رساله مفاتیح الغیب

مقدمه مصحح:
رساله مفاتیح الغیب از جمله رسائل موجز و مفید ابن عربی است که محور آن تعریف و تقسیم غیب، علائم و طرق راهیابی به آن (کلیدها و مفاتیح آن) است از این رساله(در مورد این اثرونسخ مختلف آن ر.ک: عثمان یحیی: مؤلفات ابن عربی تاریخهاو تصنیفها - ترجمه احمد الطیب - قاهره، ص571.) نسخه‏ای مصحح و منقح در کتابخانه مرحوم آیة‏الله مرعشی نجفی (به شماره 4353) موجود است که اساس تصحیح رساله، واقع شده و در موارد اندکی به تصحیح قیاسی اقدام شده و در علامت [ ]قرارداده شده است. ابن عربی ضمن تقسیم مراتب مفاتیح و اقسام مغیبات به مباحث زیر پرداخته است:
الف) مفاتیح اول (کلیدهای نخستین غیب)؛
ب) تقسیم غیب فی حد ذاته؛
ج) تقسیم غیب نسبت به ما؛
د) مفاتیح اول و ثانی؛
ه••) مفاتیح غیب وجود عرفانی و وجود علمی؛
و) مفتاح بودن ذات انسان بر عالم غیب.
او در ضمن به تفاوت عصمت در انبیاء و حفظ در اولیاء نیز پرداخته است.
«رسالة مفاتیح الغیب»
بسم الله الرحمن الرحیم و به ثقتی
قال الشیخ محی‏الدین ابوعبدالله محمد بن علی «بن» العربی کتاب مفاتیح الغیب: الحمدلله المتفرد بعلم المفاتح الاول المنعوت بها سبحانه من کونه متکلما فی ازل الآزال الفاتح مغالیق الغیوب فبرزت الاعیان و ظهر النحل و الملل مرسلها علی علم الخطاب من کلمة الحضرة بفنون الحقایق المجردة عن [الشبیه1] والمثل محکمها فی اطوار الموجودات الجاریة الی اجل و الی غیر اجل مبدیها [لاعن2] المحققین متعددة الوجود وحدانیة العین فهی الذات التی لم تزل تنوعت الوجوه فتنوعت الاحکام والاضافات فقبل الظاهر و الباطن و الاول و الآخر انیتها تتقدس عند تعلق الافکار بدلایلها ان تعقل فاذا شوهدت بالعنایة الازلیة تعالت ان [یقال3] فلم تأخذها الاشارة و لاالعبارة فلم ینقل فهی الفاتحة والفتح و المفتاح و الباب المغلق المقفل دلت علیه الکائنات بالدلیل الممثل و البرهان المعقول و المستحیل فاختلف النسب فاختلف الاحکام فاختلف التنزلات فاختلف الارواح فاختلف الادوار فاختلف الآثار فاختلف الدول و تصرف الزمان فتعین الآن و السالف الماضی و المستأنف المستقبل فآن موجود بین معدوم لم یحصل و معدوم قدکان و تحصل فالحکم ابداً للآن و هی الاشارة للانیة التی لایتعدد بالنسب و لایتبدل و صلی‏الله علی السید المعطی بقاب قوسین اقصی مایعطیه الامل و زیادة مما یتعلق به العلم علی التعین المفصل و علی آله ما طلع بدر [امابعد].4
«مراتب المفاتح»
فان المفاتح تعلو بعلو مغالیق غیبها و یتسفل بذلک الحد کالعلم و المعلوم الذی یشرف بشرف معلومه و یتضع باتضاعه و ان کان له شرف یخصه من حیث یتعلق بالعلوم علی ما هو به شریفا کان المعلوم او غیر شریف و کذلک المفتاح له شرف نعم المفاتیح کلها من حیث انه یفتح مغالیق الغیوب ثم قد یکون المدرک بعد الفتح شریفا و غیر ذلک.
«الغیب و المفاتح»
و اعلم ان الغیب لیس نفس المغیب5 و المفاتح انما یفتح الغیب فیبدوا المغیب من خلف حجاب الغیب فالغیب حجاب کالباب والستر لیس الباب نفس الدار و لیس الستر نفس المستور و المفتاح متعلقه الباب لاماورائه و کذلک المفتاح متعلقه الغیب لا ماوراءه فان کان مغیبا ما قد عینه الطالب له علی الاجمال معنی متــون / رساله مفاتیح الغیب
انه یعلم فی الوجود و کذا علم اجمال فیطلب الوقوف علیه من حیث الاحاطة به حتی تصیر له شهادة فاول ما یبحث عن المفتاح الذی یفتح به غیبه الساترله.
«اقسام المغیبات»
فمن المغیبات ما یکون لها مفتاح واحد و من الغیبات ما یکون لها مفتاحان فصاعدا و یکون کل مفتاح غیبا لمفتاح آخر حتی ینتهی الی المفتاح الاول فلایزال یفتح به الغیب الذی ذلک مفتاحه فاذا ادرکت ماوراءه و لیس هو مطلوبک احذت المفتاح الخاص لذلک الغیب ففتحت به الی ان یصل الی غیبک المطلوب لک و قد یکون غایة الغیوب فلا یکون وراءه غیبا و قد یکون وراء غیوب آخر فلا یکون غایة و لیس عندالله تعالی غیب فی حق ذلته لذابه فانه لنفسیه مشهود ثم [لما] 6 کم یکن موجودا من الغیب [الکونی7] فهوله شهادة من کونه عالما و مریدا و غیباً من کونه سمیعا بصیرا متکلما غیره.
«المفاتیح الاول»
فمفاتیح غیب هذا الکون هی المفتاح الاول 8 التی لایعلمها الا هو فانه لیس بمخلوق اصلا ایجاد المعدوم فاذا تعلق هذا المفتاح بایجاد [هذه9] الاعیان ففتح غیبها فظهرت لها فی اعیانها فظهرت لکونه سمیعا بصیرا متکلما فصارت شهادة بعد ما کانت غیبا ثم انه ینبغی ان نبیّن الغیب نفسه بالنظر الینا و بالنظر الی ذاته.
«الغیب و تقسیمه بالنظر الی ذاته»
فاذا قسمناه بالنظر الی ذاته استوی فیه جمیع الموجودات و اذا قسمناه بالنظر الینا لم‏یستوفیه جمیع الموجودات و اعنی بقولنا الینا کل ماسوی الحق تعالی فنقول الغیب بالنظر الی نفسه علی قسمین منه ما یعلم و لا وجود له اصلا فی عینه کالمحال و له اقسام کثیرة کالجمع بین النقیضین و الجسم لایکون فی مکانین و الفعل لایکون ازلا و الاثنین لایکون قبل الواحد و المسبب لایسبق سببه و شبه ذلک و کالنسب و الوجوه و الاعتبارات و الاحوال و الاضافات و بعض التعلقات فهذه کلها معلومات لیس لها وجود فی اعیانها فلیس لغیبها مفتاح وجود عینی و منه اعنی من‏الغیب مایعلم و یوجد او هو موجود و یکون للغیب وجوه یقتضی کل وجه مفتاحا خاصا له فیکون شهادة من وجه مفتاح معین قدفتح به الفاتح وجها ما و یکون عینها من وجه مفتاح آخر لم یفتح به الاسباب یتوقف ذلک علی ان مفتاحه فی حق هذا الطالب فیحتاج الی مفتاح آخر لیحصله به ذلک الاخر ربما یکون غیبا له حتی ینتهی الی مفتاح اولی فکل مفتاح اولی لیس بغیب اصلا عند الفاتح و قدیکون غیبا بفاتح آخر.
«قسمة الغیب بالنظر الینا»
و اما قسمة الغیب بالنظر الینا فینقسم الی قسمین الی غیب لاندرکه ابدا و ان کان جایز الادراک بالنظر الی ذاته و الی غیب ندرکه ثم ان الغیب منه ما هو مطلق کقوله و عنده مفاتح الغیب 10 فجاء بالالف واللام الشاملة لجمیع اقسامه و هما حرفاالشمول و یسمیها النحویون حرفا الجنس کما یقال اهلک الناس الدینار و الدراهم و منه ما هو مقید کقوله تعالی فلایظهر علی غیبه احدا11 فغیب الهویة لایدرکه ابدا و المفاتح الاول التی عنده لایعلمها الاهو 12 فالمفاتیح الاول عندالهو فلایعلمها الاهو لانها عنده وقوله الامن ارتضی من رسول 13 فانه یطلع علی غیوب مخصوصة شریفة لایطلع علیها غیره اصلا ولکن من‏الغیوب التی شملتها الالف واللام فی قوله عالم الغیب فلایظهر علی غیبه احدا الامن ارتضی من رسول14 فانه یعلمه ببعض الغیب الداخل تحت حرفی الشمول بعد ان یخفیه بالانوار الملکیة من جمیع [جوانبه15] و [وقایة16] و حمایة و حفظا من‏الارواح الناریة الشیطانیة فالمناسبة الطبیعیة هی التی یتسط بها الشیطان علینا فانه محمول فی ناریته مثل حملنا لکن غلب علیه العنصر الالطف فناسب روحانیته فکان روحانیا و غلب علینا العنصر الاکثف فبعدت المناسبة عن روحانیتنا من حیث اعیاننا و ذواتنا فکنا جسمانیین بالنظر الی الغالب علینا فلما کان بین الثقلین هذه المناسبد لم یتمکن ان بعضم نفوسنا عنه باعیاننا عندالتزلات فاحتجنا الی امر نحتمی به عن سلطانه بهذاالجذب النسبی فتنزلت الارواح النوریة من کونها رصدا علی مسالکه من المجاری الطبیعیة فقعد واله کل مرصد فاحتمی الملقی الیه فی عالم العنصر فسیمی ذلک عصمة ان کان بنیا و حفظان ان کان ولیا.
«العصمة للانبیاء والحفظ للاولیاء والفرق بینها»
و الفرق بین العصم و الحفظ 17 ان النبی لایکون ابدا محلا لا لقاء الشیطان فی القلب و ان عرفه و قلب عین ما اتی لکن قدیاتی فی الصورة الجسدیة الظاهرة فیخاطبه فیکلم کما یکلم الکفار و امثالهم فهذا هو المعصوم و المحفوظ هو الذی ینزل علیه الروحانیات العلی بما شاءه الحق سبحانه من العلوم و الاسرار الاالحقیقة الجبرئیلیة فانها مخصوصة بالرسل علی القلوب لایشارکهم فیما من لیس من جنبهم و ما عدا جبرئیل فانه یتنزل علی قلوب العباد و ینزلهم بضربین الضرب الواحد بالاسرار و العلوم و هو مخصوص بالاولیاء و الضرب‏الاخر ینزل بالالهام لفعل الخیر و هی التی عبر عنها الشرع بلمة‏الملک18 و هذا عموم بالناس کافة من جمیع خلق‏الله ثم ان هذا اصنف المعالی من الاولیاء لم یعصموا من تنزلات الشیاطین علی قلوبهم مثل عصمة الانبیاء لکن عصموا ان یکون للشیطان بحکم ما القی الیهم تأثیر فیهم بحسب ما اراده متــون / رساله مفاتیح الغیب
الشیطان و ان کان خیرا و غرض الشیطان منه ان یلبس علیه بان ذلک من الله علی طریق الملک فاذا اتصف بهذا الجهل سرالشیطان بذلک لعلمه ان الجهل اشد العذاب فانه الذی اوقعه فی الخسران المبین حیث لم یعقل عن ربه ما اراده من امره بالسجود و قد صیرالله ذوات هؤلاء الاولیاء کالاکسیر الذی یقلب النحاس و الرصاص ذهباابریزا و یقلب الحدید و القلعی فضة بیضا فیأخذون ما أتی به هذا لشیطان فان کان شرا عرفوه و اعدوه لموطنه الذی یلیق به وان کان خیرا اخذوه من حیث ان الحق ارسله الیهم علی ید عدوهم فقد سخر لهم عدوهم فی ان یلقی الهم ما فیه سعادتهم من حیث لایعلم کما فعلت الانبیاء بما القی الیهم فی الصورة الظاهرة لان قلوبهم لیس له الیها سبیل مخیل لسلیمان جنة من احسن ما یکون من الجنات لیفتنه بها و ما علم علم قلب الاعیان فعند ما ابصر و سلیمان عرف انها جائت من الله تعالی له جنة معجلة نعیما علی ید عدو لا یعرف لمن اتی به فالقی الیه من اکسیر حضور الالهی وزن ذرة فخرجت من عالم الخیال الی عالم الحس فکانت من بعض بساتینه و جناته فخرجت عن سلطان الشیطان [من19] سلطانه فی عالم الخیال 20 و التمثل لیس له خضرة غیرها فرجع خاسرا مدخورا ذلیلا لما اصابه من تصییر ما اتی به بعدا قربة الی الله و زلفی و هدیة من الله عظمی فهذا هو الفرق بین المعصوم و المحفوظ.
«حکایة کشف بعض الاصحاب و ملاقاته مع ابلیس»
و قد رأی بعض اهل الکشف من اصحابنا ابلیس و کان عندنا شیخ معتبر و له تلمیذ کبیر معتبر فقال له یا ابلیس کیف حالک مع فلان یعنی تلمیذ الشیخ قال تارة و تارة یصیب منی واصیب منه والعرب بیننا سجال فقال له الرائی و کیف حالک مع الشیخ فضحک و قال ما اشبه نفسی مع الشیخ فیما القی علیه الا کرجل و قف علی شاطی البحر العظیم و اخذ یبول فقیل لم تبول فی هذا البحر قال ارید ان أنجسه ببولی حتی لایتوضأ به احد فهل [رأی21] اسخف [من22] هذا و اجهل و ما علم ان البحر یقلب حکم الخبیث طیبا فسقنا هذه المسئلة لکون الاولیاء لیس بمعصومین عن التنزلات الشیطانیة لکن لهم المعرفة بالفرق فی لاالتنزلات و کیفیة ماخذها و هو عظیم و اما قوله هل أنبئکم علی من تنزل الشیاطین تنزل علی کل أفاک أثیم 23 لکونه لایعلم من أتی بذلک الامر المنزل علیه وان علم من اتی به لایعرف صورة الامر فی نفسه فلابّد من جهل احد القسمین اوجهلهما معا.
«تنزل الشیطان باسم الملک الذی اسمه ذوالنور»
و هذالیس من صفة الولی کمسیلمة التی تنزل علیه الشیطان باسم الملک الذی هو ذوالنور فکان یلقی الیه ما یلقیه لاصحابه و سأل رسول‏الله علیها‏السلام عنه بعض من رآه فقال سمعناه عند ما یلقی الیه یذکر ذالنور فقال اما امه سمی ملکا من الملائکة 24 و ما قال علیها‏السلام انه انما یلقی الیه ملک من الملائکة و الاسماء بعضها غیر محجورة و من جملة الغیوب التی یفتح الله مغالیقها للاولیاء مایرد علیهم فی هذه التنزلات الشیطانیة فان الشیطان یضیف الی کلمة الحق التی یلقیها من الاستراق یتعین کذبه و تأتی بذلک کله الی محل هذا الولی و لیس یعرف ان عنده میزان الحق و الباطل فیضع الولی ماأتی به هذا الشیطان مع معرفته انه شیطان و ما بقی له النظر الا فیما أتی به فقد یکون حقاً کله و قد یکون باطلا کله و قدیکون ممزوجا فکفة المیزان (میزان) الباطل لایقبل الحق بالخاصیة و کذلک کفة میزان الحق لایقبل الباطل فاذا قام المیزان و جعل الحق فی [کفة25] و الباطل فی الکفة الاخری ثقل میزان الحق وان کانت کلمة واحدة و خف میزان الباطل وان کانت الف کلمة قلنا خذ هذاالباطل فیلقیه فی[کذالعله ادنی26] طبقی الحکمة و یلقی علیها هذه الکلمة الحق فیقلب عینه فیرجع وجوداً حقا خالصا قربه سعادة بعد ماکان عدما باطلا کفرا و ان کان باطلا کله القی علیه من عنده و ان کان حقا کله اخذه منه و عرفه انه عرفه فیعرف عند ذلک ان الولی لم یتحکم فیه سلطان الجهل و هذا کله من معرفة الانسان بمفاتیح الغیوب.
«المفاتیح الاول والمفاتیح الثوانی»
و اعلم ان المفاتیح الاول لا یعلمها الا هو فانها عند هو و اما المفاتیح الثوانی فمعلومة لنا و هو اسماؤه27 و بها فتح غیوب الممکنات فظهرت فی اعیانها بعد ما کانت غیبا عدمیا و ما نزل من المفاتیح عن هذه المفاتح الثوانی درجة بعد درجة فهی مفاتیح الاسباب و مااشبه ذلک الی آخر سبب فهذه یسمّی مفاتیح غیب الایجاد العینی ثم ینعکس الامر بعد الوجود فان آخر موجود الانسان و هو الذی یعکس فیرد الغیب مفتاحا و المفتاح غیبا فیأخذ آخر سبب مفتاحا فیفتح به غیب [بسببه28]و یأخذ ذلک السبب من حیث ما هو مسبب بسبب آخر فیصیره مفتاحاً یفتح به غیب سببه و هکذا حتی ینتهی الی آخر سبب و هو سبب الاسباب.
«مفاتح غیب الوجود العرفانی و العلمی»
فهذه یسمی مفاتح غیب الوجود العرفانی عندالصوفیة و مفاتیح غیب الوجود العلمی و [الوجودی29] عندالمحققین و هذاالمساق امر یعم معرفة جمیع المفاتیح مطلقا من جهة مأخذها علی [الاجمال30] ثم لکل طایفة تفصیل ما اجملناه بحسب استعدادها و قوتها و غرضها فمنهم المهندس و له مفاتیح تخصه علی غیوب هی مطلوبة له و منهم الطبیعی و النحوی و المقری و [المشعوذ31] والصانع و المتکلم فی العالم و متــون / رساله مفاتیح الغیب
المتأله و المکاشف و المشاهد و لکل صنف مفاتیح تخصه و ما ثم بشر یملک جمیع هذه المفاتیح فلها اصناف مخصوصة صب الله اسرارهم الیها فیأخذوا مفاتیح مطالبهم فو صلتهم الی مقصود هم ولکن بالاستعمال فما ینفع المفتاح من کونه معلوماان لم تکن مفتاحا بالفعل و فتحاً و فاتحا و مفتوحا علیه و قد یکون وجودا و عدما.
«الشبه لیست مفاتیح»
و الشبه لیست مفاتیح اصلا للوجود و لاللباطل لانها من حیث هی شبهة هی عدم محض و العدم لایکون مفتاحا اصلا ولکن من حیث ما هی مرکبة الاجزاء من امور وجودیة لا من حیث فهی شبهة فهی مفتاح علی ما تدل علیه اذا اخذت لبابها فان کل مفتاح لایفتح الا بابه الذی [عمل32] علیه لیس له مدخل فی غیر بابه و لایفتح مفتاح بابین ابدا و لایعطک عینین ابدا و قد یکون ذات الدلیل واحدة [فینحل33] انه من حیث ذاته هو مفتاح لابد من حیث وجوهه فکل وجه مفتاح فالوجه له کالشکل لمفتاح الحدید و یفتح بذاته و شکله فاذا أخذ کل انسان مفتاح غیبه المطلوب فکن انت ممن یکون غیبک الحق سبحانه و ذاتک لیس الا فان جعلت غیبک ذاتک فلیکن الحق سبحانه مفتاحک فانک لایفتح وجودک الا به علما کمافتحه عیناً و ان جعلت غیبک هو الحق.
«فلیکن مفتاحک ذاتک: من عرف نفسه فقد عرف ربه»
فلیکن مفتاحک ذاتک فلا دلیل علیه سواک و لا دلیل علیک سواه ولکن یکون هوالفاتح لا انت من عرف نفسه‏عرف ربه34 وان جعلت غیبک ذاتک و الحق فالله الله [تجعل35] مفتاحک الافکار اصلا ولیکن مفتاحک الخلوات و المجاهدات و الریاضات و صقالة مرآة‏النفس ولیکن المتولی لهذا الفتح اسرع و الکشف اخلص و اصفی لیس علیه من کدورات دعوی البشریة اثر کما قال و ما کان لبشر ان یکلمه الله 36 من کونه بشراً و قال فی بعض غلبات احکام التصفیة الالهیة فی اصل النشأة من مقامات النقض ما هذا بشراً ان هذا الملک کریم37 و لقد کان بشراً من حیث ذاته کغیره من البشر فلما لم یقع الادراک علی بشریته بل علی حسنه نسبوه الی الملکیة و نفوه عن البشری و ذلک غایة قوتهم ولو کانوا عارفین لانتقلو الی الجمال المطق منه لکن قد شاء الله و منعت الحقایق ان لایتعدی حدود طوره فان اردت السعادة [تطلب38] من الغیوب الا ما دللتک علیه ولامن المفاتیح الا ما اوضحته لک فانهج و علی قصد السبیل و النختم بالصلوة علی محمد و آله.
پاورقیها:
17 - و فی هذا الباب راجع الفتوحات «تحقیق عثمان یحیی» ص 258 - 278 نیز ر.ک ج 14 ص 529.
 
15- اصل: جوانیه.
 
13- آیة 27 سورة الجن.
 
16- اصل: وقاته.
 
10- آیة 59 سورة الانعام.
 
19 - اصل: لابد.
 
12- اقتباس من آیة 59 سورة الانعام.
 
18 - و معناه ما یلفی الملک الی القلب او یلهمه. و حول «لمة المللک و لمة الشیطان» راجع فتوحات عثمان یحیی) ج 5 ص 165 و ص 313 و 314.
 
1 - اصل: التشبه.
 
11- آیة 26 سورة الجن.
 
14- آیة 26 و 27 سورة الجن.
 
26- اصل: انو.
 
21 - اصل: رؤی.
 
22 - اصل: مثل.
 
2 - اصل: لاغیر.
 
28- اصل: سببه.
 
27- حول صفوف مفاتیح‏الغیب و مراتبه راجع تفسیر آیة 59 من سورة انعام من تفسیر ابن‏عربی «رحمة من‏الرحمن تحقق محمود غراب» ج 2 ص 82 الی 84 به نقلاً عن الفتوحات ج 3 ص 397 و 542 و ج 2 ص 101 و ج 1 ص 142 و ...
 
20 - در مورد عرصه تمثل بودن عالم خیال و مثال و نیز تمکن شیطان و تسلط او بر عالم خیال رجوع شود به کتاب الخیال عالم البرزخ و المثال من کلام الشیخ الاکبر لمحمود. محمود الغراب «دمشق 1404» صفحه 28 الی 30 و 54 الی 56 و 260 الی 63.
 
23 - آیة 222 سورة الشعراء.
 
25 - اصل: کفته.
 
24 - لم نعثر علی مأخذه.
 
29- اصل: الوجوی.
 
36- آیة 51 سورة الشوری.
 
35- اصل: لایجعل.
 
37- آیة 31 من سورة یوسف.
 
30- اصل: الاطلاق.
 
38- اصل: فلا یطلب.
 
3 - اصل: ینقال.
 
31- اصل: المشعبث.
 
32- اصل: عملی.
 
34- هذه القاعدة من الاسس الاصلیه من‏العرفان (فی ناحیة‏العلم الحضوری) و فی الحکمة و الفلسفة(من حیث العلم الحصولی) المستفادة من النصوص الدینیة و مفادها باستعانة معرفة النفس، قواها و کمالاتها و ما یتعلّق بها، یمکن الوصول الی معرفة دقیقة بالباری تعالی و صفاتة و افعاله و ابن العربی فی رسائله و آثاره یستند کثیراً الی القاعدة و یستفید من مضمونها فراجع رسالة کشف الغصلاء والرسالة الوجودیة فی معنی قوله(ص) من عرف نفسه فقد عرف ربه (الفتوحات «الطبعة‏القدیمة» ج 3 ص 72 و الطبعة‏الحدیثة ج 5 ص 223 و ج 7 ص 231 ج 13 ص 373.)
 
33- اصل: فیتحنک.
 
4- اصل: وافل.
 
5- قال فی الفتوحات: فان قلت: ما (هو) الغیب فی‏الصطلا حکم؟ قلنا: الغیب ما ستره الحق عنک منک لامنه و لهذا ایشارالیه فان قلت ماالاشارة؟ قلنا: الاشارة نداء علی رأس البعد و هکذا قال: کل معدوم العین ظاهر الحکم و الاثر فهو علی الحقیقة المعبرعنه بالغیب ج 13 ص 175، 176.
 
6- اصل: ما.
 
7- اصل: الکون.
 
8- قال فی الفتوحات: ان الاسماء الحسنی التی تبلغ فوق اسماء الاحصاء عدداً هی الموثرة فی هذاالعالم و هی المفاتح الاول التی لایعلمها الا هو ... «تحقیق عثمان یحیی ج 1 ص 124».
 
9- اصل: هذا.