عرفی گرایی

چالش فکری و عملی میان اسلام و غرب، به عنوان دو نظام فکری اصلی در جهان معاصر، همواره در عرصة نظام سازی سیاسی و طرح نظریات مربوط به آن، خود را نشان می دهد، به گونه ای که این دو نظام فکری در چارچوب های گوناگون فلسفی، فقهی و جامعه شناختی، سعی در نقد و به چالش کشیدن یکدیگر دارند. در عصر حاضر، نظام سیاسی اسلام مبتنی بر اصل «ولایت فقیه» مورد نقد جدی مدرنیتة غربی و در رأس آن، اندیشة لیبرال ـ دموکراسی در ادارة جامعه قرار گرفته است. تبیین سکولاریستی نظام سیاسی اسلام، نقد ساختارها، و تبیین عرفی رفتار نخبگان و گروه های جامعه در نظام سیاسی اسلام، مهم ترین این چالش هاست.

این واقعیت که سیاست علمی است که در چارچوب اصول اعتقادی و شرایط و مقتضیات زمانی شکل می گیرد، ما را به آنجا رهنمون می شود تا بپذیریم که تلقی های واحدی از علم سیاست در عالم خارج وجود ندارد و متناسب با مکاتب و شرایط شاهد شکل گیری دیدگاه ها و نظریه های مختلفی در این زمینه می باشیم. رویکرد نگارشی مقاله حاضر مقید به اصول و مبانی مکتب جعفری که بر گرفته از سیره مبارک امام جعفر صادق (ع) می باشد و در آن سعی شده تا به این پرسش اساسی پاسخ داده شود: سیاست از حیث نظری، معرفتی، روشی و کاربردی چه جایگاهی در مکتب علمی جعفری دارد؟ برای نیل به این هدف سعی گردیده تا چارچوب نظری جامعی که به تحلیل سیاست در چهار سطح اساسی هستی شناسی، معرفت شناسی، غایت شناسی و روش شناسی، می پردازد، طراحی و ارائه گردد. تحلیل سیره امام صادق (ع) حکایت از آن دارد که: سیاست از حیث ماهیت در مکتب جعفری نه علم قدرت، بلکه علم سعادت است و از این حیث می توان ادعا نمود که الگوی اسلامی سیاست (مستند به اصول مکتب جعفری) می تواند به نظریه ای بدیل برای علم سیاست سکولار جاری به حساب آید.

بسیاری عرفی گرایی را به عنوان مقدمه ای لازم برای توسعة حقوق بشر تلقی می کنند. از این دیدگاه، سازگاری و ناسازگاری اسلام و حقوق بشر به امکان برداشتی عرفی گرایانه از اسلام بستگی دارد. چنین ادعایی مبتنی بر این استدلال است که حقوق بشر در گفتمان تجدد حقوقی است که هر فرد به مقتضای انسان بودن از آن برخوردار است. از این رو، برخورداری یکسان از این حقوق با هرگونه تبعیض و جدا سازی بر اساس مذهب ناسازگار است. درحالی که حکومت دینی به دلیل رسمیت بخشیدن به یک مذهب و تنظیم روابط و مناسبات فردی و جمعی بر اساس آن، ناگزیر از این جداسازی است. مقاله در پی تبیین این مطلب است که کدام برداشت ها از حکومت دینی تعامل بیشتری با حقوق بشر دارد.

پژوهش حاضر در نظر دارد که به بررسی و واکاوی مبانی اندیشه های سیاسی در میان نومعتزلیان و به ویژه ابوزید بپردازد. در این پژوهش در پی یافتن پاسخ برای دو سؤال اساسی می باشیم: نخست آن که مبانی اندیشه سیاسی نومعتزلیان و به ویژه ابوزید چگونه قابل تبیین می باشد و دیگری این که در مبانی اندیشه سیاسی نومعتزلیان و ابوزید رابطه دین و سیاست چگونه ترسیم و تبیین شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهند که اندیشه های نومعتزله ریشه در آرای اندیشمندان نخست معتزله در قرون اولیه اسلامی دارد و معتقد است با توجه به سیالیت و تاریخمند بودن نص قرآن می توان اندیشه های آن را روزآمد نمود و در واقع به دنیوی و عرفی کردن امور دینی پرداخت. نهایتاً این که در کنه اندیشه های نومعتزلیان و به ویژه ابوزید اندیشه عرفی گرایی و سکولاریم را به معنای جدایی دین از حکومت و نه سیاست می توان استنباط نمود.

این واقعیت که سیاست علمی است که در چارچوب اصول اعتقادی و شرایط و مقتضیات زمانی شکل می گیرد، ما را به آنجا رهنمون می شود که بپذیریم تلقی های واحدی از علم سیاست در عالم خارج وجود ندارد و متناسب با مکاتب و شرایط شاهد شکل گیری دیدگاه ها و نظریه های مختلفی در این زمینه می باشیم. نگارنده در مقاله حاضر مستند به اصول و مبانی مکتب رضوی که بر گرفته از سیره مبارک امام رضا (ع) است، به این پرسش پاسخ داده که: سیاست چه معنایی در گفتمان اسلامی دارد؟ برای این منظور نگارنده چارچوب نظری ای را که به تحلیل سیاست در چهار سطح هستی شناسی، معرفت شناسی، غایت شناسی و روش شناسی می پردازد، ارائه نموده است. تحلیل سیره امام رضا (ع) حکایت از آن دارد که: سیاست در مکتب رضوی نه علم قدرت، بلکه علم سعادت است و از این حیث می توان ادعا نمود که الگوی اسلامی سیاست (مستند به اصول مکتب رضوی) می تواند به نظریه ای بدیل برای علم سیاست سکولار جاری به حساب آید.

کاهش مستمر و اساسی میزان باروری کل در ایران طی سه دهه ی گذشته، محققان را به سمت بررسی عوامل موثر بر باروری سوق داده است. در این میان، کاهش دینداری و افزایش عرفی شدن جوامع به عنوان یکی از عوامل موثر بر بارداری مورد توجه محققان قرار گرفته است. مطالعه ی حاضر سعی کرده به مدد نظریه ارزش های سنتی/ عرفی عقلایی اینگلهارت، نظریه انتقال دوم جمعیتی لستاق و وندکا، نظریه دگرگونی صمیمیت و خانواده هتلی، نظریات عرفی شدن و باروری به تبیین رابطه تمایل به ارزش های عرفی و نگرش به فرزند بپردازد. روش اجرای این تحقیق پیمایش (کمی)؛ ابزار جمع آوری داده ها، پرسشنامه؛ جامعه ی آماری، زوجین 15- 49 ساله تهرانی و نمونه تحقیقی، 400 زوج 15- 49 ساله تهرانی است. نتایج تحقیق بیانگر آن است که 88 درصد افراد جامعه دارای جهت گیری های عرفی در حد زیادی هستند. علاوه بر این دین به صورت خصوصی درمیان مردم دارای پذیرش زیادی است؛ اما در عرصه عمومی کارکردهای خود را از دست داده است. از نظر پاسخ گویان فرزندان منافع احساسی کمی برای والدین دارند و منافع تقویت خود،کسب هویت و تداوم خانواده در حد کمی از طریق فرزند تامین می شود. فرزندان هزینه های احساسی، محدودیت، زحمات جسمی، هزینه خانوادگی تقریبا زیادی برای والدین ایجاد می کنند. در نهایت فرضیه اصلی تحقیق تایید شد. به این معنا که بین عرفی گرایی و نگرش به فرزند رابطه معنادار و معکوسی وجود دارد.

امروزه جریانی نواندیش در جهان عرب، در پی فروکاهیِ دین به معنویت است. این جریان به صورت نرم از سنّت و شریعت دینی گذر کرده و دینِ منهای احکام اجتماعی سیاسی را بر دینِ برخوردار از این احکام ترجیح داده است. محمد سعید العشماوی (1932 2013م) از جمله نمایندگان این رهیافت است. او با اتخاذ رهیافت تاریخمندانه به قرآن، بشری دانستن الفاظ قرآن، و محدود کردنِ اعتبار سنّت نبوی و قوانین فقهی به زمان حضور پیامبر(ص)، تقریری دنیوی از دین در جهان اسلام ارائه داده است. این مقاله با روشی تحلیلی و استنادی، در پی سنجش و نقد مداخل ورود وی به این رهیافت عرفی است. یافته های تحقیق نشان می دهد ناسازواری هایی درونی در اندیشه های وی وجود دارد که نقض غرض از سوی خدای حکیم، نفی جاودانگی دین، بی نیازیِ کامل انسان از دین، نفی نزول دفعی قرآن، و انکار عصمت پیامبر در دریافت و ابلاغ وحی، از جمله آن هاست. این موارد، رهیافت العشماوی در حوزه دین شناسی را با چالش مواجه ساخته است.

زیارت به عنوان یکی از شاخصه ها و به نوعی بروز و تجلی عملی دین ورزی در تمامی جوامع قابل مطالعه است. این کنش در ایران در گذر از تجربه تجدد تغییرات نه ماهوی، بلکه عینی (ابجکتیو) داشته است. زیارت در ایران در گذر تجدد تغییراتی را تجربه کرده است که این کنش را از حالتی همگن و متوازن به کنشی ناهمگن و نامتوازن تبدیل کرده است. ایجاد سنخ هایی متنوع و متکثر در سبک زیارت ایرانی گواه بر تغییر و به نوعی پیامد تجربه تجدد است. ما در این مقاله درصدد شناخت و فهم عناصر ناهمگن (شناخت سنخ ها) در کنش زیارت با تمرکز بر تنوع به وجود آمده در پی تجدد و در نهایت عرفی گرایی هستیم. به بیان دیگر با نسبت یابی کنش زیارت امام رض (ع) با تجدد و در نهایت عناصر مترتب بر آن همچون عرفی شدن در ایران معاصر، انواع سنخ های به وجود آمده در بستر کنش زیارت در حرم مطهر امام رضاg را بررسی و دسته بندی کنیم. صورت بندی ارائه شده در قالب انواع سنخ های زیارتی به زیارت آیین مدار، دورادور، زنانه، کلان شهری و سیاسی اختصاص داده شده است. رویکرد روشی اتخاذ شده در این مقاله، کیفی و با تکیه بر دیدگاه های مردم نگاری است. داده های تحقیق نیز از منابع گوناگون همچون دل نوشته های زائران، عریضه ها و سفرنامه ها، مصاحبه ها، مشاهدات، خودمردم نگاری و دیگر منابع کمی و کیفی حاصل شده است.