تصاویر آینده

بسیاری از افکار آینده اندیشانه و تصمیم گیری های ما درباره تحولات و راهبرد های نیل به آنها تحت تأثیر تخیل و تصویر ما از آینده است، همچنین اینکه به آینده خوش بین یا بدبین باشیم، به نوعی گویای تصور ما از آینده خواهد بود. این مطالعه پس از بیان مسئله و اهمیت پژوهش در خصوص تصاویر آینده، به ارزیابی چیستی آنها از دید متفکران و آینده پژوهان می پردازد. سپس به سازوکارهای ساخت این تصاویر اشاره می کند و جایگاه رسانه های جمعی در فرایندهای مؤثر بر این سازوکارها تبیین می شود. این پژوهش در ادامه به مورد پژوهی رفراندوم خروج کشور انگلستان از اتحادیه اروپا (برکسیت) می پردازد و نقش برخی رسانه های جمعی بریتانیا را در تعامل با بازیگران موافق و مخالف خروج که منجر به ساخت تصاویر شخصی مردم آن کشور از جهان پس از برکسیت شده است، مورد ارزیابی قرار می دهد؛ تصاویری از آینده که به لحاظ رفتار رأی دهی، خود را در رأی به خروج از اتحادیه اروپا نشان داد.

مهاجرت از آن قسم پدیده های چندوجهی است که برای مطالعه و درک درست آن لازم است رویکردها و روش های مختلفی با نگاه میان رشته ای به کار گرفته شوند. مطالعه ادبیات نظری درباره مهاجرت گویای این است که نظریه های تشریح کننده مهاجرت، اغلب بر روی مسائل اقتصاد کلان و نظریه های نیازهای فردی توسعه پیدا کرده اند. درحالی که، اگر مهاجرت یا تمایل به آن را تصمیمی برای اقدام بدانیم، قاعدتاً این تصمیم برآمده از تصویر یا تصاویری از آینده است. مهاجرت به این منظور صورت می گیرد که تصویری مطلوب از یک آینده محقق ، یا از تحقق تصویری نامطلوب جلوگیری شود. از این منظر می توان تصاویر آینده را برای شناخت پارامترهای ذهنی و بین الاذهانی مؤثر بر مهاجرت، مطالعه کرد. با این هدف، پژوهش حاضر در سنت کیفی، با استفاده از مصاحبه های نیمه ساختاریافته به بررسی تصاویر آینده جوانانی که مایل به مهاجرت هستند، می پردازد و تلاش می کند تا پدیده مهاجرت را از ساحت تصاویر ذهنی مربوط به آینده بررسی کند. داده های حاصل از ۲۳ مصاحبه بعد از اشباع نظری، با استفاده از روش تحلیل مضمون، تحلیل شدند و نتایج نشان داد که سه تم اصلی یعنی: ۱) تصاویر ویرانشهری از مبدأ؛ ۲) پیروی از یک همه گیری برای رفتن؛ و ۳) جاذبه مقصد، تصاویر قویِ محرک مهاجرت به شمار می آیند. دراین میان، بیشترین و قابل ملاحظه ترین سهم مربوط به تصاویر ویرانشهری از مبدأ است.

تصویرسازی، اجتماعی سازی و گفتمان سازی تمدن آینده اسلامی از دغدغه های مهم رهبری و نظام در کشور است. بررسی تجارب جهانی نشان می دهد؛ کشورهای پیشتاز اقدام به تصویرسازی جامعه آرمانی آینده خود مبتنی بر مبانی، ارزش ها، آرمان ها، ظرفیت ها و قابلیت های خود، در افق های زمانی مشخصی می نمایند. همچنین برای تحقق این تصاویر، علاوه بر معماری و گفتمان سازی گسترده آن، برنامه های کلان ملی، نقشه های راه و سرمایه گذاری های هدفمندی انجام می دهند. هدف مقاله حاضر بررسی تطبیقی تصاویر تمدنی آیندهِ کشورهای پیشتاز، به منظور بهینه کاوی و استخراج دلالت ها، درس ها و آموزه ها برای تمدن نوین اسلامی است. این مقاله با رویکرد تطبیقی و روش توصیفی- تحلیلی به شناسایی و معرفی اجمالی ابعاد و ویژگی های تصاویر جامعه آینده کشورهای منتخب، شامل جامعه پنجم یا جامعه فوق العاده هوشمند کشور ژاپن، جامعه شبکه محور مشارکتی اتحادیه اروپا، جامعه سایبری- فیزیکی-اجتماعی کشور چین، جامعه الحاقی اندیشمندان و صاحب نظران رسانه و نیز تصاویر تمدن آینده صنعتی کشورهای آلمان (انقلاب چهارم صنعتی)، چین (ساخت چین 2025 و قدرت برتر تولید در 2049) و آمریکا (تولید پیشرفته و هوشمند2030) پرداخته است. در نهایت مهم ترین یافته های کلیدی، دلالت ها، درس ها و آموزه ها برای تمدن نوین اسلامی ارائه شده است.  

این نوشتار، براساس تفسیری نظرورزانه مترصد پاسخ به این سؤال است که آیا تصاویر آینده می توانند هویت ساز باشند؟ به لحاظ استعاری، جان مایه کلام، اشاره به مقصد مشترک مسافران یک وسیله نقلیه، به جای تأکید بر همسانی مسافران آن است، جامعه ای که بسان یک کشتی در مسیری قرار دارد و هویتش را نه از یکسانی نژاد، زبان، مشترکات فرهنگی و تاریخی مسافرانش، بلکه از مقصد مشترک آنها می گیرد. هم چنین بحث خواهد شد که این خوانش جدید از هویت که آن را هویت مقصد نام نهاده ایم، در روزگار کنونی که تغییر، شاخصه ثابت آن است و دگرگونی های نسلی، نو به نو بر جامعه تحمیل می شوند، چه به لحاظ سازش با اقلیم جوامعِ در حال گذار، مانند جامعه ایرانی و چه به لحاظ مشارکت دادن جوانان در ساخت آن، از قابلیت انسجام بخشی و هویت آفرینی بالایی برخوردار است.

در دنیایی که تغییرْ وجه مشخص و ثابت آن است، تغییرات نسلی سرعت بیشتری گرفته اند و نسل به مفهومی با عمر کوتاه تر از یک دهه تبدیل شده است. متولدانِ هر دهه سبک زندگی متفاوتی دارند، نیازهایشان متفاوت است و خواسته ها و آرزوهای دیگری دارند. از این منظر، مطالعه در ویژگی ها و نگرش های یک نسل و مطالعات میان نسلی برای فهم بهتر رفتارهای اجتماعی و نحوه ساخت واقعیت اجتماعی آینده ضروری است. پژوهش حاضر مطالعه ای آینده پژوهانه است که به کشف کلان روایت های شکل دهنده به تصاویر آینده در ذهن دختران دانشجویِ متولد دهه 1370 پرداخته است. داده های این پژوهش از مصاحبه های نیمه ساختاریافته به دست آمده و با روش های کیفیِ تحلیل مضمون و تحلیل روایت، تجزیه و تحلیل شده اند. نتایج تحقیق نشان دهنده 8 کلان روایت از آینده در ذهن مصاحبه شوندگان است. این کلان روایت ها به ترتیب: ۱. گام های کوچک و تغییرات تدریجی، ۲. گذر از زندگی سنتی به زندگی مدرن، ۳. اجتماعِ بی آینده، ۴. رنگِ من، ۵. بهشت وطن، ۶. سهم خواهی زنانه، ۷. آینده بی جنسیت و ۸. همیشه مادر نام گرفتند. در نهایت، یافته های این مقاله نشان می دهد که هر چند مصاحبه شوندگان مانند اکثر جوانان دنیا با دو مقوله ناامیدی اجتماعی و فردگرایی به عنوان تصاویر منفی از آینده مواجه اند، سه روایتِ آینده بی جنسیت، پذیرش نقش مادری و تصویر مثبت از آینده ایران نشان دهنده نقش سازنده زنان متولد دهه هفتاد در آینده کشور است.

تحقق هر آینده مطلوبی در ایران، در گرو مشارکت زنان به مثابه نیمی از کنش گران این آینده است. بررسی میزان احساس تعلق خاطر زنان به آینده و تلاش برای افزایش این احساس، گامی در جهت تقویت امید اجتماعی در جامعه است. آینده پژوهی دانش شناخت و ساخت چنین آینده ای است. یکی از رویکردهای آینده پژوهانه استخراج و تحلیل تصاویر آینده است. این پژوهش با روش تحلیل مضمون به استخراج و تحلیل تصاویر ذهنی زنان متولد دهه شصت از آینده انجام شده و طی چهار مرحله کدگذاری روی داده های حاصل از 15مصاحبه نیمه ساختاریافته از زنان دانشگاهی در شهر اصفهان، شش مضمون فراگیر به دست آمده است. این مضامین که بلوک های سازنده تصاویر آینده ذهن این زنان هستند، عبارت اند از: «در انتظار بهترین آینده»، «آینده جنسیتی»، «عصر انسان»، «دولت من»، «آینده ای که نمی خواهمش» و «بی آیندگی اجتماعی». بنابر نتایج این پژوهش، تحقق هر آینده ای در گرو ایجاد بستر نقد فراگیر وضع موجود، گسترش شکل جدیدی از مشارکت زنان در خلق آینده به منظور ایجاد حسّ تعلق به این آینده است، توصیه راهبردی این پژوهش «اثرپذیری» سیاست ها و سیاست گذاران از این تصاویر و «اثرگذاری» سیاست های آینده بر روی این مضامین است تا منجر به خلق آینده ای پایدار شود.

حوزه آینده پژوهی به دلیل ماهیت فرارشته ای آن محل برخورد موضوعات مختلف است که یکی از مهم ترین موضوعات؛ تصاویر آینده می باشند. هدف این پژوهش تحلیل علم سنجی مقالات علمی با موضوع تصاویر آینده در معتبرترین نشریات علمی جهان بوده است که به ارائه نگاشتی از تولیدات علمی مربوط به تصاویر آینده در خصوص اینکه چه حوزه ها، افراد، نشریات، سازمان ها و کشورهایی در انتشار مقالات تصاویر آینده سهم داشته اند، و همچنین چه مقالاتی پراستناد و چه موضوعاتی بین سال های 2019 تا 2024 ترند بوده اند، بپردازد. پژوهش حاضر از نوع کاربردی و با استفاده از روش های علم سنجی و به طور خاص تحلیل هم واژگانی و هم رخدادی انجام شده است. جامعه آماری این پژوهش وب آف ساینس(بازه زمانی 2019 تا 2024) و جهت ترسیم نقشه های علمی از نرم افزار وی او اس ویوئر استفاده شده است. نتایج بیان گر این بوده است که حوزه های تاریخ و جامعه شناسی پرکاربردترین حوزه ها، کشور روسیه دارای بیشتری پژوهشگر، تصویر آینده، هوش مصنوعی و علوم موضوعات ترند و افرادی همچون آرن گری و پتری تاپیو، ویکتور تیتو بیشترین پژوهش را در خصوص تصاویر آینده داشته اند.

آینده قابل پیش بینی نیست، اما مطالعه ذهنیت افراد نسبت به آینده امکان پذیر است. ذهنیت فرد نسبت به آینده خودش و آینده جامعه، مبنای تصمیم گیری اوست و از این جهت بررسی نظام مند تصاویر ذهنی از آینده به خصوص در میان جوانان که مالکان اصلی آینده هستند، موضوع مهمی است. در این راستا، پژوهش حاضر به عنوان یک پژوهش بنیادی که در سنت پژوهش های کیفی انجام شده است، به بررسی تصاویر آینده جامعهِ ایرانی در ذهن جوانان تحصیلکرده کشور پرداخته است. داده های تحقیق با استفاده از مصاحبه های نیمه ساختاریافته جمع آوری و با استفاده از روش های تحلیل مضمون و تحلیل لایه ای علّی تحلیل شده اند. نتایج پژوهش نشان می دهد که تصاویر آینده در بین مشارکت کنندگان، از هفت مضمون اصلی ساخته شده اند که به ترتیب عبارت اند از:  ۱. وزن زمان حال؛ ۲. حسرت ها، عجزها و نداشته ها؛ ۳. فهم آینده؛ ۴. سایه جامعه؛ ۵. در راهی که دیگران قدم گذاشته اند؛ ۶. آثار تاریخی به جای مانده از گذشته؛ ۷. حدس هایی درباره آینده. برای فهم عمیق تر ذهنیت مشارکت کنندگان با استفاده از روش تحلیل لایه ای علی، در هر لایه بنابر ماهیت همان لایه، مضامین اصلی و فرعی بازخوانی شدند و گزاره های اصلی آنها به دست آمد. نتایج پایانی نشان داد که ذهنیت جوانان از آینده، مقوله ای پیچیده و چند بعدی است و برای اثرگذاری بر روی آن نیاز به برنامه ریزی منسجم و کار فرهنگی عمیق است.