات المادیّة فى الفلسفة العربیة الاسلامیة (بیروت، 1979، دار الفارابى) الفصل الثانى: الفلسفة العربیة فى تجلیاتها الاول؛

21. فضیلة عباس مطلک، نظریة السعادة فى الفلسفة الاسلامیة من الکندى الى الغزالى، رسالة ماجستیر جامعة بغداد، (1976 م ـ مخطوط)؛

22. فضیلة عباس مطلک، التأثیرات الرواقیة فى رسالة دفع الاحزان للکندى، جامعة موصل مجلّة آداب الرافدین، عدد 12؛

23. موسى الموسوى، من الکندى الى ابن رشد (بیروت، 1972 م) / 51 ـ 69؛

24. عبدالله نعمة، فلاسفة الشیعة و آراؤهم (بیروت 1978 م) 651 ـ 691

ترجمه فارسى: فلاسفه شیعه، سید جعفر غضبان، (تهران 1347 ـ ویرایش دوّم 1367)؛

25. محمّد یحیى الهاشمى، الکندى فیلسوف العرب و العالم الطبیعى الفذّ، مجلّة الادب و الفن (لندن، 1947 م سال 3، ش 3)؛

26. کمال الیازجى وانطوان غطاس کرم، اعلام الفسفة العربیة (بیروت 1957 م) / 384 ـ 390.

4. مقالات و رساله‏هاى فارسى درباره کندى:

1. على اصغر حکمت، از الکندى تا ملاصدرا، مجله دانشکده ادبیات تهران، سال 10 ش 3، فروردین 1342، (پیاپى 39)؛

2. محمّد رضا شمشیرى، معرفى الکندى فیلسوف العرب، رشد آموزش معارف اسلامى، سال 6، ش 22، پائیز 1372، / 26 ـ 30؛

3. محمود صدر لاهیجانى زندگى و فلسفه ابویوسف یعقوب بن اسحاق کندى، رساله دکترى دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه تهران، 1353، 584 صفحه؛

4. ذبیح اللّه صفا، تاریخ علوم عقلى در تمدن اسلامى تا اواسط قرن پنجم، تهران 1331 (چاپ چهارم 1356) / 162 ـ 165؛

5. احمد طیبى، فارابى و فلسفه او و تأثیر کندى در او؛ رساله کارشناسى ارشد دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه تهران، 1347، 115 صفحه؛

6. على مراد داودى، عقل در حکمت مشاء از ارسطو تا ابن سینا (تهران 1345، دهخدا،) 225 ـ 233؛

7. مرتضى مطهرى، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، صدرا (چاپ 12، 6231) / 526 ـ 529؛

5. مکتوبات غربى درباره کندى:

1. A.F. Ahvani (احمد فؤاد الاهوانى),Al _ Kindi; in "A History of Muslim PhilosoPhy" Edited and Introduced by M.M.Sharif

ترجمه فارسى: رضا ناظمى، کندى، در تاریخ فلسفه در اسلام، تهیه و گردآورى ترجمه فارسى زیر نظر نصرالله پورجوادى، (تهران، 1362، نشر دانش) ج 1 / 593 ـ 612.

2. A.J.Arberry, Revelation and Reason in Islam

ترجمه فارسى: عقل و وحى در اسلام، ترجمه حسن جوادى، تهران 1358، امیرکبیر / 35 ـ 38؛

3. George N.Atyehi (جورج عطیّه), Al - Kindi the Philosopher of the Arabs(, (الکندى فیلسوف العرب,(Islamic Reseaerch Institute, Rawalpindi 1960) 270 pages;

4. Brockelman, Geschiehte der Arabischen Litterature, Gal I 230 - 231, suppl - I 372 - 374.

5. Charles E.Butterworth, "Al - Kindi and the Beginings of Islamic Ploitical Philosophy",in the plotical Aspects of Islamic Philosophy Princeton University 1990;

6. Henry Corbin, Historie De la Philosophie Islamique, (Tehran 1962);

ترجمه عربى: تاریخ الفلسفة الاسلامیة، ترجمة نصیر مروّة و حسین قلیبى، (بیروت 966)

ترجمه فارسى: ا: تاریخ فلسفه اسلامى، ترجمه اسدالله مبشرى، تهران 1352) / 195 ـ 200

ب: تاریخ فلسفه اسلامى (متن کامل)، ترجمه سید جواد طباطبایى (تهران 1373، نشر کویر) / 219 ـ 224

7. T.J.De Boer "zu Kindi and sciner schule" (الکندى و مدرسته ـ آلمانى)in stein, s, Archive, für Geschichite der philosophie ×III, p.153, 599. 1900;

8. T.J.De Boer,History of Philosophy In Islam. Translated from Germany to English by Edward R.Jones (London, 1961);

ترجمه فارسى: تاریخ فلسفه در اسلام، ترجمه عباس شوقى، (تهران، 1362، چاپ سوّم، عطایى) 104 ـ 111

9. G.Endress, Proclus Arabus, Beirut 1973, 100 - 5, 242 - 5;

10. Majid Fakhry. A History of Islamic Philosophy, (1970. Longman 1983);

ترجمه عربى: تاریخ الفلسفة الاسلامیة، ترجمه کمال الیازچى، (بیروت، 1974 م)

ترجمه فارسى: سیر فلسفه در جهان اسلام، زیر نظر نصرالله پورجوادى، (تهران 1372، نشر دانش): نخستین نویسنده مبدع فلسفى در اسلام: کندى، ترجمه اسماعیل سعادت، / 83 ـ 111

11. V.G.Flügel, "Al - Kindi genannt des philoseph der Araber" Abhandlungen fuer die Kunde der Morgenlandes,(Leipzig, 1857)

مقاله «الکندى، فلیسوف العرب» به لاتین، نوشته فلوگل.

12. G.Furlani; "Una risala di Al - Kindi Sul anima" Rivista trimestral di studi filosofici e Religiosi, vol.III, 1992;

13. L.Gauthier, "Antecedents Greco - Arabes de la psychophysique (Al - Kindi' Dererum gradibus), Beyrout,1939;

14. M.Guidi and R.Walzer, studi su al - Kindi, I, Uno Scritto introduttvo allo studio di Aristotle, Memorie R.Accademia dei lincei, Ser2, vol.IV, face. S.Roma, 1940.

"Studi su Al - Kindi'2 uno scritto morale inedito de Al - Kindi, ibid, ser.6 vol. VIII, face l, Roma 1938;

15. A.Ivry; "Al - Kindi as Philosopher, the Aristotelian and Neoplatonic Dimensions, Islamic Philosophy and the Classical tteritage, ed. S.M.Stern (Oxford, 1972) pp. 117 - 39;

(درباره استفاده کندى از ارسطو و فلوطین)

16. Alfred Ivry; Metaphysics of Al - Kindi and Aristotle, in Issays on islamic philosophy and science, edited by George Hourani, albany University of New York. 1976, pp. 15 - 25;

ترجمه فارسى: کامران فانى، فلسفه اولى کندى و متافیزیک ارسطو در مقاله کندى و فلسفه اولى، نشر دانش، سال 2، ش 3، بهمن و اسفند 1360 / 74 ـ 79

17. F.Jadaane, L influence du stoicisme sur la pensée musulmane, Beirute, 1968. 198 - 214.

18. J.Jolivet, L intellect selon Kindi, Leiden, 1971.

19. J.Jolivet and R.Rashed, "Al - Kindi". in The Encyclopaedia of Islam, new Edition, vol. V, Leiden, 1986, p. 122 - 3;

20. F. Klein Franke, Die Ursachen der Krisen bei acuten Krankheiten. Eine Wiederentdeckte Schrift Al - Kindi S, in Israel Oriental Studies, V (1975), 161 - 88;

21. M.Levy, The Medical Formulary of Aqrabadhin of al - Kindi (facsimile text. English translation and coplous notes) Madison, Wisc. 1966;

22. Marmura, CF.M. and Rist, J: "Al - Kindi's Discussion of Divne Existence and Oneness", Medival Studies, 25 (1963) 338 - 54.

23. Moosa, M. "Al - Kindis Role In The Transmission of Greek Knowledge To Arabs", Journal of Pakistan Historical Society, 15, 1967, p. 1 - 18.

24. Hosein Nasr, Three Moslem Philosophers U. s. A. 1963;

ترجمه فارسى: سید حسین نصر، سه حکیم مسلمان: ترجمه احمد آرام، تهران 1345 (چاپ چهارم 1361) / 9 ـ 14

25. Nicholas Resher, Al - Kindi: On Annotated Bibliography (pittsburg, 1964).

26. Resher, N.; "Al - Kindi's Sketch of Aristotle's Organon" the New Scholosticism, 1963;

27. Ritter, H. and Plessner, M.: "Schriften Jaqub ibn Ishaq Al - Kindi's in Stambulen BiblioTheken", Archive Orientalni, vol.4 (1932);

(مقاله ریتر وبلاسر، «تصانیف کندى موجود در کتابخانه‏هاى استانبول»)

28. Rosental, Claudius and Al - Kindi, (بطلمیوس و کندى) Studi orientalistici, vol.II, Roma, 1956;

29. Saeed Sheikh, Myslim philosophy, lahore, 1974;

ترجمه فارسى: سعید شیخ، مطالعات تطبیقى در فلسفه اسلامى، ترجمه مصطفى محقق داماد، (تهران 1369، خوارزمى) 90 ـ 103

30. Walzer, Richard: Greek into Arabic, Oxford 1962/pp. 3 - 15;

New Studies on Al - Kindi

بویژه در فصلى بنام: «مطالعات جدید درباره کندى»

31. Wiedemann, Uebereine astronomische shrift von Al - Kindi, 1910;

 

1 ـ کاردانوس، فیلسوف ایتالیایى م 1576 م، در کتاب De subtieitae، مقاله xvI، چاپ 1554 م، صفحه 445؛

2 ـ نخستین بار سید بن طاوس (م 664) در کتاب فرج المهموم فى تاریخ النجوم / 128، کندى را از جمله منجمین شیعه به حساب آورده است.

شیخ آقا بزرگ طهرانى در الذریعه الى تصانیف الشیعة ج 1 / 377 و ج 7 / 12

سید محسن امین جبل عاملى در اعیان الشیعه، ج 10 / 313 و 314. بنظر ایشان، کندى شیعه زیدى است.

عبدالله نعمة در فلاسفة الشیعة / 665

به نقل از وى، استاد مرتضى مطهرى در خدمات متقابل اسلام و ایران / 528 وى را شیعه دانسته‏اند.

شاه ولى، الکندى و آراؤه الفلسفیه، / 108 ـ 114،

3 ـ ارسطو، متافیزیک (ما بعدالطبیعة)، کتاب پنجم، 1013 a ـ 1024 b،(ترجمه شرف الدین خراسانى، تهران 1366، / 127 ـ 192)؛

4 ـ فارابى، التعلیقات، تحقیق جعفر آل یاسین، بغداد، (تهران، حکمت، 1371، اربع رسائل فلسفیة: / 97 ـ 206):

5 ـ ابن سینا، کتاب الحدود، تحقیق ماریا گواشن، قاهره 1963 م، (قم، رسائل ابن سینا، 1400، بیدار، رساله دوّم؛ تهران 1358 ش همراه با ترجمه فارسى محمّد مهدى فولادوند)؛

6 ـ دائرة المعارف جودائیکا، ذیل AI _ kindi؛

7 ـ مجموعه بزرگ پزشکى کندى به سال 938 هجرى (1531 م) به زبان لاتین منتشر شده است؛

8 ـ به عنوان نمونه: آلبینو نگى Albino negy در 1897م ترجمه‏هاى قرون وسطایى رساله کندى را در ایتالیا منتشر کرد. (رجوع کنید به بخش اوّل همین کتابشناسى، قسمت اول: مجموعه‏ها)؛

9 ـ به عنوان مثال: رسالة فى الرد على المنانیة، رسالة فى الرد على الثنویة، رسالة فى احتراس من خدع السوفسطائین، رسالة فى نقض مسائل الملحدین، رسالة فى تثبیت الرسل (ص)، رسالة فى التوحید بالتفسیرات، رسالة فى افتراق الملل فى التوحید و انهم مجموعون على التوحید و کل قد خالف صاحبه. ابن ندیم، الفهرست، / 318 ـ 319؛

10 ـ مشخصات کامل همه آثار مورد بحث در این قسمت، در بخش دوّم کتابشناسى حاضر آماده است؛

11 ـ در زمره، مصحّحان رسائل کندى، سه نام دیگر نیز قابل ذکر است یکى اوتو لت (Otto Loth) که حداقل سه رساله از رسائل کندى را تصحیح و منتشر کرده است و دیگرى روبرت لاخمان و دکتر محمود احمد حفنى که بعضى رسائل موسیقى کندى را تصحیح و منتشر کرده‏اند؛ مشخصات رسائل تصحیح شده دو مصحّح اخیر نیز محرز نشد (رجوع کنید به کتاب شاه ولى، الکندى و آرائه الفلسفیة)؛

12 ـ ابتدا نام اصلى رساله یا کتاب و سپس دیگر نامهاى آن در پرانتز آمده است. منابع هر رساله اگر مجموعه‏هاى شش گانه یاد شده باشد، به اختصار ذکر مى‏شوند، (اسم گردآورنده و مصحّح مجموعه، نام مجموعه، جلد و شماره صفحه) و آن مشخصات کامل منبع ذکر مى‏شود. در صورت تعدد چاپ و یا تعدد ترجمه‏ها، همگى به ترتیب زمان انتشار ذکر مى‏شوند. نام رساله‏ها به ترتیب الفبایى (فارغ از واژه‏هاى رساله، فى وال) مرتب شده است. در صورتى که بعضى نسخه‏هاى مطبوع رسائل کندى براى نگارنده محرز نشده باشد به نام منبعى که از آن نقل شده است، در پاورقى اشاره شده است؛

13 ـ جورج عطیه در کتاب خود خبر داده است که در حال تصحیح این رساله مى‏باشد؛

Atiyeh, Al_ kindi the philosopher ofthe Arabs, Rawalpindi, 1960, p. 196

14 ـ شاه ولى، الکندى و آراؤه الفلسفیة، باب 1، فصل 3؛

15 ـ پیشین؛

16 ـ درباره رساله «فى الحلیة لدفع الاحزان» عبدالرحمن بدوى در «تاریخ الفلسفة فى الاسلام» (ج 2 / 456 ـ 477) به تفصیل بحث کرده است؛

17 ـ در قرون وسطى دو بار رساله کندى به زبان لاتین ترجمه شده است: یکى از ترجمه‏ها بنام (گفتار کندى در آراء قدماء راجع به عقل)(Gerard Von Cremona) ودیگرى بنام (کتاب کندى در باره عقل و معقول) که مترجم آن ناشناخته است و شاید یوحناى اسپانیایى (Jean d Espange) باشد. (رجوع کنید به داودى، عقل در فلسفه مشاء / 225)؛

18 ـ شاه ولى، پیشین؛

19 ـ19 _ M.Steinschneider, Ueber die Mondstationen (Naxatra) und das Buch Arcandam (Zeitschrift der deutschen morgenlandischen Gesellschaft, ×VIII, 1864, p. 157 _ 160. 181,185;

20 ـ شاه ولى، پیشین؛

21 ـ شاه ولى، پیشین؛

22 ـ مکارتى، التصانیف المنسوبة الى فیلسوف العرب، / 76

در باره الخیر المحض رجوع کنید به ماجد فخرى، سیر فلسفه در جهان اسلام، ترجمه فارسى / 43 ـ 48؛

23 ـ نسخه‏هایى از این رسائل در کتابخانه‏هاى استانبول، لیدن، قاهره، ایاصوفیا، تهران و بانکى فوره موجود است.

رجوع کنید به شاه ولى، الکندى و آراؤه الفلسفیة / 135 ـ 140؛

جورج عطیه مدعى شده رسائل دیگرى نیز از جمله مخطوطات منتشر نشده کندى است، (عطیه، پیشین، 163 ـ 203)

آلوسى ادعاى عطیه را در «فلسفة الکندى؛ آراء القدامى والمحدثین فیه» / 422 ـ 428، ابطال کرده است.

رسائل مورد بحث عبارتند از: 1 ـ رسالة بایجاز و اختصار فى البرهان المنطقى، 2 ـ رسالة فى عمل السمت على کرة 3 ـ رسالة فى الاخلاق 4 ـ رسالة فى الفاظ سقراط 5 ـ رسالة فى اسماء المعمّات.