۱.
کلیدواژه‌ها:
حضرت زهرا (س) تحلیل گفتمان کنش های گفتاری تاریخ صدر اسلام جانشینی پیامبر (ص)
خطبه حضرت زهرا(س)(11 ق) به هنگام عیادت زنان مهاجر و انصار از ایشان، متنی است که به دلیل اهمیت تاریخی، شایسته تحلیل در چارچوب نظریه کنش گفتاری است. بر اساس این نظریه، گوینده ضمن بیان کلمات، کنش هایی را در قالب محتوای گزاره ها انجام می دهد که آنها را به پنج دسته بیانی، انشایی، تعهدی، اعلامی و عاطفی تقسیم می کنند. این مقاله پس از بازخوانی خطبه حضرت زهرا(س) در جمع زنان مهاجر و انصار، به این نتیجه می رسد که از میان انواع کنش های گفتاری به ترتیب کنش اظهاری، کنش عاطفی و کنش ترغیبی، بیشترین سهم را در سخنان آن حضرت به خود اختصاص دهند. با توجه به رابطه معنا دار بافت موقعیتی و فضای اجتماعی ایراد سخن و کنش های گفتاری گوینده، می توان گفت که حضرت زهرا(س)، این کنش های گفتاری را با توجه به شناختی که از تحولات جامعه نوپای اسلامی داشتند، برگزیدند و به همین سبب با شناخت و تحلیل این کنش ها می توان راهی به سوی شناخت بیشتر شرایط تاریخی آن روزگار گشود.
۲.
کلیدواژه‌ها:
لات منات عزی کتیبه شناسی منابع باستانی خدابانوان عربی
یکی از مهم‌ترین ضرورت‌های فهم تاریخ صدر اسلام، به‌خصوص برای شناخت دلالت بسیاری از آیات قرآن کریم، آگاهی از باورهای فرهنگی و تاریخی اعراب در دوران پیش از ظهور اسلام است. باوجود پیدایش دانش‌های جدید و آورده‌های ارزشمند ایشان در ارتباط با دوران باستان، به نظر می‌رسد که فهم ما از بسیاری از دلالت‌های تاریخی آیات قرآن، دارای کاستی و ابهام است. مقاله حاضر، با هدف نشان دادن نمونه‌ای از پژوهش‌های ضروری در این زمینه، بر آن است به موضوع خدابانوان عربی با تکیه بر سه الهه: منات، لات و عزی بپردازد و با کمک منابع پیشاقرآنی و شواهد عینی باقیمانده از جزیرة‌العرب در پیش از ظهور اسلام، به پرسش‌هایی در این زمینه، مانند: چیستی این الهه‌ها، مهم‌ترین کارکردها، صفات و القاب آنها، پیشینه تقدیس و مناطق اصلی پرستش آنها پاسخ دهد. مجموعه واکاوی‌های باستانی و تاریخی نشان می‌دهند این خدابانوان، الهه‌های واردشده از سرزمین‌های مجاور شبه‌جزیزه بودند که فراتر از ماهیت سنگی یا چوبی‌شان، کارکردهای مختلفی داشتند و در سطحی گسترده سرتاسر جزیرة‌العرب تقدیس و تنزیه می‌شدند.
۳.
کلیدواژه‌ها:
پرسش از چیستی چرخش زبانی معنا هرمنوتیک
پرسش های چیستی یکی از پنج پرسش اصلی پژوهش های تاریخی با محوریت کشف چیستی رویدادهای تاریخی است. مفهوم پرسش های چیستی، پرسش های فرعی که در کنار پرسش چیستی قرار می گیرند و راه کارهای پاسخ به پرسش های چیستی در شمار مهم ترین محورهای شایسته درنگ در این زمینه هستند. این مقاله می کوشد با روش تاریخی تحلیلی و به استناد اطلاعات گردآوری شده به روش کتاب خانه ای به این مسائل بپردازد. یافته های پژوهش نشان می دهند که در پاسخ به پرسش های چیستی، مورخ باید چرخش های زبانی و تحولات معانی را در نظر بگیرد و استفاده از منابع معتبر و به کارگیری دانش هرمنوتیک را به عنوان ابزارهایی مهم در نظر داشته باشد.
۴.
کلیدواژه‌ها:
تاریخ نگاری روایی امامیه عیون الاخبار عن الرضا (ع) شیخ صدوق رویکرد حدیثی رویکرد کلامی
بیشتر منابع مربوط به تاریخ زندگانی معصومان(ع)در مجموعه تاریخ نگاری روایی با ویژگی هایی منحصر به خود، جای می گیرند. با این حال، این پرسش کمتر مورد توجه قرار گرفته است که توجه به تفاوت رویکرد نویسندگان در این گونه از تاریخ نگاری، چه ره آوردی برای ارزیابی گزاره های تاریخی به همراه دارد؟ نوشته حاضر برای پاسخ به این پرسش، به مطالعه موردی رویکرد حدیثی و کلامی شیخ صدوق در نقل اخبار مربوط به ولایت عهدی امام رضا(ع) (د. 203ق) می پردازد تا فرضیه گریزناپذیر بودن توجه به دو رویکرد حدیثی و کلامی در ارزیابی گزاره های تاریخی مجموعه تاریخ نگاری روایی را به آزمون گذارد و بر اساس یافته های خود، بر این رهیافت تأکید می کند که پیش از بهره گیری از اخبار تمامی منابع تاریخ نگاری روایی، لازم است به بینش و روش نویسندگان و راویان توجهی جدی شود.
۵.
کلیدواژه‌ها:
ام الخیر بنت الحریش جنگ صفین معاویه تاریخ زنان خطابه
بررسی نقش آفرینی های بانوان در عرصه های مختلف سیاسی و اجتماعی صدر اسلام، یکی از ضرورت های پژوهش برای فهم زوایای پنهان رویدادهای این مقطع مهم تاریخی است. مقاله حاضر که ویژه بررسی یکی از بانوان باورمند علوی به نام ام الخیر بنت الحریش بن سراقه است با روش وصفی تحلیلی می کوشد، خطبه این بانو را در جنگ صفین از نظر روش و مضمون مورد توجه و تأمل قرار دهد. بر اساس یافته های این پژوهش، ام الخیر با بهره گیری از آیات قرآن به وصف معاویه و جبهه مقابل امیرالمؤمنین علی(ع) پرداخته است و ضمن نکوهش دنیامداری و غفلت، آنها را از مخالفت با فرامین الهی و پیروی از هوای نفس بر حذر داشته است. دیگر محورهای سخنان او به آیات دال بر ابتلا و آزمون الهی، صبرمداری، توحیدمداری، برجسته ساختن ابعاد هدایت الهی و سرانجام استناد به دلایل نقلی و عقلی برتری امیرمؤمنان حضرت علی(ع) اختصاص یافته است
۶.
کلیدواژه‌ها:
رواداری تقدیرگرایی فتوحات عثمانی الاهیات ارتدکسی تکوین دولت
منحنی قدرت در دولت عثمانی با بیش از شش سده حکومت در فرآیندی زمان بر و چند لایه، این سلسله را از امارتی ترکی به دولتی اسلامی تبدیل کرد. گسترش فتوحات عثمانی از آغاز کار عثمان (716 ق) تا پایان کار بایزید (804 ق) موضوع اصلی این پژوهش است. پرسش این مقاله، بررسی شبکه اعتقادی رفتاری یاری کننده عثمانی در عصر این فتوحات است که با بهره گیری از روش مطالعات نگره های اعتقادی و رفتار شناسی سیاسی به سامان می رسد. یافته ها نشان می دهند در مسیر فرآیند تبدیلی، ویژگی تقدیر گرایی و رواداری، مانند دو شبکه باور ساز سیاسی - اجتماعی، جایگاه ممتازی در فتوحات سریع عثمانی داشتند. هم چنین، سیاست تسامح دینی به ضمیمه اندیشه تقدیر گرایی مسیحیان شرقی، مقدمه ای بر فتح قلمروی بیزانس بود و رواداری عثمانی به عنوان گفتمان رفتاری این دولت سبب سرعت گسترش حکومت عثمانی شد.
۷.
کلیدواژه‌ها:
سید ابوطالب قاینی خراسان عالمان شیعه زندگی نامه ها تاریخ شیعیان
با وجود پژوهش های سودمندی که درباره دانشمندان و اندیشمندان شیعی قرن سیزدهم هجری انجام گردیده است، پرسش های بسیاری درباره زندگی و اندیشه آنان وجود دارند که نیازمند بررسی های بیشتر و واکاوی های ژرف تر هستند. یکی از شخصیت های این دوره تاریخی که زندگی نامه او خالی از ابهام نیست، سید ابوطالب قاینی (1293 ق) است. او یکی از علمای برجسته خراسان و یکی از نخستین اندیشه ورزان شیعی بود که رساله ای مستقل در زمینه ولایت نوشت. مقاله حاضر در پی آن است که از راه بازنگری و بازخوانی منابع تاریخی در دست رس، ابهامات موجود در شرح حال سید ابوطالب قاینی را به ویژه در زمینه سال شمار زندگی و چگونگی و چرایی وفات او بررسی کند. یکی از مهم ترین یافته های این پژوهش این است که دیدگاه های قائل به قتل قاینی، مستند نیستند و بر اساس شواهد معتبر به نظر می رسد او در مسیر حج در کراچی به مرگ طبیعی در گذشته است.
۸.
کلیدواژه‌ها:
قفقاز مسلمانان قفقاز روسیه ایران جهان اسلام
منطقه قفقاز به عنوان سرزمینی با ویژگی های ممتازی، مانند تنوع جمعیتی، اهمیت جغرافیای سیاسی و ارتباطات فرهنگی دارای دو گروه اثرگذار مذهبی؛ یعنی مسلمانان نیمه شرقی و مسیحیان نیمه غربی است. پیروان این دو مذهب در عصر استیلای حاکمان بومی، بدون هیچ تنشی در تعامل بودند و با آمدن عنصر بیگانه و ضد شرقی؛ یعنی روسیه غرب گرا این تعامل به تقابل گرایید. این پژوهش می کوشد به این پرسش پاسخ دهد که کدام عامل سیاسی سبب شد تا هم زیستی و تعامل بین ادیان و فرهنگ ها در قفقاز دوره اسلامی، به تقابل مذاهب و چالش قومیت ها منجر شود؟ بررسی تاریخی روند تحولات مذهبی و اجتماعی این منطقه نشان می دهد که سیاست اسلام زدایی و روسی سازی اجباری با هدف قرار دادن مسلمانان در یک هویت ساختگی و فرمایشی در دوره سیطره سی صد ساله روس ها بر قفقاز سبب شد، ضمن تبدیل تعامل اجتماعی آنها با مسیحیان به یک تقابل، پیوستگی دینی و فرهنگی آنها با جهان اسلام هم از دست برود. در حالی که پیش تر، ایران با رواداری مذهبی، مسلمانان و غیرمسلمانان قفقاز را در یک جامعه منسجم گرد آورده بود.
