تبیین اصول و فرمول دفاع همه جانبه از دیدگاه امام خمینی (ره) با تأکید بر نقش بسیج
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
حضرت امام خمینی(ره) از نوادر فقهای مصلح اجتماعی در میان علمای اسلامی است که در طول چندین دهه، در حجم گسترده‌ای از آثار کتبی و شفاهی، دیدگاههای فقهی ـ سیاسی خویش را مطرح کرده است. مقوله استراتژی دفاع همه جانبه در نظر حضرت امام در برگیرنده گسترده مفهومی کلانی است که در عین حال قابل تفکیک به اجزا متفاوت است، اما مرتبط و متعادل با یکدیگراند. نگاه کردن کلان نگر امام در عرصه دفاعی، در کنار پرداختن به ظرایف خاص، اشاره به برداشتنی همه جانبه دارد. خصوصیات بسیج باعث شده این نهاد، جایگاه بخصوصی در اندیشه‌های دفاعی حضرت امام(ره) داشته باشد. این مهم در پیوند و امتزاج مفهومی با اصول حاکم بر اندیشه‌های فقهی و سیاسی حضرت امام (ره)، بویژه اصول اسلام محوری، خدا‌جویی ، سلوک و عرفان گرایی، به بهترین نحو ترسیم کننده فضای کلی انتظارات حضرت ایشان از بسیج، به عنوان “پیشگامان رهایی” و سطح توقعات امام (ره) از مسئولین نظام سیاسی نسبت به این نهاد و در نهایت نوع تحلیل برداشت ایشان از سرنوشت محتومی است که حاصل غفلت و کوتاهی نسبت به این نهاد خواهد بود. این پژوهش که به روش تحلیل محتوا انجام شده است استراتژی دفاع همه جانبه امام (ره) را بر مبنای معیاری اسلامی – جغرافیایی بنا می‌نهد.»متن
در میان سطوح مختلف اندیشه‌های فقهی – سیاسی امام خمینی (ره)، نگرش دفاعی ایشان از اهمیت فراوانی برخوردار است. اگر چه امام از نوادر فقها و شاید تنها فقیهی می‌باشند که در مجموعه آراء فقهی خود شخصاً به مقوله دفاعی و ابعاد گسترده آن توجه کرده است ، و در این رابطه ظرایف خاصی را در زمینه مسئولیت جامعه اسلامی، حکومتهای مسلمان در برابر بیگانگان و معترضان و تهدید کنندگان منافع و آرمانهای اسلامی امت اسلام متذکر شده‌اند. قرائن و شواهد موجود در گستره آثار نظری بجا مانده از حضرت امام یعنی پیامها، سخنرانیها و فتاوی ایشان بیانگر حاکمیت نوعی آرمان ایدئولوژیک جغرافیایی برچار چوب تفکر دفاعی حضرت است که از زاویه آرمانهای اسلام گرایانه، عرصه نظاری دفاع از قلمرو منافع مسلمین و امت اسلامی را در سطوح ملی (ایران اسلامی) و جهان اسلام (امت اسلامی) می‌جوید. حوزه‌های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را در سطوحی فراتر از دفاع صرف نظامی پی‌جویی می‌کند.
پژوهشگر در مورد ضرورت و اهمیت پرداختن به تبیین اصول دفاع همه جانبه از دیدگاه امام خمینی (ره) به این نکته اشاره می‌کند که:
1ـ فراتر از تمامی نظریه پردازیها و تحلیلهای علمی و اطلاعاتی که پیرامون حوادث مواج کشور در سالهای 1356 و 1357 مطرح بود، انقلاب اسلامی ایران به وقوع پیوست انقلابی که در کنار تمامی نوآوریها و شگفتیهای خاص، در صحنه مطالعات علمی معطوف به انقلابها، نقطه عطف ویژه‌ای را موجب شد؛
2ـ بدون تردید انقلاب اسلامی ایران از “نکات حیرت‌انگیزی” برخوردار است که در راه شناخت آن” به کمک ابزارهای روش شناسی مرسوم و اصول علیت دکارتی که به مبنای پیشرفتهای علمی امروز جهانیان تبدیل شده است، به سرانجام راهگشایی منجر نخواهد شد. یکی از ظرایف خاص این “نمونه خاص از انقلابهای اجتماعی ـ تاریخی بزرگ و پدیده کاملاً خلاف قاعده و طبیعت” ، نوع رهبری آن است .
شاید بتوان گفت که یکی از مصادیق بارز سخن “جیمز مک گرگور برنز” در مورد پدیده رهبری : “ رهبری یکی از پدیده‌های جهان است که زیاد مشاهده اما کم فهمیده می‌شود” مقوله رهبری در انقلاب اسلامی ایران، فراتر از تمامی کاستیهای ملاحظات روش شناختی، نظری و ایدئولوژیک نظامهای تحلیلی غیر دینی (غربی) که مشحون از بی‌توجهی نسبت به صفات شخصی رهبری است. بیش از هر مسئله‌ای، به شدت متأثر از خصایص منحصر بفردی است که به طورانحصاری در سطوح باورها و گرایشهای شخصی ایشان قابل شناسایی است. فرازهای دیگری از ویژگیهای مابه‌الامتیاز حضرت امام (ره) را نیز می‌توان در فضای مقایسه میان رهبری حرکت انقلاب اسلامی با نقش و خصایص رهبری در انقلابهای فرانسه و روسیه مورد شناسایی قرار داد.
اگر چه حوزه اندیشه‌های دفاعی حضرت امام (ره) محور اصلی و راهبردی تحقیق حاضر را در بر می‌گیرد، اما نکته قابل تأمل این است که فضای کلی و همه جانبه این سطح از سطوح اندیشه‌‌ورزی فقهی ـ سیاسی حضرت ایشان، طالبان حقایق مستتر در گستره اندیشه‌های امام را به وادی یک سونگری و جزء‌اندیشی سوق نمی‌دهد. در واقع به دلیل تاثیرپذیری شدید باورهای حضرت امام در عرصه دفاع از باورهای بنیادین و تغییر‌ناپذیری که در فصل اول از آن به تفصیل یاد شد، عملاً نوعی ارتباط تعاملی و اندام واره‌ای (ارگانیکی) میان تمامی بخشهای سیره نظری و عملی حضرت ایشان شکل گرفته است. وجود این نوع هیبت اندیشه‌ای و عملی منحصر بفرد،باعث شد که ورود به مباحث به ظاهر صرفاً دفاعی،لاجرم محقق را متوجه لایه‌های دیگر نگرشها و باورهای امام کند
اولین گام در وادی اندیشه‌های دفاعی حضرت امام به “فرهنگ“ باز می‌گردد، چرا که در باور حضرتش مضامین ارزش محور، فرهنگ جو و انسان‌گرا جوهره حیات واقعی هر انسان و تمامی جوامع انسانی را رقم می‌زند و جستجوی این گونه مولفه‌ها بر حول باورهای خدا محور و معتکف در وادی فرامین الهی زمینه ساز بالندگی و پویایی خاصی خواهد شد. در همین رابطه مؤلفه‌های دفاعی مورد نظر امام نیز بشدت متأثر از سوگیری فرهنگی ایشان می‌باشد. در میان شاخصهای مورد نظر امام در زمینه دفاع فرهنگی، اصول زیاد از جایگاه خاصی برخوردار است:
ـ توسل به مضامین اسلامی و الهی در تمامی سطوح دفاع فرهنگی ؛
ـ اهتمام به تحقق خودباوری و برائت از اتکاء به غیر در عرصه زایندگی فرهنگی؛
ـ ضرورت بسیج همه منابع در هرسطحی برای تحقق فضای مناسب دفاع فرهنگی
بر اساس مطالب پیش گفته در مبحث دفاع فرهنگی، اصول مزبور در عمل فصل مشترک و محوری مقوله دفاع فرهنگی در هر سه سطح ملی، جهان اسلام و جبهه جهانی محرومان و مستضعفان را در بر می‌گیرد.
با این وصف باید گفت که آرمانهای فرهنگی حضرت امام در عرصه دفاع، فراتر از تمامی پیامهای مزبور، اثبات کننده این واقعیت است “انقلاب اسلامی ایران، بیش از آنکه انقلابی سیاسی ـ اجتماعی باشد، انقلابی است اخلاقی ـ معنوی و هر تحولی منوط به بروز تحول در درون انسانهاست و به همین سیاق، بروز هر تحولی در کشورها، (بویژه برای حصول به رتبه دفاع نافذ فرهنگی) در گرو بروز تحول در فرهنگ این کشورها است.
خودباوری و اتکاء بر منابع اقتصادی و توانمدیهای فن‌آوری داخلی و درون‌زا در جهت رفع وابستگی، محور موکد حضرت امام در فضای دفاع اقتصادی است، چرا که به زعم ایشان بر مبنای آرمانهای الهی وانسان‌گرا، انگیزه‌های استقلال طلب ملتها از وابستگی به دول استعمار‌گر، محتوای لازم برای رفع مشکلات و نارساییهای داخلی و همگام با آن، ایجاد زمینه‌های لازم برای خود‌اتکایی را به دست خواهد آورد. البته دستیابی به شرایط لازم برای تحقق جهاد اقتصادی در سطوح سه گانه مورد نظر، نیازمند نوعی روشنگری و غنای فرهنگی است که ابتدا در جامعه اسلامی ایران به عنوان سطح ملی بحث و سپس از طریق اشاعه این فرهنگ در سطح جهان اسلام و ملل محروم (بوسیله ایران اسلامی از یک سو و از سوی دیگر از طریق الگو‌گیری آنان از ایران) باید تحقق یابد.
در رابطه با سطوح دفاع سیاسی در حوزه‌های جهان اسلام و جبهه جهانی محرومین، نوعی تقید به تثبیت مشابهت و قرابت مفهومی به چشم می‌خورد. در واقع حضرت امام به طریقی سعی می‌کند که به کمک معرفی دشمنان (امریکا ) سازو کارهای مشترک (قیام ملی، بهره‌مندی از هوشیاری لازم، طراحی الگوی سیاست خارجی مشابه چون مقابله با استکبار و … ) میان امت اسلامی و امت جهانی مستضعفان، ضرورت تعاون و همگرایی میان این دو طیف را در جهت تحقق فضای دفاعی لازم در برابر تمهیدات جهانی قدرتمندان بزرگ تایید کنند.
در نگاه پژوهشگر آنچه در این میان بسیار مهم است و در واقع برای تثبیت منزلت و مقام بلند حضرتش در فضای رهبریت اسلامی در سطوح ملی و فراملی ضروری به نظر می‌رسد، اثبات وجود نوعی انسجام و تداوم در آثار ایشان است. به کلام دیگر نگارنده اعتراف کامل و خالصانه نسبت به تأثیر‌پذیری فرازهای حرکت انقلابی و اسلامی امام و نوعی برداشتهای ایشان از مقتضیات زمانی و مکانی ( که از سوی خود امام نیز به آن تصریح شده است)، معتقد به وجود نوعی تداوم و انسجام در افق کلی اندیشه‌های فقهی ـ سیاسی حضرت امام، بویژه در حوزه دفاعی، است، بنحوی که دست تطاول‌آمیز تحولات قادر به تأثیر‌گذاری بنیادین در آن نبوده است. مصادیق و به تعبیری شاهد است مدعا، نوع ارجاعات و مستند‌سازی است که با تعمد خاص مطرح شده است. به سخن دیگر ، طرح مواضع اصولی دفاعی امام و اصول بنیادین ان در بستر گسترده‌ای از تاریخ که فراتر از دهه 40، در موارد کلانی به اولین و قدیمی‌ترین سند مبارزاتی ایشان (چهل و پنج سالگی امام) باز می‌گردد و ردیابی هر یک از سخنان و مواضع مورد نظر در دیگر فرازهای خاص دوران حیات امام چون دهه 20 (مقطع تألیف کتاب کشف‌الاسرار) و یا دهه 40 (آغاز رسمی حرکت انقلابی امام(ره) شروع موج جدیدی از آثا فقهی ـ سیاسی ایشان) و ادامه این پی‌جویی سندی در سالهای بعد از انقلاب تا مقطع تدوین وصیت‌نامه، تماماً با انگیزه اثبات همین مسئله یعنی وجود نوعی ثبات و انسجام در مواضع امام، حداقل از بعد تاکید ضمنی و مفهومی، (بویژه در حوزه اندیشه‌های دفاعی) بوده است.
محقق در این پژوهش محور اصلی را بر تبیین اصول و فرمول دفاع همه جانبه از دیدگاههای حضرت امام(ره) استوار کرده است که اظهار می‌دارد استرتژی دفاع همه جانبه حضرت امام(ره) بر مبنای معیاری اسلامی ـ جغرافیایی، از دو بعد قابل تحلیل مفهومی است:
الف) سطوح ملی، جهان اسلام و جبهه جهانی محرومان و مستضعفان؛
ب) حوزه‌های دفاع فرهنگی، دفاع اقتصادی، دفاع سیاسی و دفاع نظامی.
محورهای مزبور بر مبنای نوعی انسجام درونی در تعامل با یکدیگر قرار دارند.
پژوهشگر برای مطالعه و بررسی دقیق در یک چارچوب منظم و برای رسیدن به اهداف مورد نظر متغیرهای زیر را مورد بررسی قرار می‌دهد:
1ـ تفکر دفاعی امام (ره): منظور،بخشی از اندیشه‌های فقهی سیاسی حضرت امام (ره) است که در زمینه دفاع از اسلام و مسلمانان در برابر تهدیدات و بحرانهای گوناگون،در قالب سخنان، پیامها و فتاوی از سوی ایشان مطرح شده است.
2ـ استراتژی دفاع همه جانبه امام (ره): این مقوله به تعبیر خاصی اشاره دارد که حضرت امام (ره) در یکی از پیامهای خویش در فضای بعد از پذیرش قطعنامه 598 ایراد فرمودند و برای اولین بار به عنوان یک ماموریت خطیر برای مدیران و مسئولین نظامی اسلامی ایران مطرح فرمودند.
3ـ دفاع فرهنگی: اشاره به آن بخش از فرامین و تاکیدات دفاعی حضرت امام دارد که در حوزه مسایل فرهنگی و اجتماعی ایراد شده است. تأکیدات مزبور علاوه بر ایران، متوجه امت اسلامی و دیگر ملتها نیز است.
4ـ دفاع اقتصادی: اشاره به آن قسمت از دیدگاههای دفاعی امام دارد که در حیطه مسایل ایران، جهان اسلام و ملل دیگر ارائه شده است.
5ـ دفاع سیاسی: منظور دیدگاههای دفاعی امام در حوزه مسایل سیاسی است که از حوزه شمولی در سطح ملی،جهان اسلام و عرصه جهانی برخوردار است.
پژوهشگر در بحث مربوط به تفکر دفاعی امام (ره): اصول ناظر و تمهیدات مقوم اندیشه‌های فقهی ـ سیاسی امام را در ابعاد زیر متوجه قرار داده است:
ـ ضرورت توجه به قواعد اصولی خاص در آثار حضرت امام(ره)؛
ـ تاثیرپذیری اندیشه‌های امام از عوامل زمان و مکان؛
ـ انسجام درونی آثار امام؛
ـ ایمان و اعتقاد ویژه نسبت به فرامین الهی و اسلام؛
ـ اعتقاد به تلازم انفکاک ناپذیر دین و سیاست؛
ـ تکلیف‌گرایی؛
ـ تاکید بر هویت‌یابی حیات اجتماعی انسان در سایه هستی‌شناسی عرفان محور؛
ـ بصیرت و روشن بینی؛
ـ تجزیه‌پذیری امام از تحولات تاریخی؛
ـ تحلیل‌ها و آراء سیاسی.
همچنین در مرحله بعد اندیشه‌های دفاعی امام(ره) را با توجه به چارچوب زیر تبیین کرده است:
ـ “دفاع” در چارچوب اصول ناظر بر اندیشه‌های امام(ره)؛
ـ “دشمن شناسی” جوهر تفکر امام(ره)؛
ـ تذکر دایمی در مورد توجه به دشمن؛
ـ افشا و معرفی دشمن؛
ـ دشمن‌شناسی در سطح ملی؛
ـ دشمن‌شناسی در سطح فراملی.
ـ اهداف، انگیزه‌ها و ساز و کار دشمنان:
ـ در سطح ملی؛
ـ بر علیه جهان اسلام؛
ـ بر علیه جبهه جهانی مستضعفان؛
ـ “دفاع” در چارچوب اندیشه‌های فقهی ـ سیاسی امام (ره):
ـ مقوله جهاد در متون فارسی؛
ـ دفاع در فتاوی علمای اسلامی؛
ـ جهاد در نظر تحلیلگران خارجی.
ـ جایگاه دفاع در فضای نو‌آوریهای فقهی ـ سیاسی امام (ره)؛
ـ نوآوری فقهی امام در زمینه جهاد و دفاع؛
ـ دفاع در ادبیات سیاسی امام (ره).
محقق با تاکید بر نقش ویژه بسیج به این نکته اذعان می‌کند که بسیج در عرصه‌های زیر می‌تواند سهم بزرگی در استراتژی دفاع همه جانبه از اندیشه‌های امام را داشته باشد:
ـ بسیج و مطالعات دفاعی:
ـ جنگ مردمی؛
ـ تئوری دفاع مبتنی بر غیر نظامیان؛
ـ بسیج و مطالعات سیاسی؛
ـ بسیج و مطالعات اجتماعی.
ـ کار ویژه‌های دفاعی بسیج در چارچوب ضوابط و قوانین:
ـ جایگاه بسیج در استراتژی دفاع همه جانبه؛
ـ جایگاه مردم در اندیشه‌های امام(ره)؛
ـ بسیج به مثابه استراتژی بازدارندگی مردمی؛
ـ بازدارندگی و بسیج؛
ـ مردمی بودن و بسیج؛
ـ پویایی و بسیج؛
ـ گستردگی عرصه دفاع برای بسیج؛
ـ بسیج و امام.
پژوهشگر پس از طی مراحل مختلف تحقیق، جمع‌آوری اطلاعات و بررسی آنها، یافته‌های زیر را تبیین می‌کند.
در مجموع به عنون مواضع حضرت امام(ره) در مورد اهداف بسیج به 4 محور می‌توان اشاره کرد:
اهداف دفاعی (61/42) درصد، اهداف تربیتی و اخلاقی، توسعه اسلام (82/7) درصد، اهداف امنیتی (35/4) درصد.
در میان مواضع حضرت امام در باب بسیج، حدود 20 محور به عنوان شاخصهای تفکر بسیجی، مورد شناسایی قرار گرفته است که هر یک از شاخصهای مزبور درصد خاصی را در فضای علمی توزیع فراوانی به خود اختصاص داده‌اند، که عبارتند از: ایمان به خدا (83/4 درصد)، اخلاص (21/6درصد)، خادم محرومان بودن (69/0 درصد)، انتظار فرج (69/0
درصد)،مهیای دفاع (07/2 درصد)، شهادت طلبی (72/31 درصد)، مخالف تحقیر‌گرایی و مقدس مآبی ( 38/1 درصد)، نترسیدن از خدا (21/6 درصد) مبارزه و جهاد فی سبیل الله (69/8 درصد)، بصیرت و آگاهی (69/0 درصد)، جهاد با نفس (38/1 درصد)، شجاعت و شهامت (76/2 درصد)،نیایش و تضرع (38/1 درصد)، تقوای پرهیز و ستیز(69/0 درصد)، توکل به خدا (38/1 درصد)، وحدت و انسجام (24/17 درصد)، عدالت خواهی و حق طلبی (69/0 درصد)، ادای تکلیف (38/2 درصد).
همان گونه که مشاهده می‌شود، شاخص عاشق شهامت بودن یا شهادت طلبی 46 مورد از 145 مورد کل مربوط به نظر بسیجیان را در بر گرفته که 72/31 درصد از کل شاخص را متعلق به خود کرده است.
در نهایت پژوهشگر به مشکلات و نارساییهایی که در زمینه انجام این پروژه با آن مواجه بوده است، اشاره می‌کند:
اول آنکه مهمترین مسئله به شخصیت حضرت امام(ره) باز می‌گردد. مسلماً سخن گفتن و ارائه تحلیلی مشخص حتی از یکی از لایه‌های فکری چنین انسان متفکر و کاملی که از ابواب و ابعاد گوناگونی بر خوردار است، بسیار مشکل بوده، در حیطه توان و بضاعت هر نویسنده و تحلیلگری قرار ندارد و یا حداکثر آنچه که به عنوان تحلیل نهایی مطرح می‌شود، نمی‌تواند وافی و کافی باشد. بر همین اساس است که اکثریت مقاله‌ها و کتابهای مربوط به حضرت امام (ره)، به نقل قول از ایشان بسنده کرده و کمتر به تحلیل خاصی از عرصه‌های گسترده آرمانی و فکری ایشان پرداخته‌اند.
دوم آنکه در میان آثار “علمی” و “مکتوب” امام، تنها مسئله ولایت فقیه و عدم جدایی دین از سیاست به چشم می‌خورد، و عموم مسایل مطرح شده دیگر ،در قالب سخنرانیها، بیانیه‌ها و مصاحبه‌هایی ارائه شده که به اقتضای شرایط زمانی و یا در پاسخ به برخی از مشکلات علمی در برابر نظام جمهوری اسلامی ایران، ایراد شده است. در این میان مسایل و دیدگاههای دفاعی امام از محدودیت بسیار فراوانتری نسبت به دیگر مباحث برخوردار است؛ لذا انجام پژوهشی در این مورد که از چار چوب منطقی و روش شناسی منطقی نیز برخوردار باشد، فی‌نفسه امری مشکل، آسیب‌‌پذیر و حساس است.
سوم آنکه در طرح مباحث تحلیلی در مورد تفکر دفاعی امام (ره) باید سعی کرد تا حد امکان از طرح مطالب نظری صرف از دیگر منابع اجتناب کرد و در صورت نیاز از طولانی شدن مطلب و حاشیه روی زیاد پرهیز کرد: همچنین، باید از منابعی استفاده کرد که یا به طور مستقیم حاوی آثار نظری امام(ره) بوده و یا از مراجع متولی تنظیم و اشاعه آثار ایشان بهره برده باشد. بدین ترتیب باید گفت که تأمین منابع لازم برای پژوهش حاضر، خود به معضل خاصی تبدیل شده و روند تحقیق را با حساسیت فراوانی در گزینش منابع و مستندات مربوط همراه می‌کند.
پژوهشگر در مورد ضرورت و اهمیت پرداختن به تبیین اصول دفاع همه جانبه از دیدگاه امام خمینی (ره) به این نکته اشاره می‌کند که:
1ـ فراتر از تمامی نظریه پردازیها و تحلیلهای علمی و اطلاعاتی که پیرامون حوادث مواج کشور در سالهای 1356 و 1357 مطرح بود، انقلاب اسلامی ایران به وقوع پیوست انقلابی که در کنار تمامی نوآوریها و شگفتیهای خاص، در صحنه مطالعات علمی معطوف به انقلابها، نقطه عطف ویژه‌ای را موجب شد؛
2ـ بدون تردید انقلاب اسلامی ایران از “نکات حیرت‌انگیزی” برخوردار است که در راه شناخت آن” به کمک ابزارهای روش شناسی مرسوم و اصول علیت دکارتی که به مبنای پیشرفتهای علمی امروز جهانیان تبدیل شده است، به سرانجام راهگشایی منجر نخواهد شد. یکی از ظرایف خاص این “نمونه خاص از انقلابهای اجتماعی ـ تاریخی بزرگ و پدیده کاملاً خلاف قاعده و طبیعت” ، نوع رهبری آن است .
شاید بتوان گفت که یکی از مصادیق بارز سخن “جیمز مک گرگور برنز” در مورد پدیده رهبری : “ رهبری یکی از پدیده‌های جهان است که زیاد مشاهده اما کم فهمیده می‌شود” مقوله رهبری در انقلاب اسلامی ایران، فراتر از تمامی کاستیهای ملاحظات روش شناختی، نظری و ایدئولوژیک نظامهای تحلیلی غیر دینی (غربی) که مشحون از بی‌توجهی نسبت به صفات شخصی رهبری است. بیش از هر مسئله‌ای، به شدت متأثر از خصایص منحصر بفردی است که به طورانحصاری در سطوح باورها و گرایشهای شخصی ایشان قابل شناسایی است. فرازهای دیگری از ویژگیهای مابه‌الامتیاز حضرت امام (ره) را نیز می‌توان در فضای مقایسه میان رهبری حرکت انقلاب اسلامی با نقش و خصایص رهبری در انقلابهای فرانسه و روسیه مورد شناسایی قرار داد.
اگر چه حوزه اندیشه‌های دفاعی حضرت امام (ره) محور اصلی و راهبردی تحقیق حاضر را در بر می‌گیرد، اما نکته قابل تأمل این است که فضای کلی و همه جانبه این سطح از سطوح اندیشه‌‌ورزی فقهی ـ سیاسی حضرت ایشان، طالبان حقایق مستتر در گستره اندیشه‌های امام را به وادی یک سونگری و جزء‌اندیشی سوق نمی‌دهد. در واقع به دلیل تاثیرپذیری شدید باورهای حضرت امام در عرصه دفاع از باورهای بنیادین و تغییر‌ناپذیری که در فصل اول از آن به تفصیل یاد شد، عملاً نوعی ارتباط تعاملی و اندام واره‌ای (ارگانیکی) میان تمامی بخشهای سیره نظری و عملی حضرت ایشان شکل گرفته است. وجود این نوع هیبت اندیشه‌ای و عملی منحصر بفرد،باعث شد که ورود به مباحث به ظاهر صرفاً دفاعی،لاجرم محقق را متوجه لایه‌های دیگر نگرشها و باورهای امام کند
اولین گام در وادی اندیشه‌های دفاعی حضرت امام به “فرهنگ“ باز می‌گردد، چرا که در باور حضرتش مضامین ارزش محور، فرهنگ جو و انسان‌گرا جوهره حیات واقعی هر انسان و تمامی جوامع انسانی را رقم می‌زند و جستجوی این گونه مولفه‌ها بر حول باورهای خدا محور و معتکف در وادی فرامین الهی زمینه ساز بالندگی و پویایی خاصی خواهد شد. در همین رابطه مؤلفه‌های دفاعی مورد نظر امام نیز بشدت متأثر از سوگیری فرهنگی ایشان می‌باشد. در میان شاخصهای مورد نظر امام در زمینه دفاع فرهنگی، اصول زیاد از جایگاه خاصی برخوردار است:
ـ توسل به مضامین اسلامی و الهی در تمامی سطوح دفاع فرهنگی ؛
ـ اهتمام به تحقق خودباوری و برائت از اتکاء به غیر در عرصه زایندگی فرهنگی؛
ـ ضرورت بسیج همه منابع در هرسطحی برای تحقق فضای مناسب دفاع فرهنگی
بر اساس مطالب پیش گفته در مبحث دفاع فرهنگی، اصول مزبور در عمل فصل مشترک و محوری مقوله دفاع فرهنگی در هر سه سطح ملی، جهان اسلام و جبهه جهانی محرومان و مستضعفان را در بر می‌گیرد.
با این وصف باید گفت که آرمانهای فرهنگی حضرت امام در عرصه دفاع، فراتر از تمامی پیامهای مزبور، اثبات کننده این واقعیت است “انقلاب اسلامی ایران، بیش از آنکه انقلابی سیاسی ـ اجتماعی باشد، انقلابی است اخلاقی ـ معنوی و هر تحولی منوط به بروز تحول در درون انسانهاست و به همین سیاق، بروز هر تحولی در کشورها، (بویژه برای حصول به رتبه دفاع نافذ فرهنگی) در گرو بروز تحول در فرهنگ این کشورها است.
خودباوری و اتکاء بر منابع اقتصادی و توانمدیهای فن‌آوری داخلی و درون‌زا در جهت رفع وابستگی، محور موکد حضرت امام در فضای دفاع اقتصادی است، چرا که به زعم ایشان بر مبنای آرمانهای الهی وانسان‌گرا، انگیزه‌های استقلال طلب ملتها از وابستگی به دول استعمار‌گر، محتوای لازم برای رفع مشکلات و نارساییهای داخلی و همگام با آن، ایجاد زمینه‌های لازم برای خود‌اتکایی را به دست خواهد آورد. البته دستیابی به شرایط لازم برای تحقق جهاد اقتصادی در سطوح سه گانه مورد نظر، نیازمند نوعی روشنگری و غنای فرهنگی است که ابتدا در جامعه اسلامی ایران به عنوان سطح ملی بحث و سپس از طریق اشاعه این فرهنگ در سطح جهان اسلام و ملل محروم (بوسیله ایران اسلامی از یک سو و از سوی دیگر از طریق الگو‌گیری آنان از ایران) باید تحقق یابد.
در رابطه با سطوح دفاع سیاسی در حوزه‌های جهان اسلام و جبهه جهانی محرومین، نوعی تقید به تثبیت مشابهت و قرابت مفهومی به چشم می‌خورد. در واقع حضرت امام به طریقی سعی می‌کند که به کمک معرفی دشمنان (امریکا ) سازو کارهای مشترک (قیام ملی، بهره‌مندی از هوشیاری لازم، طراحی الگوی سیاست خارجی مشابه چون مقابله با استکبار و … ) میان امت اسلامی و امت جهانی مستضعفان، ضرورت تعاون و همگرایی میان این دو طیف را در جهت تحقق فضای دفاعی لازم در برابر تمهیدات جهانی قدرتمندان بزرگ تایید کنند.
در نگاه پژوهشگر آنچه در این میان بسیار مهم است و در واقع برای تثبیت منزلت و مقام بلند حضرتش در فضای رهبریت اسلامی در سطوح ملی و فراملی ضروری به نظر می‌رسد، اثبات وجود نوعی انسجام و تداوم در آثار ایشان است. به کلام دیگر نگارنده اعتراف کامل و خالصانه نسبت به تأثیر‌پذیری فرازهای حرکت انقلابی و اسلامی امام و نوعی برداشتهای ایشان از مقتضیات زمانی و مکانی ( که از سوی خود امام نیز به آن تصریح شده است)، معتقد به وجود نوعی تداوم و انسجام در افق کلی اندیشه‌های فقهی ـ سیاسی حضرت امام، بویژه در حوزه دفاعی، است، بنحوی که دست تطاول‌آمیز تحولات قادر به تأثیر‌گذاری بنیادین در آن نبوده است. مصادیق و به تعبیری شاهد است مدعا، نوع ارجاعات و مستند‌سازی است که با تعمد خاص مطرح شده است. به سخن دیگر ، طرح مواضع اصولی دفاعی امام و اصول بنیادین ان در بستر گسترده‌ای از تاریخ که فراتر از دهه 40، در موارد کلانی به اولین و قدیمی‌ترین سند مبارزاتی ایشان (چهل و پنج سالگی امام) باز می‌گردد و ردیابی هر یک از سخنان و مواضع مورد نظر در دیگر فرازهای خاص دوران حیات امام چون دهه 20 (مقطع تألیف کتاب کشف‌الاسرار) و یا دهه 40 (آغاز رسمی حرکت انقلابی امام(ره) شروع موج جدیدی از آثا فقهی ـ سیاسی ایشان) و ادامه این پی‌جویی سندی در سالهای بعد از انقلاب تا مقطع تدوین وصیت‌نامه، تماماً با انگیزه اثبات همین مسئله یعنی وجود نوعی ثبات و انسجام در مواضع امام، حداقل از بعد تاکید ضمنی و مفهومی، (بویژه در حوزه اندیشه‌های دفاعی) بوده است.
محقق در این پژوهش محور اصلی را بر تبیین اصول و فرمول دفاع همه جانبه از دیدگاههای حضرت امام(ره) استوار کرده است که اظهار می‌دارد استرتژی دفاع همه جانبه حضرت امام(ره) بر مبنای معیاری اسلامی ـ جغرافیایی، از دو بعد قابل تحلیل مفهومی است:
الف) سطوح ملی، جهان اسلام و جبهه جهانی محرومان و مستضعفان؛
ب) حوزه‌های دفاع فرهنگی، دفاع اقتصادی، دفاع سیاسی و دفاع نظامی.
محورهای مزبور بر مبنای نوعی انسجام درونی در تعامل با یکدیگر قرار دارند.
پژوهشگر برای مطالعه و بررسی دقیق در یک چارچوب منظم و برای رسیدن به اهداف مورد نظر متغیرهای زیر را مورد بررسی قرار می‌دهد:
1ـ تفکر دفاعی امام (ره): منظور،بخشی از اندیشه‌های فقهی سیاسی حضرت امام (ره) است که در زمینه دفاع از اسلام و مسلمانان در برابر تهدیدات و بحرانهای گوناگون،در قالب سخنان، پیامها و فتاوی از سوی ایشان مطرح شده است.
2ـ استراتژی دفاع همه جانبه امام (ره): این مقوله به تعبیر خاصی اشاره دارد که حضرت امام (ره) در یکی از پیامهای خویش در فضای بعد از پذیرش قطعنامه 598 ایراد فرمودند و برای اولین بار به عنوان یک ماموریت خطیر برای مدیران و مسئولین نظامی اسلامی ایران مطرح فرمودند.
3ـ دفاع فرهنگی: اشاره به آن بخش از فرامین و تاکیدات دفاعی حضرت امام دارد که در حوزه مسایل فرهنگی و اجتماعی ایراد شده است. تأکیدات مزبور علاوه بر ایران، متوجه امت اسلامی و دیگر ملتها نیز است.
4ـ دفاع اقتصادی: اشاره به آن قسمت از دیدگاههای دفاعی امام دارد که در حیطه مسایل ایران، جهان اسلام و ملل دیگر ارائه شده است.
5ـ دفاع سیاسی: منظور دیدگاههای دفاعی امام در حوزه مسایل سیاسی است که از حوزه شمولی در سطح ملی،جهان اسلام و عرصه جهانی برخوردار است.
پژوهشگر در بحث مربوط به تفکر دفاعی امام (ره): اصول ناظر و تمهیدات مقوم اندیشه‌های فقهی ـ سیاسی امام را در ابعاد زیر متوجه قرار داده است:
ـ ضرورت توجه به قواعد اصولی خاص در آثار حضرت امام(ره)؛
ـ تاثیرپذیری اندیشه‌های امام از عوامل زمان و مکان؛
ـ انسجام درونی آثار امام؛
ـ ایمان و اعتقاد ویژه نسبت به فرامین الهی و اسلام؛
ـ اعتقاد به تلازم انفکاک ناپذیر دین و سیاست؛
ـ تکلیف‌گرایی؛
ـ تاکید بر هویت‌یابی حیات اجتماعی انسان در سایه هستی‌شناسی عرفان محور؛
ـ بصیرت و روشن بینی؛
ـ تجزیه‌پذیری امام از تحولات تاریخی؛
ـ تحلیل‌ها و آراء سیاسی.
همچنین در مرحله بعد اندیشه‌های دفاعی امام(ره) را با توجه به چارچوب زیر تبیین کرده است:
ـ “دفاع” در چارچوب اصول ناظر بر اندیشه‌های امام(ره)؛
ـ “دشمن شناسی” جوهر تفکر امام(ره)؛
ـ تذکر دایمی در مورد توجه به دشمن؛
ـ افشا و معرفی دشمن؛
ـ دشمن‌شناسی در سطح ملی؛
ـ دشمن‌شناسی در سطح فراملی.
ـ اهداف، انگیزه‌ها و ساز و کار دشمنان:
ـ در سطح ملی؛
ـ بر علیه جهان اسلام؛
ـ بر علیه جبهه جهانی مستضعفان؛
ـ “دفاع” در چارچوب اندیشه‌های فقهی ـ سیاسی امام (ره):
ـ مقوله جهاد در متون فارسی؛
ـ دفاع در فتاوی علمای اسلامی؛
ـ جهاد در نظر تحلیلگران خارجی.
ـ جایگاه دفاع در فضای نو‌آوریهای فقهی ـ سیاسی امام (ره)؛
ـ نوآوری فقهی امام در زمینه جهاد و دفاع؛
ـ دفاع در ادبیات سیاسی امام (ره).
محقق با تاکید بر نقش ویژه بسیج به این نکته اذعان می‌کند که بسیج در عرصه‌های زیر می‌تواند سهم بزرگی در استراتژی دفاع همه جانبه از اندیشه‌های امام را داشته باشد:
ـ بسیج و مطالعات دفاعی:
ـ جنگ مردمی؛
ـ تئوری دفاع مبتنی بر غیر نظامیان؛
ـ بسیج و مطالعات سیاسی؛
ـ بسیج و مطالعات اجتماعی.
ـ کار ویژه‌های دفاعی بسیج در چارچوب ضوابط و قوانین:
ـ جایگاه بسیج در استراتژی دفاع همه جانبه؛
ـ جایگاه مردم در اندیشه‌های امام(ره)؛
ـ بسیج به مثابه استراتژی بازدارندگی مردمی؛
ـ بازدارندگی و بسیج؛
ـ مردمی بودن و بسیج؛
ـ پویایی و بسیج؛
ـ گستردگی عرصه دفاع برای بسیج؛
ـ بسیج و امام.
پژوهشگر پس از طی مراحل مختلف تحقیق، جمع‌آوری اطلاعات و بررسی آنها، یافته‌های زیر را تبیین می‌کند.
در مجموع به عنون مواضع حضرت امام(ره) در مورد اهداف بسیج به 4 محور می‌توان اشاره کرد:
اهداف دفاعی (61/42) درصد، اهداف تربیتی و اخلاقی، توسعه اسلام (82/7) درصد، اهداف امنیتی (35/4) درصد.
در میان مواضع حضرت امام در باب بسیج، حدود 20 محور به عنوان شاخصهای تفکر بسیجی، مورد شناسایی قرار گرفته است که هر یک از شاخصهای مزبور درصد خاصی را در فضای علمی توزیع فراوانی به خود اختصاص داده‌اند، که عبارتند از: ایمان به خدا (83/4 درصد)، اخلاص (21/6درصد)، خادم محرومان بودن (69/0 درصد)، انتظار فرج (69/0
درصد)،مهیای دفاع (07/2 درصد)، شهادت طلبی (72/31 درصد)، مخالف تحقیر‌گرایی و مقدس مآبی ( 38/1 درصد)، نترسیدن از خدا (21/6 درصد) مبارزه و جهاد فی سبیل الله (69/8 درصد)، بصیرت و آگاهی (69/0 درصد)، جهاد با نفس (38/1 درصد)، شجاعت و شهامت (76/2 درصد)،نیایش و تضرع (38/1 درصد)، تقوای پرهیز و ستیز(69/0 درصد)، توکل به خدا (38/1 درصد)، وحدت و انسجام (24/17 درصد)، عدالت خواهی و حق طلبی (69/0 درصد)، ادای تکلیف (38/2 درصد).
همان گونه که مشاهده می‌شود، شاخص عاشق شهامت بودن یا شهادت طلبی 46 مورد از 145 مورد کل مربوط به نظر بسیجیان را در بر گرفته که 72/31 درصد از کل شاخص را متعلق به خود کرده است.
در نهایت پژوهشگر به مشکلات و نارساییهایی که در زمینه انجام این پروژه با آن مواجه بوده است، اشاره می‌کند:
اول آنکه مهمترین مسئله به شخصیت حضرت امام(ره) باز می‌گردد. مسلماً سخن گفتن و ارائه تحلیلی مشخص حتی از یکی از لایه‌های فکری چنین انسان متفکر و کاملی که از ابواب و ابعاد گوناگونی بر خوردار است، بسیار مشکل بوده، در حیطه توان و بضاعت هر نویسنده و تحلیلگری قرار ندارد و یا حداکثر آنچه که به عنوان تحلیل نهایی مطرح می‌شود، نمی‌تواند وافی و کافی باشد. بر همین اساس است که اکثریت مقاله‌ها و کتابهای مربوط به حضرت امام (ره)، به نقل قول از ایشان بسنده کرده و کمتر به تحلیل خاصی از عرصه‌های گسترده آرمانی و فکری ایشان پرداخته‌اند.
دوم آنکه در میان آثار “علمی” و “مکتوب” امام، تنها مسئله ولایت فقیه و عدم جدایی دین از سیاست به چشم می‌خورد، و عموم مسایل مطرح شده دیگر ،در قالب سخنرانیها، بیانیه‌ها و مصاحبه‌هایی ارائه شده که به اقتضای شرایط زمانی و یا در پاسخ به برخی از مشکلات علمی در برابر نظام جمهوری اسلامی ایران، ایراد شده است. در این میان مسایل و دیدگاههای دفاعی امام از محدودیت بسیار فراوانتری نسبت به دیگر مباحث برخوردار است؛ لذا انجام پژوهشی در این مورد که از چار چوب منطقی و روش شناسی منطقی نیز برخوردار باشد، فی‌نفسه امری مشکل، آسیب‌‌پذیر و حساس است.
سوم آنکه در طرح مباحث تحلیلی در مورد تفکر دفاعی امام (ره) باید سعی کرد تا حد امکان از طرح مطالب نظری صرف از دیگر منابع اجتناب کرد و در صورت نیاز از طولانی شدن مطلب و حاشیه روی زیاد پرهیز کرد: همچنین، باید از منابعی استفاده کرد که یا به طور مستقیم حاوی آثار نظری امام(ره) بوده و یا از مراجع متولی تنظیم و اشاعه آثار ایشان بهره برده باشد. بدین ترتیب باید گفت که تأمین منابع لازم برای پژوهش حاضر، خود به معضل خاصی تبدیل شده و روند تحقیق را با حساسیت فراوانی در گزینش منابع و مستندات مربوط همراه می‌کند.
تبلیغات
