مدخل

از نخستین نیازهاى نگارش دائرة المعارف، شناسایى مدخل‌هاى آن است. شیوه انتخاب مدخل‌ها و دسته بندى آنها نقش مؤثرى در ساختار دائرة المعارف دارد. مرکز پژوهشى دائرة المعارف علوم عقلى اسلامى، بر خلاف دائرة المعارف‌هاى دیگر، براى مدخل‌گزینى شیوه اى جدید برگزیده است. این شیوه هرچند زمانى طولانى مى طلبد، محصول آن کارى بنیادى و ماندنى خواهد بود. در این شیوه با استفاده از اصطلاح‌نامه هر یک از علوم، مدخل‌ها شناسایى شده، سپس در یک دسته بندى کلى به دو مقام «تحقیق» و «عرضه» تقسیم مى شود. در این مقاله، ویژگى‌هاى هر مقام تبیین شده است.

کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم یکی از کتاب‌های معتبر در شناخت اصطلاحات علوم مختلف است. نویسندة آن شیخ محمد علی تهانوی از عالمان هند در سدة دوازدهم است. وی در این کتاب می‌کوشد اصطلاح‌های رایج و پر کاربرد علوم را توضیح دهد. او افزون بر معنای لغوی، تعریف‌های اصطلاحی را نیز به تفکیک علوم مختلف آورده است. استفاده از منابع معتبر، تعریف صحیح اصطلاح‌ها و بیان تعریف‌های مختلف آن در یک علم، از نقاط مثبت این کتاب است. در این کتاب، برخی ضعف‌ها و کاستی‌ها نیز دیده می‌شود. ضعف در چینش اصطلاح، استفاده از منابع درجه سوم، نبود آدرس‌های دقیق، نبود شیوه واحد در تبیین اصطلاح‌ها، نداشتن سیستم ارجاعی کارا، استفاده از اصطلاحات غیرمرجح در برخی از مترادفات، تفکیک نشدن دقیق مباحث اصطلاحات و تکرار برخی از مباحث از ضعف‌های این کتاب است.

بررسی و نقد مطالب ایران شناختیک در کتب مرجع سایر کشورها به زبان هایی به جز فارسی امری است بسیار ضروری، که تا کنون در میهن ما به آن بسیار کم پرداخته شده است. مقاله رودر رو نشان می دهد که چگونه کتب مرجعی مانند دایره المعارف جدید کوچک بریتانیکا، با بیش از دو قرن سابقه انتشار، و فرهنگ کوچک مصور لاروس، با بیش از یک قرن سابقه انتشار، هر یک با توجه به حجمش، در مدخل خود در مورد محمد مصدق، مرتکب اشتباهات متعدد شده است. اکثریت قریب به اتفاق مراجعه کنندگان به این دو مرجع، در کشورهای مختلف دنیا، در گذشته و حال، در مورد صحت مطالبشان تردید به خود راه نمی دادند و هنوز راه نمی دهند، و هر دو مرجع در محافل علمی دنیا بسیار شناخته شده هستند و بسیار مورد تحسین واقع شده و می شوند. موضوعی که پوشیده است این است که چه معیارهایی برای گزینش نویسندگان مداخل این دو مرجع جهانی لحاظ گردیده و می گردد

فرهنگ لغت از جمله منابعی است که در طول روزگاران نگاه دارنده زبان، فرهنگ و دانش یک ملت به شمار می آید. روابط دینی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی ملت ها با یکدیگر، همواره تاثیر بسزایی در به وجود آمدن این گونه آثار داشته است. به همین دلیل می بینیم که از یک سو ایرانیان، پس از ظهور اسلام، رفته رفته به تالیف کتاب های لغت عربی همت گماشتند و از سوی دیگر، مردمی که در دیار هندوستان به سر می بردند، به تالیف فرهنگ لغات فارسی و واژگان دخیل پرداختند که از بین آنها، فرهنگ موید الفضلا که در سال 925 ه. ق. به وسیله «محمدبن لاد دهلوی» با در نظر گرفتن حرف اول که واژه «کتاب» نامیده شده و نیز حرف آخر با عنوان «باب» و در سه فصل عربی، فارسی، ترکی تالیف شده، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این فرهنگ ارزشمند تنها دوبار در کشور هند، در دو جلد منتشر شده که متاسفانه این نسخه، در بسیاری جاها از دقت و امانت داری خالی است؛ بنابراین در این جا بر آن شدیم تا ضمن تصحیح فصول عربی و ترکی، با روشی التقاطی بین سه نسخه خطی مجلس، دانشگاه تهران، آستان قدس و نیز چاپ هندی، پاره ای از اشکالات و اشتباهات چاپ هند را خاطر نشان سازیم.

تغییرات اجتناب ناپذیری که در تمام ابعاد زبانی اتفاق می افتد هشیاری مضاعف فرهنگ لغت نویسان، به ویژه نویسندگان فرهنگهای دوزبانه را، به منظور همگام بودن با تحولات روز می طلبد. هر فرهنگ لغت به طور غیر مستقیم شیوه و سبک گردآورنده خود، دانش گردآورنده از زبان مبدا و زبان مقصد، و آگاهی وی از علم گردآوری فرهنگ لغت را نشان می دهد. مقاله حاضر کوششی است در حد وسع خود در جهت بررسی مقابله ایی چهار فرهنگ انگلیسی- فارسی آریان پور (1377)، باطنی (1369)، جعفری (1383) و حق شناس (1381). این مقایسه در سه حیطه انجام خواهد شد و مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت: -1 طبقه بندی معانی، دقت در انتخاب معادلها، گستره معادلها، -2 استفاده از علایم اختصاری و دستوری، و -3 تلفظهای ارایه شده. در پایان هر بخش نیز ارزیابی مختصری از آثار مذکور ارایه شده است. ضرورت بهنگام بودن این لغت نامه ها و گستره کاربرد آنها توسط زبان آموزان ایرانی، دانشجویان، محققان و به ویژه مترجمان بررسی هایی از این قبیل را اجتناب ناپذیر می نماید. پیشاپیش باید اذعان کرد که این مقاله به دنبال خرده گیری از فرهنگهای مذکور نیست چرا که عظمت این آثار و زحمات توان فرسایی که برای گردآوری آنها کشیده شده است بر کسی پوشیده نیست.

ارسطو در جایگاه ها به منظور تحلیل استدلال جدلی، آن را به گزاره ها فرومی کاهد و می گوید که هر گزاره جدلی از موضوعی تشکیل شده که «نوع» است، و از محمولی که یا «تعریف» است، یا «جنس»، (یا «فصل»، ) یا «خاصّه»، یا «عرض»؛ و موادّ این حمل پذیرها را مقولات ده گانه به دست می دهند. فرفوریوس در ایساگوگه «نوع» را جایگزین «تعریف» می کند و «فصل» را هم آشکارا به میان می آورد و این پنج کلّی را چونان پیش زمینه هایی ضروری و/یا سودمند برای آموزه های مقولات، تعریف، تقسیم، و اثبات پیش می نهد. فارابی حمل پذیرهای ارسطو و کلّی های پنج گانه فرفوریوس را درمی آمیزد و به فهرست تازه ای دست می یابد. وی بر آن است که کلّی های پنج گانه اجزای نهایی همه تعریف ها و استدلال ها در همه دانش ها هستند. ابن سینا در مدخل های منطقی خویش، بی هیچ بیش و کم، همان کلّی های پنج گانه فرفوریوس را به میان می آورد. وی در منطق الشفاء، مهم ترین نمودار منطق نگاری نُه بخشی، کارکرد کلّی های پنج گانه را همانی می داند که فرفوریوس می گوید. امّا در نخستین و برجسته ترین نماینده منطق نگاری دوبخشی، یعنی منطق الإشارات، کلّی های پنج گانه را تنها به مثابت مدخل منطق تعریف به کار می گیرد.

مدخل "آیات شیطانی" نوشته ی یکی از خاورشناسان به نام "شهاب احمد" است که در دائره المعارف قرآنی لایدن به چاپ رسیده است، نویسنده مدخل با مراجعه ای که به منابع تفسیری و گزارشهای روایی اهل سنت داشته است به بررسی تاریخ افسانه غرانیق پرداخته است "شهاب احمد" در مقاله خود پس از ذکر نامها و نامگذاران این جریان به آیات و متون تفسیری اشاره کرده است و گزارش هایی از منابعی که تحلیل هایی بر آن وارد نموده اند و نیز شمه ای از ارزیابی آنها را بیان کرده است و در نهایت نیز، انعکاس آن در دوران معاصر و در منابع مسلمانان را به تصویر کشیده است ضمن آنکه نویسنده در بخشی از سخن خود با استفاده از قرینه عصمت، در کنار نقل گسترده ای که از ماجرا ارائه می دهد چنین گزارش می کند که ماجرا نمی تواند آنگونه که نقل شده است رخ داده باشد. در مورد منابع مقاله، "شهاب احمد" به تفاسیر مفسرانی چون طبری، ابن کثیر، ابن عربی، ابوحیان فخررازی، جلالین و... مراجعه داشته است. تفاسیر ناقل و نافی شبهه در منابع وی دیده می شود و تلاش کرده هرچند به تناقض گویی روی آورده تا دیدگاههای دو گروه را منعکس نماید. این نوشتار به نقد و ارزیابی مدخل یادشده پرداخته است، با این رویکرد که بررسی دیدگاههای خاورشناسان لایدن در حوزه ی آموزه های دینی به ویژه مباحث قرآنی که مربوط به انبیای راستین بوده است، فضای فکری و انگیزه های اندیشمندان غیر مسلمان را تا اندازه ای پیش روی مسلمانان قرار می دهد؛ به علاوه تلاش می شود در ادامه ی تحلیل و بررسی دیدگاههای نویسنده، به میزان هم آوایی و هم سویی دیدگاههای مندرج در مدخل با منابع اهل سنت نیز پرداخته شود و نیز پس از بررسی سند و محتوای کلی منابع بهره برداری شده در مدخل، به قرآن، روایات و بدیهیات عقلی مراجعه و در نهایت توجیهات ناقلان گزارش ها، مورد کنکاش و تحلیل قرار خواهد گرفت.

منشی سید احمد دهلوی (1262- 1336ق/ 1846- 1919) پس از سی سال کار بر روی فرهنگِ اردو اردو در چهار جلد، فرهنگِ آصفیه را در سالِ 1892 به پایان بُرد. این فرهنگ در دورکه حیاتِ وی در هندوستان منتشر شد. مؤلف در فرهنگِ آصفیه در شرح برخی از مدخل ها، حکایت هایی را آورده است که با توجّه به مدخل، به فرهنگِ هندوستان، ایران، اسلام یا یونان مربوط می شود. امری که در فرهنگ هایِ اردوی پیش از آن و همزمان با آن رایج نبود. در این مقاله برخی از این حکایت ها آورده شده است.