مطالب مرتبط با کلیدواژه

خراسان


۱۰۱.

بازخوانی زیست نامه سید ابوطالب قاینی: قتل یا وفات؟(مقاله پژوهشی حوزه)

نویسنده:
منبع: تاریخ اسلام سال بیستم زمستان ۱۳۹۸ شماره ۴ (پیاپی ۸۰) 173 - 202

کلیدواژه‌ها: سید ابوطالب قاینی خراسان عالمان شیعه زندگی نامه ها تاریخ شیعیان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴۵۸ تعداد دانلود : ۳۹۲
با وجود پژوهش های سودمندی که درباره دانشمندان و اندیشمندان شیعی قرن سیزدهم هجری انجام گردیده است، پرسش های بسیاری درباره زندگی و اندیشه آنان وجود دارند که نیازمند بررسی های بیشتر و واکاوی های ژرف تر هستند. یکی از شخصیت های این دوره تاریخی که زندگی نامه او خالی از ابهام نیست، سید ابوطالب قاینی (1293 ق) است. او یکی از علمای برجسته خراسان و یکی از نخستین اندیشه ورزان شیعی بود که رساله ای مستقل در زمینه ولایت نوشت. مقاله حاضر در پی آن است که از راه بازنگری و بازخوانی منابع تاریخی در دست رس، ابهامات موجود در شرح حال سید ابوطالب قاینی را به ویژه در زمینه سال شمار زندگی و چگونگی و چرایی وفات او بررسی کند. یکی از مهم ترین یافته های این پژوهش این است که دیدگاه های قائل به قتل قاینی، مستند نیستند و بر اساس شواهد معتبر به نظر می رسد او در مسیر حج در کراچی به مرگ طبیعی در گذشته است.
۱۰۲.

پیشینه زوزن و مسجد تاریخی آن(مقاله ترویجی حوزه)

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال چهارم تابستان ۱۳۸۸ شماره ۱۵

کلیدواژه‌ها: خراسان زوزن خواف مسجد مدرسه خوارزمشاهیان آثار تاریخی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۵۶۶ تعداد دانلود : ۳۱۸
بدون شک یکی از گمنامترین آثار ایران، شهر درون خاک خفته زوزن و مسجد تاریخی آن می باشد. جالب اینجا است که با توجه به ویژگیهای شاخص هنری و دقت نظر و تعمق در تزیینات و ظرافت کاریها معماران این بنا سعی و تلاش فراوانی داشته اند تا بنایی اینچنین محکم و زیبا پای بگیرد که بعد از چندین قرن پایه های دو ایوان بزرگ آن هنوز پا بر جاست. این بنا توسط شخصیت محلی به نام قوام الدین، موید الملک، ابوبکر بن علی زوزنی که از سوی علا الدین محمد بن تکش خوارزمشاه در شهر حکومت می کرد در سالهای بین 600 تا 616 ه.ق. ساخته شده است. معرفی شهر و مسجد معروف آن با تکیه بر ویژگیهای خاص معماری که دارد محور پژوهش حاضر با تکیه بر مستندات باستان شناسی و مطالعات تاریخی را تشکیل می دهد.
۱۰۳.

فتح خراسان و مهاجرت قبایل عرب به این سرزمین

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال پنجم زمستان ۱۳۸۸ شماره ۱۷

کلیدواژه‌ها: اعراب مسلمان فتوحات خراسان قبایل عرب

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۵۶۷ تعداد دانلود : ۶۵۹
با پیروزی اعراب مسلمان در جنگ نهاوند یزدگرد پادشاه ساسانی دیگر فرصت نیافت نیروهای خود را برای مقابله با مسلمانان سامان بخشد. وی علی رغم دعوت حاکم طبرستان برای پناه گرفتن در آن سرزمین راهی خراسان گردید. خراسان سرزمین بزرگ و همواری بود که راه فرار به سوی ترکان را برای یزدگرد در صورت ضرورت مهیا می ساخت. هم چنین وی درصدد بود با کمک نیروی ترکان در مقابل مسلمانان بایستد. احساس خطر از زنده بودن یزدگرد مسلمانان را با انگیزه بیشتری به فتح خراسان سوق داد. با فتح خراسان مسئله اداره این سرزمین بزرگ به همراه تأمین سپاه برای ادامه فتوحات در سمت نواحی شرقی مقوله مهاجرت قبایل عرب به سمت خراسان را ضروری ساخت. وجود اختلاف در میان قبایل بصره و کوفه حاکمان عراق را در مهاجرت و اسکان قبایل عرب در خراسان راغب می کرد. بسیاری از این قبایل در شهر مرو مستقر شدند تا به عنوان لشگرگاه اسلام نقش مؤثرتری را برای اداره خراسان داشته باشند. اهمیت طبیعت خراسان اگر چه در حضور و استقرار مهاجران عرب به این سرزمین مؤثر بود اما به مرور با تأثیر از فرهنگ ایرانی و آمیختگی بیشتر آنها با مردم خراسان زمینه های ارتباط و پیوستگی آنان با مردم خراسان بیشتر فراهم گردید.
۱۰۴.

قلاع اسماعیلیه در جنوب خراسان (قلعه کوه قاین)

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال پنجم بهار ۱۳۸۹ شماره ۱۸

کلیدواژه‌ها: ایران خراسان قهستان قلعه کوه اسماعیلیان محتشم قاینی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۳۴۰ تعداد دانلود : ۸۱۱
امروزه ارتباط میان علوم مختلف به گونه ای جدی است که نمی توان بررسی و تحلیل مبحثی در یک زمینه علمی را بدون درنظرداشتن مطالعات سایر علوم امکانپذیر دانست. مطالعات زمین شناسی و تاریخ هم از این مقوله بیرون نیست و می توان پیوند زمان و مکان را در آن مشاهده کرد. به گونه ای که نمی توان در روند بروز تحولات تاریخی، از تأثیرات مهم طبیعت و ناهمواری های خاک و زمین غفلت نمود. در این پژوهش، ضمن بررسی این تأثیرات حیاتی، به یک بنای مهم تاریخی به نام قلعه آرتاگوانا که میراث از طبیعت کوهستان و تحولات تاریخی دارد و ارتباط مذکور، کاملاً در آن دیده می شود، می پردازیم. قلعه کوه یا همان آرتاگوانا، میراث با شکوه طبیعی– انسانی به یادگارمانده از اعصار باستان و عهد هخامنشیان است که در منطقه تاریخی قهستان در جنوب خراسان، روزگار درازی را در استواری و جبروت سپری کرده است. این قلعه در قرون نخستین اسلامی، به عنوان یکی از مهمترین پناهگاه ها و مراکز تبلیغی زرتشتیان و سپس در قرون بعد، از مراکز مهم فعالیت اسماعیلیان ایران درجنوب ولایت خراسان به شمار می رفت. تا جایی که تألیف آثاری در آن همچون اخلاق ناصری توسط خواجه نصیر طوسی حکایت از اهمیت در خور توجه آن می کند. آنچه این بنا را به عنوان یکی از مراکز قابل توصیه جهت جذب توریسم، شاخص می سازد، چشم انداز و موقعیت طبیعی این قلعه از یک سو و از دیگر سو، ابنیه و آثار به جای مانده معماری اعم از فضاهای یک طبقه یا دوطبقه و تعبیه سنگرها، آب انبار، اصطبل و دیواره های آن است. سه امتیاز اساسی قلعه مذکور عبارتند از: سابقه باستانی و تاریخی این بنا به عنوان یک مرکز مؤثر در تحولات سیاسی و فکری سرزمین خراسان و قابل قیاس با قلعه الموت؛ موقعیت زیبای طبیعی این مکان با فضایی تسطیح شده در بالای کوهی به ارتفاع بیش از پانصدمتر؛ ابنیه معماری به جای مانده از این قلعه که حاکی از رونق آن در ادوار مختلف داشته است.
۱۰۵.

قلمرو حکومت طاهریان و اهمیت شهرهای اربعه خراسان

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال پنجم تابستان ۱۳۸۹ شماره ۱۹

کلیدواژه‌ها: خراسان مرو نیشابور هرات بلخ طاهریان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۷۲۶ تعداد دانلود : ۷۳۷
خراسان به عنوان یکی از مهم ترین حوزه های تمدنی ایران در دوران قبل و بعد اسلام جایگاه ویژه ای را دارا بود. اهمیت این سرزمین برای مسلمانان نیز به دنبال فتح این ناحیه به سرعت درک گردید. آرزوی ابومسلم در کسب حکومت خراسان اگرچه محقق نگردید اما طاهر بن حسین توانست اولین حکومت ایرانی را در این سرزمین بزرگ برقرار سازد. قلمرو حکومت طاهریان در خراسان چنان گسترده بود که از نظر مأمون این سرزمین یک کشور به حساب می آمد. در میان شهرهای بسیار آبادی که طاهریان در قلمرو خود داشتند چهار شهر خراسان در تقسیم بندی جغرافیای این سرزمین در پیش و پس از اسلام اهمیت و جایگاه ویژه ای داشته است. مرو، نیشابور، هرات و بلخ به عنوان شهرهای اربعه خراسان به لحاظ اهمیت اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دیرینه خود در عصر طاهریان نیز مورد توجه قرار گرفته بود. بسیاری از تحولات عمده رخ داده در این شهرها به همراه دقت و توجهی که طاهریان بر این مناطق داشته اند از مهم ترین مقوله های مورد بحث در این نوشتار است.
۱۰۶.

بررسی قیام های خراسان در قرن دوم هجری (با تأکید بر نقش زرتشتیان)

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال پنجم تابستان ۱۳۸۹ شماره ۱۹

کلیدواژه‌ها: خراسان زرتشتیان راوندیه سنباد استادسیس المقنع اسحاق ترک

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶۸۱ تعداد دانلود : ۳۱۵
خراسان بزرگ در ادوار مختلف تاریخ، یکی از بزرگترین حوزه های تمدن ایران را در بر می گرفته است و در طول تاریخ ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است و این اهمیت و اعتبار را در دوران اسلامی نیز حفظ نموده است. حوادث رخ داده در روزگاران بعد از فتح خراسان به درستی نشان می دهد که این ناحیه می تواند در قرون نخستین هجری نیز مرکز شغل سیاسی، اقتصادی و مذهبی در برابر عراق به حساب آید. به خصوص نقش و اهمیت خراسان و خراسانیان در روی کار آمدن عباسیان بر کس پوشیده نیست. ابومسلم به یاری مردم خراسان نقش اساسی در روی کارآمدن عباسیان داشتند که با کشته شدن خیلی زود از صحنه سیاست خراسان حذف گردید. در نوشتار پیش رو تلاش شده به جنبش ها و قیام هایی که بعد از مرگ ابومسلم در خراسان بروز کرد و همچنین به نقش زرتشتیان در این قیام ها پرداخته شود.
۱۰۷.

بررسی علل عمده ی حضور و توسعه ی نهضت اسماعیلی در خراسان و ماوراءالنهر (دوره ی سامانیان)

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال پنجم پاییز ۱۳۸۹ شماره ۲۰

کلیدواژه‌ها: شیعیان اسماعیلی شیعیان اثنی عشر سامانیان خراسان ماوراءالنهر

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۰۲ تعداد دانلود : ۲۰۴
از قرن سوم ق به بعد شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حاکم بر خراسان و ماوراءالنهر به گونه ایی بود که زمینه را برای حضور و فعالیت گروههای مختلف مذهبی مهیا نمود. یکی از این گروه ها، اسماعیلیان بودند که برای گسترش امر دعوت و جذب پیروان برنامه های ویژه ایی را در دستور کار خود قرار دادند. از جمله فعالیت های علمی، جذب عالمان و حاکمان سامانی از طریق مباحث فلسفی و کلامی، جذب اقشار محروم با شعار عدالت اجتماعی و اقتصادی و دعوت سران نظامی با هدف براندازی نظام سامانی و نفوذ میان ترکان... مقاله ی حاضر به بررسی دلایل عمده ی حضور و توسعه ی دعوت اسماعیلی در خراسان و ماوراءالنهر خواهد پرداخت.
۱۰۸.

بررسی زندگی و قیام یحیی بن زید علوی در خراسان در سال 125 ه ق. (انگیزه های قیام او و تناقضات منابع در روایت آن)

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال ششم تابستان ۱۳۹۰ شماره ۲۳

کلیدواژه‌ها: یحیی قیام امویان خراسان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۰۷۸ تعداد دانلود : ۴۲۳
یکی از مهم ترین قیام های خونین در دوره پایانی حکومت امویان در خراسان، قیام یحیی بن زید علوی بود. وی که در قیام پدرش حضوری فعال داشته، بعد از شهادت پدر راهی شهرهای عراق و خراسان شد و به مدت سه سال با کوششی خستگی ناپذیر در صدد بیداری مردم آن سامان و تشویق آنان به رهایی از ستم امویان بر آمد و آنان را به دعوتی فرا خواند که بعدها به مکتب زیدیه شهره یافت. دعوت یحیی تجلّی همان اهداف و انگیزه های قیام پدرش و گرفتن انتقام خون به ناحق ریخته او بود. از آنجا که بیشتر مورخان ضمن ابراز نظرات متفاوت و بیان روایات گوناگون خواسته یا ناخواسته سعی در تشکیک انگیزه ها و اهداف قیام یحیی بن زید داشته و او را شخصیتی نافرمان و آشوبگر نمایانده که با تمرد و سرکشی دست به آشوب زده و حتی بیت المال برخی شهرها را غارت کرده و بدین سان قتل او را مجاز جلوه داده اند، نویسنده مقاله را بر آن داشت تا با دقت بیشتر به مقایسه روایات منابع مذکور پرداخته و لا به لای مطالب برخی منابع به حقایق انکارناپذیری دست یابد. پس با چنین رویکردی می توان هدف از این تحقیق را بازخوانی روایات مختلف درباره قیام مذکور، بررسی و تحلیل آن ها، نمایاندن تناقضات و مقایسه نظرات راویان و ذکر اهداف و انگیزه های قیام یحیی بن زید بیان کرد.
۱۰۹.

واکنش های سیاسی امام رضا(ع) در تقابل با بحران های عصر خویش

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال هفتم زمستان ۱۳۹۰ شماره ۲۵

کلیدواژه‌ها: امام رضا (ع) مأمون فضل بن سهل خراسان بغداد

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۸۹ تعداد دانلود : ۲۶۷
عصر امام رضا(ع) به عنوان یکی از دوره های پرتنش سیاسی و فرهنگی از جهات مختلف قابل اهمیت است. تقسیم خلافت عباسی، درگیری میان امین و مأمون، خیزش بزرگ علویان و سرانجام دعوت امام به خراسان ناگزیر تدابیر سیاسی خاصی را از سوی امام در مقابل این بحران ها به همراه داشت. ضرورت های سیاسی دعوت امام به خراسان و نیز مقوله واگذاری ولیعهدی به ایشان یکی از وقایع بدیع خلافت عباسی و همچنین نقطه عطفی در تاریخ تشیع به حساب می آید. مقوله پیچیده ولایتعهدی و حضور امام در خراسان سوالاتی را در خصوص تدابیر سیاسی و واکنش های امام در مقابله با این بحران ها پدید آورده است. دوران حضور امام در خراسان با توجه به سیره و عملکرد ایشان بالاخص رسالت فرهنگی را که در قالب مناظرات برقرار ساختند بیش از هر چیز تدابیر امام را در مقابل هوشمندترین خلیفه عباسی یعنی مأمون کارآمد می ساخت. سرانجام توصیه و تأکید امام به مأمون برای عزیمت به بغداد متأثر از درک سیاسی امام از اوضاع آشفته جهان اسلام بود که برای برقراری امنیت و انسجام جامعه اسلامی می بایست صورت می پذیرفت. از این جهت عصر امام رضا(ع) به لحاظ سیاسی و نوع تدابیر امام به لحاظ ویژگی های برجسته آن از جلوه های درخشان دوران ائمه است.
۱۱۰.

احمد بن عبدالله خجستانی و تکاپوی طاهریان برای کسب قدرت در نیشابور

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال هفتم تابستان ۱۳۹۱ شماره ۲۷

کلیدواژه‌ها: طاهریان احمد بن عبدالله خجستانی یعقوب خراسان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶۲۰ تعداد دانلود : ۲۸۰
خراسان در فاصله نیم قرن حاکمیت طاهریان با آرامش نسبی همراه بود. سقوط این حکومت و تصرف نیشابور توسط یعقوب چندین دهه شهرهای خراسان را دچار ناامنی و آشوب ساخت. ظهور مدعیان جدید که هر یک خود را نایبان حکومت طاهری معرفی می نمودند تنها برای کسب قدرت و به میراث بردن حکومت طاهریان بود. احمد بن عبدالله خجستانی از جمله سرداران آخرین امیر طاهری بود که به خدمت یعقوب پیوست و با عزیمت یعقوب به سیستان خود را نایب طاهریان معرفی نمود. وی برای توسعه نفوذ خود در خراسان بار دیگر با رقیبان خویش به نزاع برخاست. منازعات پی در پی ابوطلحه با خجستانی و نیز واسطه قرار دادن حسین بن طاهر آخرین بازمانده حکومت طاهریان اوضاع آشفته و نابسامانی را در خراسان رقم زد. تلاشهای هر یک از مدعیان برای جلب نظر مردم خراسان و بالاخص نیشابوریان تنها در گرو بر حق بودن نیابتشان از سوی طاهریان بود. بی شک سابقه نیکوی حکومت داری طاهریان چنین دعاوی را از سوی خجستانی به همراه داشت. وی برای جلب نظر قلوب خراسانیان خود را احمد بن عبدالله طاهری نامید. اما با گسترش نفوذ خود نام طاهریان را از خطبه انداخت و به نام خود سکه زد. بی شک چنین رویکردی به گسترش منازعات مدعیان و سرانجام قتل خجستانی منجر گردید.
۱۱۱.

رافع بن هرثمه آخرین مدعی نیابت طاهریان در خراسان

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال هشتم زمستان ۱۳۹۱ شماره ۲۹

کلیدواژه‌ها: رافع بن هرثمه احمد بن عبدالله خجستانی طاهریان خراسان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۲۷ تعداد دانلود : ۳۸۰
با سقوط حکومت طاهریان، مدعیان جدید قدرت برای چند دهه اوضاع شهرهای خراسان را به هم ریختند. برگشت یعقوب از خراسان و اختلافات عمرولیث با خلیفه فرصت مناسبی را برای احمد بن عبدالله خجستانی در کسب قدرت فراهم آورد. با کشته شدن خجستانی سپاهیان وی رافع را به فرماندهی خود انتخاب نمودند. وی دوران آرامی را در حکومت خراسان سپری نکرد. درگیری های وی با عمرولیث صفاری- اختلافش با حسن بن زید علوی و حمله به طبرستان و نیز اختلاف با خلیفه عباسی کشمکش های پیاپی را برای حکومت کوتاه وی در خراسان رقم زد. رافع بن هرثمه آخرین حاکمی بود که برای مدت کوتاهی نیابت طاهریان در حکومت خراسان را سر داد.
۱۱۲.

دلایل انتخاب حسن بن سهل به حکومت بغداد

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال هشتم بهار ۱۳۹۲ شماره ۳۰

کلیدواژه‌ها: بغداد خراسان مأمون عباسی فضل بن سهل حسن بن سهل طاهر بن حسین

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۰۱۰ تعداد دانلود : ۲۷۹
در به قدرت رسیدن عباسیان، از نقش پر رنگ ایرانیان نمی توان به سادگی گذشت. چرا که ایرانیان با به دست گرفتن امور دیوانی و فرهنگی، نه تنها باعث تثبیت قدرت عباسیان شدند، بلکه توانستند موقعیّت سیاسی و نظامی مهمّی در دولت عباسی، به دست آورند. در این راستا می توان به خاندان سهل به رهبری «فضل بن سهل سرخسی» و حمایت های بی دریغ برادر کهترش «حسن بن سهل» اشاره نمود، که در به قدرت رسیدن، مأمون عباسی نقش اساسی داشتند؛ اشاره نمود. اواخر دوران خلافت «هارون»، مصادف با آغاز دوره ی خلافت «محمد امین» بود. در این دوره، بزرگترین بحران سیاسی و مذهبی، بین او و مأمون، دامان جهان اسلام را گرفت. که برنده ی این بحران، مأمون عباسی بود که پیروزی و تثبیت مقام خلافتش را مدیون برادران سهل می دانست. لذا وی در صدد جبران محبّت های خراسانیان که به نوعی آنها را دایی خود می دانست، بر آمد و فضل بن سهل را با لقب «ذوالریاستین» به وزارت خویش برگزید. و حسن بن سهل را نیز با صلاح دید فضل، به عنوان اولین ایرانی، والی عراق گردید. نقش حسن بن سهل به عنوان حاکم بغداد در تحولات این عصر بسیار چشم گیر و مهم است.
۱۱۳.

مقاومت شهرهای ماوراءالنهر و خراسان در برابر ایلغار مغول

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال هشتم تابستان ۱۳۹۲ شماره ۳۱

کلیدواژه‌ها: مغول ایلغار خراسان ماوراءالنهر مقاومت

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴۸۸ تعداد دانلود : ۲۹۴
پژوهش حاضرباهدف بررسی ایستادگی مردم شهرهای شرقی ایران در برابر ایلغار مغول در شهرهای خراسان و ماوراءالنهر، انجام گرفته است. سوال محوری این مقاله چگونگی مقاومت مردم شهرهای شرق ایران در برابر ایلغار مغول و عوامل موثر بر روند این ایستادگی هاست؟ بدین منظور ابتدا با طرحی مختصر از جغرافیای تاریخی هر یک از نواحی به منظور شناخت استعداد طبیعی و انسانی مناطق شرقی به بیان مقاومت مردم این شهرها در جریان ایلغار مغول پرداخته شده است. یافته های این بررسی نشان می دهد کارگزاران حکومت خوارزمشاهی و توده مردم درصدد دفاع از مرز و بوم خود برآمده اما عواملی نظیر اختلافات داخلی، آشفتگی سیاسی، عدم اتخاذ تاکتیک مناسب دفاعی و تفوق نیروی ماشین جنگی مغو ل این مقاومت ها را بی ثمر می نمود. مقاومت شهرهای شرقی متاثر از ویژگی های جغرافیایی نظیر کوه، و پاره ای عوامل انسانی مانند میزان جمعیت، وجود قلاع و باروی حصین بود. بیشتر مقاومت های مردمی خودجوش و غالبا با هدایت و رهبری مقامات روحانی و مشایخ صورت می گرفت. ساختار اجتماعی شهرها و ترکیب جمعیتی آن (ترک یا تاجیک بودن) از یک سو و سیاست نظامی مغولان در عدم برخورد با شهرهای کوچک جهت آمادگی حمله به شهرهای بزرگ، از طرف دیگر جریان مقاومت ها را با شدت و ضعف همراه می نمود.
۱۱۴.

عوامل تأثیرگذار بر مناسبات سربداران و حکومت های محلی همجوار

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال هشتم پاییز ۱۳۹۲ شماره ۳۲

کلیدواژه‌ها: سربداران آل کرت طغاتیموریه جانی قربانی ها خراسان تشیع

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۸۴ تعداد دانلود : ۴۰۲
یکی از ویژگی های تاریخ سیاسی ایران در قرن هشتم هجری قمری، حد فاصل زوال ایلخانان تا روی کار آمدن تیموریان، وجود سلسله های محلی متعددی است که در چهارگوشه ایران تشکیل شدند. در این میان، شرق ایران و خراسان محل قدرت نمائی حکومت های متعدد از جمله حکومت سربداران با اتکاء به مذهب تشیع اثنی عشری بود. در جوار سربداران و پیش از آنان، حکومت های سنی مذهب طغاتیموریه، آل کُرت و جانی قربانی ها نیز جهت کسب قدرت سیاسی به تکاپو برخاسته بودند. با تشکیل این حکومت ها در جوار یکدیگر و به رغم روابط کمرنگ دوستانه آن ها، علل و عوامل متعدد چون مسائل ارضی و گسترش قلمرو بویژه رقابت بر سر تصرف خراسان، تفاوت و تباین مذهبی و اختلافات سیاسی، وقوع برخورد و تنش بین حکومت های محلیِ خراسان را گریزناپذیر می ساخت که در نهایت منجر به ضعف و در نتیجه زوال و سقوط آنان شد. پژوهش حاضر با شیوه ی تحلیلی توصیفی، با اتکاء به منابع دست اول و تحقیقات جدید بر آن است تا زوایای پنهان و آشکار مناسبات این حکومت های محلی و عوامل تأثیرگذار بر آن را بررسی و تحلیل نماید.
۱۱۵.

بررسی میل، مناره های خراسان (با تکیه بر نقش سازه ای و محتوای کتیبه های آن ها)

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال هشتم پاییز ۱۳۹۲ شماره ۳۲

کلیدواژه‌ها: میل مناره راه کاروان خراسان مضامین کتیبه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶۷۰ تعداد دانلود : ۴۳۷
آثار تاریخی خراسان همچون سابقه دیرینه اشاز اهمیّت ویژه ای برخوردار می باشند که در ارائه خدمات به کاروانیان در همه دوره های تاریخی بخصوص در دوره قبل و پس از اسلام پیشتاز بوده است. معماری میل ها و مناره های خراسان هم مثل سایر بناها در رفع نیازها و بهره مندی جهت ارائه خدمات به مسافران و کاروانیان از تکامل و تزئینات خوبی برخوردار شدند. میل ها و مناره های تاریخی هم در کنار بناهای عام المنفعه جهت روشن نمودن جراغ یا آتش بر فراز بناها برای راهنمایی در شب ساخته شدند. معماری این بناها در دوره های اسلامی از نظر شکل، مصالح به شکوفایی قابل توجهی رسید. به گونه ای که در این بناها خط کوفی جلوه گر شد و با نوشتن جملات شهادتین«لااله الا الله» و «محمد ان رسول الله» بر دیواره میل ها و مناره ها پرچم اسلام را در جای جای خراسان برافراشته ساختند که هنوز هم مورد استفاده سرزمین اسلامی می باشند. میل ایاز، مناره خسروگرد، مناره پامنار، میل کرات، مناره فیروز آباد در خراسان از جمله بناهایی هستند که دراین مقاله از نظر معماری و تزئینات وابسته به معماری و محتوای و مضامین کتیبه های موجود مورد بررسی قرار می گیرند. با بررسی انجام شده می بینیم که همه بناهای یاد شده جدای از ارائه خدمات یک نکته را گوش زد می نمایند آن هم یکتا پرستی است.
۱۱۶.

بررسی تحولات تاریخی خراسان در عهد ساسانی بر اساس آثار تاریخی و یافته های باستان شناسی

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال نهم پاییز ۱۳۹۳ شماره ۳۶

کلیدواژه‌ها: خراسان بزرگ ساسانیان کاوش های باستان شناسی آثار تاریخی خراسان شهرهای تاریخی خراسان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۹۷۵ تعداد دانلود : ۷۷۰
خراسان کهن سرزمینی است باستانی که مهد پیدایش یکی از درخشان ترین و کهن ترین تمدن های منطقه ایران بوده است. خراسان طبق نوشته های اوستا و کتیبه بیستون یکی از مهمترین ایالت ها و کوست های ایران در قبل از اسلام بوده که یکی از مقاطع حساس و مهم تاریخی آن مربوط به عصر ساسانی می باشد. سرزمین خراسان در دوره ساسانی بنابر موقعیت تاریخی، جغرافیایی و ژئوپولیتیکی کانون فرهنگی مهم و اصلی منطقه و تلاقی گاه فرهنگ های خاور و باختر به شمار می رفته است. گستردگی قلمرو، عبور جاده ابریشم، فرمانروایی برخی پادشاهان ساسانی بر خراسان، وجود چندین ضرابخانه معروف در شهرهای خراسان، مرکز مبادلات فرهنگی و اقتصادی شرق و غرب، سپر مخاطره اقوام وحشی و بیابانگرد مرزهای شمالی و شرقی ایران و ...دلایل اهمیت خراسان در این دوران می باشد. خراسان با همه این نقش آفرینی ها، سابقه تاریخی درخشان و جایگاه کلان فرهنگی هنوز تجولات عصر باستان وبالاخص دوره ساسانی آن ناشناخته و نیاز به بررسی همه جانبه دارد. لذا در این پژوهش سعی شده ضمن بررسی تحولات تاریخی، فرهنگی و اقتصادی خراسان و استفاده از متون معتبر و مشاهدات میدانی، از منظر آثار تاریخی و باستان شناسی به تاریخ خراسان پرداخته شود. آثار تاریخی عصر ساسانی خراسان و همچنین یافته های باستان شناسی این دوران، توانسته در غیاب منابع مکتوب جایگاهی مهم و اساسی در شناخت تاریخ منطقه بر عهده گیرند و نشان دهنده عظمت و رشد روزافزون شهرنشینی خراسان در دوره ساسانی و تاثیرگذاری فرهنگی، هنری، اقتصادی بر مناطق دیگر و حتی دوران اسلامی باشد.
۱۱۷.

بررسی منازعات غزنویان و قراخانیان در خراسان

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال دهم پاییز ۱۳۹۴ شماره ۴۰

کلیدواژه‌ها: خراسان غزنویان قراخانیان سلطان محمود یوسف قدر خان علی تگین

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۵۶۲ تعداد دانلود : ۲۸۲
سرزمین خراسان بزرگ که در سده های اولیه اسلامی و به خصوص در قرن سوم و چهارم هجری/ نهم و دهم میلادی دوران رشد و ترقی خود طی می کرد، سرزمینی ثروتمند و حاصلخیز بود، که همواره چشم طمع قدرتمندان منطقه را به سوی خود جلب می کرد. پس از آن که مواهب و امتیازات این سرزمین محمود بن سبکتگین غزنوی را به سوی خود کشاند، باعث شد که وفاداری ظاهری او نسبت به سامانیان بهسلطه طلبی و استقلال خواهی تبدیل شود. اما دیگر دولت ترک منطقه نیز که در فروپاشی امارت سامانیان نقش داشت، در پی فرصت مناسبی برای دست انداختن و تسلط بر این ناحیه بود. از این رو بود که تهاجماتی از سوی قراخانیان گاه به صورت یکپارچه و گاه پراکنده از ماواءالنهر به این سرزمین صورت گرفت. غزنویان نیز در مقابل برای مواجهه با تحرکات قراخانیان در خراسان، گهگاه به لشکرکشی به ماوراءالنهر می پرداختند. بنابراین پژوهش حاضر قصد بررسی این سوال اساسی را دارد که دلایل اصلی رقابت و درگیری قراخانیان و غزنویان یعنی اولین دولت های ترک مسلمان منطقه که حکومت ایرانی سامانی را بین خود تقسم نموده بودند، در خراسان چه بوده است و چه عواملی موجب درگیری این دو دولت در خراسان می گردید؟ یافته های تحقیق حاکی از آن است که سیاست توسعه طلبی دو دولت ترک مسلمان علت اصلی این رقابت و درگیری بوده است. هر دوی آن ها خود را وارث سامانیان در منطقه می دانست که خراسان جزیی از قلمروی آن دولت محسوب می شد. ضمن آن که وسعت قلمروی غزنویان و توجه بیشتر آن ها به موضوع لشکرکشی و غزوات هندوستان، و مسائل متعدد دیگری که در دوره سلطان مسعود مزید بر آن شد، فرصت مناسبی را برای تعقیب سیاست قراخانیان برای توسعه قلمروی خود به این سوی جیحون فراهم می آورد. عدم یکپارچگی این دولت نیز زمینه اقدامات خودسرانه برخی از حکام نظیر علی تگین حاکم بخارا را موجب می گردید.
۱۱۸.

حضور تاریخی یهودیان عصر امام رضا (ع) در خراسان

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال دوازدهم زمستان ۱۳۹۵ شماره ۴۵

کلیدواژه‌ها: یهودیان رأس الجالوت عباسیان خراسان امام رضا (ع)

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۹۵۶ تعداد دانلود : ۶۳۸
خراسان به عنوان منطقه ایبزرگ و با اهمیت، پذیرای بسیاری از ادیان و مکاتب بوده است. یکی از مهمترین رویدادهایی که در عصر امام رضا (ع) در خراسان رخ داده است، بحث مناظره های آن حضرت با بزرگانزردشتی، یهودی، مسیحی و صابئین است. دین یهود هم با پیشینه تاریخی ای که دارد، از جمله ادیانی است که در دوره های تاریخی مختلف وارد ایران و سپس خراسان شد. حضور یهودیان در خراسان در عصر امام رضا (ع) در روایات و احادیث به جای مانده مسلّم فرض شده است. اما وثاقت تاریخی حضور آنان در این منطقه آنچنان که باید و شاید بررسی نشده است. از این رو، ما در این مقاله بر آنیم تا با رویکرد تاریخی- تحلیلی، وثاقت حضور یهودیان در این منطقه را همراه با ذکر محله ها و بزرگان یهودی بررسی کنیم.
۱۱۹.

بررسی وضعیت اقتصادی شیعیان در شهرهای خراسان دوره تیموری(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی سال هشتم بهار و تابستان ۱۳۹۸ شماره ۱ (پیاپی ۱۵) 263-286

کلیدواژه‌ها: تیموریان خراسان شیعیان سادات اقتصاد

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴۷۲ تعداد دانلود : ۷۰۱
خراسان بزرگ از دیرباز مورد توجه شیعیان، سادات و علویان قرار داشت و شمار زیادی از آنان در مناطق شمال شرقی ایران سکونت یافته بودند. وجود بارگاه مطهر امام رضا(ع) و انتساب بارگاهی در مزار شریف به امام علی(ع) از دلایل مهاجرت شیعیان به خراسان و درنتیجه افزایش روز افزون جمعیت شیعیان در آنجا بود. پژوهش حاضر درصدد است به شیوه توصیفی تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای به این سوال اصلی پاسخ دهد که وضعیت اقتصادی شیعیان خراسان در عصر حکومت تیموریان چگونه بود؟ یافته های این پژوهش نشان می دهد که خراسان بزرگ در دوره ی حکومت تیمور و جانشینانش، همواره از اهمیت بالایی به ویژه ار لحاظ اقتصادی برخوردار بوده است. مرکزیت یافتن هرات و قرار گرفتن شهرهای مهم خراسان در نزدیکی سمرقند پایتخت تیمور بر این اهمیت می افزود. به طور کلی، تیموریان با شیعیان و سادات به خوبی رفتار می کردند. بدین ترتیب زمینه برای ارتقاء جایگاه آنان در رسیدن به مناصب و مقامات بالا، کسب قدرت و افزایش ثروت فراهم شد و درنتیجه موجب گسترش رفاه نسبی در مناطق شیعه نشین گشت.
۱۲۰.

میراث معماری تیموری در خراسان

نویسنده:
منبع: شهرسازی ایران دوره سوم بهار و تابستان ۱۳۹۹ شماره ۴ 117-130

کلیدواژه‌ها: دوره ی تیموری خراسان معماری تزئینات

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۷۵۰ تعداد دانلود : ۷۵۴
دوران حكومت تیموریان یكی از درخشان ترین ادوار تمدن اسلامی و دوران اعتلای هنر و معماری ایران محسوب می شود. سبک معماری خاص و تزئینات زیبای به جای مانده در ابنیه عصر تیموری قابل توجه است. در این دوره، معماری از نظر عظمت و غنای تزئینات به شكوفایی كم سابقه ای دست یافت که در بناهایی چون مدرسه غیاثیه خرگرد، مدرسه دودر و مسجد گوهرشاد قابل مشاهده هستند. مساجد و مدارس عصر تیموری و نیز آرامگاه های خانوادگی و بناهایی که بر قبور شخصیت های سیاسی و علمی این دوره ساخته شده به نوعی نمایانگر سبک معماری آن همچون سردرها و گنبدهای مرتفع و پیازی شکل و نیز تزئینات زیبا با غلبه رنگ لاجوردی است که چشم هر بیننده ای را به خود جلب می کند. زیارتگاه هایی که بر قبور شیخ احمد جامی و ابوبکر تایبادی ساخته شدند از ابنیه آرامگاهی عصر تیموری در خراسان به شمار می روند. همچنین بناهای دیگری چون کاروانسراها، آب انبارها، میل و... در این دوره ساخته شد که اگرچه ممکن است بخش زیادی از این بناها از بین رفته باشد و یا در دوره های بعد بازسازی شده باشد اما همچنان گویای ذوق و هنر معماری عصر تیموری است. در این پژوهش به روش کتابخانه ای و شیوه توصیفی به بررسی معماری و تزیینات این بناها پرداخته شده است.