باران خواهی

دهستان دشت خاک در فاصله 30 کیلومتری از شهرستان زرند، 105 کیلومتری مرکز استان کرمان و در جهت جغرافیایی شمال شرقی آن قرار دارد. یکی از اهّم مشکلات منطقه کویری دهستان دشت خاک، خشک سالی و بی آبی است. مراسم باران خواهی که خاستگاه آن مناطق کم باران و خشک است، بیانگر نوعی ناتوانی انسان در مقابل قوای طبیعی است. با توجه به این که خشک سالی و کم بارانی در اکثر مناطق ایران حاکم بوده و مردم در تغییر شرایط موفقیت چندانی نداشته اند، نمایش های آیینی باران خواهی پا به عرصه های اجتماعی گذاشته، نوعی تسکین روحی و اجتماعی را در جامعه حاکم ساخت. مراسم باران خواهی دهستان دشت خاک با تفاوت های قابل توجه نسبت به مراسم مشابه و سیر تکاملی منحصربه فرد و خاص خود، با تمام رسوم باران خواهی در ظاهر متفاوت است، اما در باطن یک هدف و حقیقت را دنبال می کند که همانا نزول باران است. مقاله حاضر تلاش دارد تا به شکل توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر ابزار کتابخانه ای، به سیر تکاملی مراسم باران خواهی و نمادهای مرتبط با آن در منطقه دشت خاک زرند کرمان بپردازد.

یکی از جلوه های فرهنگ مردم هر سرزمین، آداب و رسوم رایج در میان آن هاست. در کشور ما نیز از دیرباز و به مناسبت های گوناگون، آیین های مختلفی اجرا می شده است. این آیین ها با وجود تنوع فراوان، وجوه اشتراک بسیاری دارند که بررسی این اشتراکات ما را به شناخت بهتر و عمیق تر آن ها رهنمون می سازد. یکی از این نقاط مشترک که در بسیاری از آیین های فولکلوریک که جنبه نمایشی دارند دیده می شود، تهدید و تضمین است؛ به این شکل که با بروز مشکلی خاص، شخص (یا حیوان، درخت، شیء) به طور نمایشی تهدید می شود و کتک می خورد و فرد دیگری ضمانت او را می کند و قول می دهد که مشکل برطرف شود. آیین هایی که این شیوه در آن ها استفاده می شود معمولاً با هدف باران خواهی، آفتاب خواهی، بخت گشایی، بارور شدن درخت، باروری حیوانات، به هدف زدن تفنگ و... اجرا می شوند. هدف از این پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی انجام شده معرفی تهدید و تضمین نمایشی به عنوان یکی از خویشکاری های مهم در برخی رسوم عامیانه است.

نقد اسطوره ای ابزاری کارآمد برای بررسی اندیشه های نخستین، رویدادهای تاریخی و آرمان های بشر در تاریخ است و به وسیله آن می توان، به علل خویش کاری های انسان های باستان دست یافت. رمان طوبی و معنای شب، ظرفیّت بسیاری برای کاوش در حوزه های مختلف از جمله نقد اسطوره ای را دارد. هدف پژوهش بررسی و تبیین مولّفه های نقد اسطوره ای در رمان طوبی و معنای شب با روش توصیفی تحلیلی می باشد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که رابطه معنادار و مستقیمی میان ارتباط زنان با عناصر طبیعت در این رمان وجود دارد که به خویش کاری های اسطوره ای زنان جهت و معنا بخشیده است؛ به گونه ای که با استفاده از مفاهیم سمبلیک و کهن الگویی آب، می توان قرارگرفتن مونس در کنار سرچشمه و لیلا در کنار حوض آب را که به ترتیب خواهان دست یابی به باروری و فرایند تفرّد هستند، تبیین کرد. همچنین می توان به تأثیرپذیری رمان طوبی و معنای شب از حماسه گیل گمش اشاره کرد؛ زیرا هر دو با زدودن سایه های ضمیر خود و با استفاده از کهن الگوی سفر، در پی دست یابی به خویشتن و کمال هستند که یونگ بر آن تأکید دارد.  

آیین باران خواهی هدرسه در ایران، در زمره مراسم هایی است که برای تمنای باران در برابر خشم طبیعت به صورت گروهی یا انفرادی اجرا می شود. از آنجا که یکی از سازوکارهای موثر و کارآمد در حفظ و ترویج آیین های سنتی، بازآفرینی آنها در قالب اشکال هنری نوین است این مقاله به وجوه اشتراک عناصر اجرایی آیین هدرسه که در استان های فارس، کهگلویه و بویراحمد و بوشهر اجرا می شده با پرفورمنس می پردازد. الگوی غالب در این مقاله نظریه ی شکنر پیرامون اجرا و رابطه آن با آیین است. براساس این نظریه، تئاتر و آیین بازتاب یک فعالیت مشترک بشری هستند. هنر اجرا با این قصد که هنر و زندگی نباید از هم جدا باشند تمامی هدفش را بر مشارکتی گذاشته است که تماشاگر برای تکمیل یک اجرا باید انجام دهد تا آن را بیافریند و تکمیلش کند. اجرا رجعت دوباره و امروزی ما به آیین هایی می باشد که هنر را با زندگی و مراسم و اداب و رسوم پیوند می دهد و تعامل طبیعت و انسان را برقرار می نماید. شکنر معتقد است در صورت ترکیب یک آیین با یک رویداد واقعی می توان بیشترین استفاده را از یک اجرای گروهی برد. هنر اجرا اهداف و مقاصد آیین ها را در دوران ما به عهده گرفته است. روش پژوهش حاضر توصیفی -تحلیلی بوده و برای گردآوری اطلاعات از دو شیوه «کتابخانه ای» و «تحقیق میدانی» استفاده شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که بین آیین باران خواهی هدرسه و هنر اجرا در عناصری چون اجراگر، تماشاگر، زمان، فضا، اشیاء و موسیقی اشتراکاتی وجود دارد.

سه آیین شوشی در هرمزگان، عروس گولی در گیلان و آیین کوسه در شمال، غرب و جنوب ایران از منطق، ساختار و صورت نسبتاً مشابهی برخوردار هستند. این سه آیین در مراسم عروسی و استقبال از فصل بهار (نوروز) اجرا می شوند. در هر سه مورد، و در طی یک اجرای نمایش گونه و اپیزودیک، داستانی ساده روایت می شود. شخصیت اصلی این روایات، به شکلی نمادین زشتی، پیری، ناباروری و سرما و ناخوشایندی را مجسم می کند که به واسطه رقص و شادی اهالی و حاضرین از آن منطقه یا روستا رانده می شوند. در این پژوهش، پس از معرفی چگونگی اجرای هر سه آیین، نشان داده شده که بر اساس الگوی تحلیل گرمس و پراب، روایت هرسه نمونه از ساختار مشابهی پیروی می کند. تحلیل شخصیت های اسطوره ای هر سه آیین نشان از پیشینه تاریخی آن دارد که در این مقاله مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. نتایج پژوهش گویای آن است که هر سه آیین با صورتی متفاوت با جدالِ میان ثنویتِ خیر و شر و یا نازایی و زایش – که در ارتباط مستقیم با ایزدان پیشااسلامی هستند- تعریف می شوند. شباهت و پیوستگی میان هر سه آیین، صحه ای است بر پویایی آیین های باستانی، پیوند میان اقوام ایرانی، حرکت سیال فرهنگ در دلِ تاریخ، و تغییراتِ ناشی از نیاز به تطبیق با شرایط متفاوتِ دوره های مختلف. ویژگی مهم دیگر این پژوهش معرفی یک نمونه از دگرگونی معنایی آیین های اسطوره ای – در اینجا ستایش ایزدبانوی آناهیتا- در قالب آیین های نمایشی باران خواهی و در نهایت نمایش های موقعیتی و مطابق با روزگار معاصر خویش است.

تمثیل اژدهاکشی و باران خواهی همواره بده عنوان یکی از انواع ادبی محبوب در ادبیات کهن تمامی ملل پذیرفته شده است. گرچه ارایه پاسخ دقیق و روشن در مورد ماهیت شدکل گیری آن کاری سدخت و دشدوار اسدت، امامی توان ردپای آن را در ادبیات کهن ایران و هند جستجو کرد. در این مقاله تلاش می شود با کنکاش و پی جُست وجوه تشابه میان "اوستا " و "ریگ ودا" در این دو اثر مقایسه شود، تا وجوه تشابه و افتراق آن ها مشخص شود.

میراث فرهنگی و مفاهیم مرتبط با آن در طول تاریخ تکامل یافته است. در مفهوم جدید میراث فرهنگی، تمرکز از روی اشیا و آثار تاریخی گسترش یافته و ساختارهای اجتماعی، روش های زندگی، اعتقادات، آداب و رسوم، شخصیت ها و آیین ها را دربرگرفته است. لازمه این تغییر، تغییر در رویکردها و روش های حفاظت و مرمت است. امروزه حفاظت به عنوان فرایند اجتماعی پیچیده و مداوم شناخته می شود که شامل شناسایی و ارزش گذاری میراث است و نحوه استفاده، مراقبت و تفسیر را دربر می گیرد. فرهنگ عامه به عنوان یکی از مصداق های میراث معنوی ارزشمند است که بایستی تلاش شود چون نمادی از اصالت و هویت به نسل های آینده انتقال پیدا کند. متناسب با این مفهوم، در این مقاله سعی شده است آیین باران خواهی با محوریت عروسک در مناطق مختلف جغرافیایی و در فرهنگ آن ها بررسی شود، سپس درمورد ارزش های این آثار بحث و درنهایت رویکردهای حفاظتی و مرمتی در ارتباط با این آیین و اشیای مورد استفاده در آن بررسی و تحلیل شود. نتایج نشان می دهد که عروسک ها در جایگاه یک شیء آیینی و به عنوان یک شیء فرهنگی هنری، دارای مفاهیم، معانی، ارزش ها و کارکردهای آیینی، هنری، فرهنگی، اعتقادی و نمادین هستند. امروزه جهت حفاظت و حراست از این اشیای آیینی روش ها و رویکردهای متفاوتی لازم است. رویکردهایی که بتواند شناخت و آگاهی نسبت به این اشیا و آیین ها را در جامعه افزایش دهد و از طرفی لازمه این رویکرد استفاده از همه علوم مرتبط با حفاظت و مرمت، اعم از علوم سخت و علوم نرم است. درواقع، هر جامعه برای استمرار بخشیدن به حیات اصیل و واقعی خود، باید در حفاظت از الگوهای فرهنگی کشورش بکوشد.