سیاست‏هاى نظامى و ادارى بنى عباس در هند (مقاله پژوهشی حوزه)

پس از سقوط بنى امیه، مناطق تحت سلطه آنان از جمله بخش‏هایى از غرب هند به تدریج زیر نفوذ و سلطه بنى عباس قرار گرفت. در این زمان، شیعیان نیز که از آل عباس ناامید و ناراضى بودند، تحت تعقیب و آزار آنان قرار گرفته و به مناطق دوردستى چون سند روى آوردند. این مسئله باعث ایجاد حساسیت و توجه ویژه بنى عباس به قلمرو اسلامى در هند و سند گردید. به علت وجود اتباع قبیله‏هاى عرب که از مدت‏ها قبل از اسلام با یک‏دیگر اختلاف و درگیرى داشتند، اختلافات قبیله‏اى بالا گرفت که این امر، سبب توقف فتوحات مسلمانان و تقویت جبهه غیر مسلمانان گردید و پایه‏هاى حکومت اسلامى را در این منطقه سست نمود. این اختلافات و دورى سند و هند از مرکز خلافت و جاه‏طلبى برخى از سران قبایل سرانجام باعث پیدایش حکومت‏هاى مستقل در منصوره و ملتان گردید که رقابت‏هاى محلى و منطقه‏اى را به اوج خود رساند. این اقدام، هم زمان و یا اندکى پس از تحرکات استقلال طلبانه در شمال افریقا و ایران صورت پذیرفت که فرجام آن چیزى جز چنددستگى و تضعیف دنیاى اسلام نبود.

آغاز تسلط بنى عباس بر سند
سکوت مورخان در خصوص وقایع عهد بنى عباس در سند و کمبود اطلاعات در این زمینه، مانع ارائه تصویر درست و روشنى از حکومت کارگزاران عباسى در آن دیار گردیده است. هم‏زمان با سقوط بنى امیه، منصور بن جمهور، پس از شکست یزید بن عرار، آخرین حاکم منصوب بنى امیه در سند، حکومت مستقلى در سند تشکیل داد. او برادرش، منظور را نیز در حکومت سند با خود شریک ساخت و سرزمین‏هاى غرب رود سند را به وى سپرد و خود مناطق شرقى رود را اداره مى‏نمود.2
وقتى که ابومسلم با کمک یاران و طرف‏داران بنى عباس، حکومت بنى امیه را سرنگون کرد، سفاح (136 - 132ه )، مغلّس عبدى را به عنوان حاکم سند روانه آن منطقه نمود. او، منظور، برادر منصور، را شکست داد، ولى در نبردى با منصور، پس از شکست، به اسارت درآمد و کشته شد.3 ابومسلم این بار موسى بن کعب تمیمى را به مقابله او فرستاد و وى منصور را شکست داد. منصور در حالى که گریخته بود، در بیابان از تشنگى جان سپرد. بدین ترتیب، موسى حکومت سند را در دست گرفت. برقرارى ارتباط با یاران و سرداران منصور و به احتمال زیاد، دادن وعده‏هایى به آنها، از دلایل پیروزى وى بر منصور بوده است.4 موسى، شهر منصوره را مرمت کرد و نواحى و مناطق مختلف سند را با لشکرکشى تصرف کرد و حکومت خود و بنى عباس را بر سند تحکیم و تثبیت نمود.5
برخى گزارش‏ها از آغاز اختلاف‏هاى قبیله‏اى و نزاع میان قبایل عرب مناطق سیستان و سند در این دوره حکایت دارد. این اختلافات، ریشه در نزاع‏هاى قبیله‏اى اعراب قحطانى (جنوبى) و عدنانى (شمالى) داشت که در دوره بنى امیه به آن دامن زده شده بود. به نظر مى‏رسد که این درگیرى‏ها، اغلب در ناحیه سیستان و خراسان بوده است‏6، چرا که بلاذرى و چچنامه گزارشى از درگیرى‏هاى قومى و اختلافات قبیله‏اى در سند، طى این دوره، ارائه نداده‏اند.
در سال 141ه ، موسى بن کعب به عراق بازگشت و عیینه، فرزندش، جانشین وى در سند شد. او تا سال 143ه والى آن جا بود. در این سال، منصور (158 - 136ه ) عمر بن حفص، معروف به هزار مرد، را به عنوان حاکم سند به آن منطقه اعزام نمود. عیینه از تسلیم سند به وى خوددارى کرد و در نتیجه، بین آن دو جنگ درگرفت.7 برخى نیز معتقدند که عیینه علیه منصور شورش نمود و همین امر باعث شد که منصور او را برکنار و عمر بن حفص را جانشین وى نماید. هم چنین نقل شده است که چون در دوره عیینه، آتش اختلافات و نزاع قبیله‏اى - که به وسیله پدرش از بین رفته بود - شعله‏ور شد و او از حل آن عاجز ماند، برکنار گردید. به هر صورت، عیینه پس از شکست و دستگیرى به بغداد فرستاده شد، اما در بین راه گریخت و تا رُخج در ناحیه سیستان فرار کرد و در آن جا برخى از یمنى‏ها او را کشته و سرش را به بغداد فرستادند.8
تحرکات شیعیان‏
در دوره منصور، شیعیان فعالیت‏هاى بسیارى براى نفوذ در سند انجام دادند. دورى سند که در انتهاى نقطه شرقى خلافت قرار داشت، خوارج، علویان و بعدها اسماعیلیان را که تحت تعقیب قرار مى‏گرفتند، وادار مى‏ساخت که براى خود در این منطقه پناهگاهى جست‏وجو کنند9. از طرف دیگر، اختلاف میان قبیله‏هاى مختلف سند و به طور کلى، شرق قلمرو خلافت اسلامى، زمینه نفوذ دسته‏هاى مخالف بنى امیه و بنى عباس، چون خوارج، شیعیان و اسماعیلیان را فراهم مى‏ساخت.10 اما فعالیت شیعیان، به خصوص شیعیان زیدى در سند، ریشه‏هاى عمیق‏ترى داشت.
حکم بن جبله عبدى که در سال 29ه به مکران حمله کرد، از طرف‏داران على‏علیه السلام بود که شمار زیادى از زطهاى سند، او را همراهى مى‏کردند. یکى دیگر از هواداران على‏علیه السلام، سیفى بن فصیل الشیبانى بود که در لشکرکشى سال‏هاى 42 - 39ه به سند، به خصوص قندابیل، شرکت کرد. او از جمله هفت نفرى بود که در سال 50ه پس از قیام حجر بن عدى کشته شد. در دوره محمد بن قاسم، وى به دستور حجّاج، از عتیه بن سعد جناده عوفى که از هواداران على‏علیه السلام بود، خواست که على‏علیه السلام را لعن کند. او از این کار سرباز زد و به همین جهت تنبیه گردید.11
از دوره امامت حضرت زین العابدین‏علیه السلام مردم سند به تشیّع علاقه‏مند شدند، خصوصاً به دلیل آن که آن امام، از یکى از همسران خویش از اهالى سند، صاحب فرزندى به نام زید بود. گفته شده که محمد حنفیه، فرزند على‏علیه السلام نیز از کنیزى سندى به دنیا آمده است.12 به نظر مى‏رسد که این زمینه‏ها و علاقه‏مندى ساکنان سند، جهت گسترش زیدیه تنها به صورت بالقوه و انگیزه‏اى قوى بود که مى‏توانست آنها را به خصوص به زیدیه علاقه‏مند سازد، تا این که حجاج که با کنترل شدید و برخوردهاى خشن و سیاست‏هاى خاص خود توانسته بود تمامى مخالفان را ساکت یا نابود کند، درگذشت. پس از مرگ وى، نواحى مختلف شرق قلمرو خلافت، چون خراسان، ماوراء النهر و سند به مرکز دعوت شیعیان تبدیل شد، که البته این امر در دوره عباسیان، به خصوص پس از روى کار آمدن منصور و ناامیدى شیعیان از حکومت جدید، بارزتر است. با این حال، زید و فرزندش یحیى، در دوره بنى امیه قیام کردند و برخى از هندى‏ها، چون زیاد سندى یا هندى، در رکاب زید بن زین العابدین‏علیه السلام جنگیدند.13
در حفارى‏هایى که در مجموعه برهمن آباد، منصوره و محفوظه صورت گرفته، مهرى کشف شده که بر روى آن عبارت «امام محمّد باقر» نوشته شده است. این مهر، تاریخ ندارد، ولى مشخص مى‏کند که امام محمّد باقرعلیه السلام، در این منطقه طرف‏دار یا طرف‏دارانى داشته است.14
اما مهم‏ترین تحول در فعالیت‏هاى شیعیان در سند، در دوره خلافت منصور صورت گرفت. در این دوره، محمّد نفس زکیه‏15 در مدینه، بر ضد منصور قیام کرد. ولى بر اساس توافق‏هاى صورت گرفته، ابراهیم، یکى از برادران وى، در بصره زمینه قیام را فراهم نمود. آنها قبل از این، با عمر بن حفص، حاکم سند نیز هماهنگى‏هاى لازم را براى اجراى این قیام انجام داده بودند. بنى هاشم و دیگر طرف‏داران نفس زکیه نیز در خفا با وى بیعت کردند، ولى اخبار قیام به منصور، خلیفه عباسى، رسید و او نیز دستور سرکوب آن را صادر کرد. محمد نفس زکیه به عبداللَّه، یکى از فرزندان خود، دستور داده بود که به بصره رود و در آن جا اسبانى تهیه کند و عازم سند شود و به عمر بن حفص که قبل از این با نفس زکیه بیعت کرده بود، بپیوندد تا در صورت لزوم، قیام‏هایى به صورت هماهنگ در مدینه (به رهبرى نفس زکیه)، بصره (به رهبرى ابراهیم) و سند (به رهبرى عبداللَّه) انجام گیرد.
مسعودى، از دیگر فرزندان محمد نفس زکیه که براى دعوت مردم به نواحى دیگر رفتند، سخن گفته است. از جمله، على به مصر رفت و در آن جا کشته شد. یکى دیگر از پسرانش به نام حسن به یمن سفر کرد و در آن جا دستگیر و در زندان درگذشت. از برادرانش، موسى به جزیره رفت و یحیى، ابتدا عازم رى شد و از آن جا به طبرستان رفت. برادر دیگرش ادریس راهى مغرب شد که مدتى بعد، به دستور مهدى، خلیفه عباسى، مسموم شد، ولى پسرش، ادریس بن ادریس، در آن جا حکومتى تشکیل داد.16
به نوشته طبرى، عمر بن حفص، عبداللَّه را نزد خود نگه داشت و بزرگان سند را به دعوت وى فراخواند که این دعوت و بیعت پذیرفته گردید و براى آغاز قیام، لباس و کلاه سفید تدارک دیده شد.17 به احتمال قوى، عمر بن حفص، عبداللَّه را که مخفیانه و به بهانه تجارت و فروش اسب به سند آمده بود، نزد خود پنهان کرده و بیعت وى نیز سرى و مخفیانه بوده است. در غیر این صورت، وقوع بیعت آشکار عبداللَّه، از خلیفه عباسى مخفى نمى‏ماند.
در این هنگام، پیامى از همسر عمر بن حفص رسید که او را از شکست و سرکوب قیام نفس زکیه و قتل وى و ابراهیم خبر مى‏داد. ابراهیم، ابتدا پیروزى‏هایى کسب کرده بود و ساکنان شهرهایى چون اهواز و فارس به او پیوسته بودند، ولى سرانجام شکست خورد. بدین ترتیب، تمامى نقشه‏هاى عبداللَّه و عمر بن حفص در سند، ناتمام ماند و اوضاع دگرگون شد. اکنون آنان درباره این که چگونه با عبداللَّه رفتار کنند که منصور، خلیفه عباسى، آنان را مؤاخذه و مجازات نکند، به مذاکره نشستند. بر این اساس، مقرر گردید که عبداللَّه، نزد یکى از راجه‏هاى هند که با عمر بن حفص روابط دوستانه داشت، فرستاده شود. بنابر برخى گزارش‏ها، این راجه هندى براى پیامبر اسلام‏صلى الله علیه وآله ارزش و احترام زیادى قائل بود.18
عبداللَّه به همراه چهارصد تن از یاران خود که از زیدیه بودند، نزد این راجه رفته و آن جا پناه گرفت. چون اخبار این وقایع به منصور، خلیفه عباسى، رسید، شخصى را نزد عمر بن حفص فرستاد و در این باره از وى توضیح خواست. او نیز جلسه‏اى تشکیل داد و با یاران خود به مشورت پرداخت. یکى از آنان پذیرفت که مسئولیت کمک به عبداللَّه براى پناهندگى به راجه هندى را بر عهده گیرد تا تحویل خلیفه عباسى داده شود، ولى در ظاهر چنین وانمود شد که عمر بن حفص، وى را دستگیر و براى مجازات نزد خلیفه فرستاده است که البته خلیفه وى را به قتل رساند. با تمام این اوضاع و احوال، منصور، عمر بن حفص حاکم سند را به سبب کوتاهى درباره مسئله عبداللَّه سرزنش و از حکومت سند عزل کرد و به عنوان حاکم افریقیه برگزید.19
در دوره عمر بن حفص، خوارج نیز براى نفوذ در سند تلاش کردند که فرجام خوبى نداشت؛ حسام بن مجاهد همدانى از داعیان خوارج، طى سفرى به سند در صدد برآمد تا ساکنان این منطقه را به آیین خارجى فراخواند که تلاش هایش ناکام ماند و سند را ترک کرد.20
منصور، پس از عزل عمر بن حفص، هشام بن عمرو تغلبى را جانشین وى کرد. هشام به منصور پیشنهاد داده بود که خواهرش را به عقد خود درآورد. منصور این پیشنهاد را رد کرد، ولى در پاسخ به این نیت وى، او را به حکومت سند برگزید. با این حال، هشام بن عمرو، پس از ورود به سند، عبداللَّه را به حال خود رها کرد و از دستگیرى و تعقیب وى صرف نظر کرد. برخى معتقدند که وى از طرف‏داران علویان بوده است.21
چون اخبار اهمال‏کارى وى به منصور رسید، به او هشدار داد که در امر دستگیرى عبداللَّه شتاب کند. بنا به روایت طبرى، در این هنگام عده‏اى از خوارج، در یکى از ولایات سند قیام کردند و هشام، برادر خود سَفَنج (سفیح) را مأمور سرکوبى وى نمود.22 ابن اثیر بدون اشاره به خارجى بودن این قیام، تنها نقل کرده که فردى شورش‏گر در ولایات سند سر برآورده است.23 سفنج در مسیر حرکت خود براى سرکوب شورش، از جوار سرزمین‏هاى راجه سند که عبداللَّه به وى پناهنده شده بود، گذشت. در منابع نام این راجه یا سرزمین وى ذکر نشده است. رضوى و مکلئون(Macleon) معتقدند که قلمرو این راجه مى‏بایست در سند علیى در شهر قندهار بوده باشد.24 در این هنگام، عبداللَّه به همراه چند تن از یارانش به شکار آمده بود که سفنج، به صورت اتفاقى با آنان رو به رو شد. او ابتدا تصور کرد که با طلایه‏داران سپاه شورش‏گران برخورد کرده است، ولى چون نزدیک شدند، حقیقت را دریافتند. اطرافیان سفنج سعى کردند او را از تعقیب یا هرگونه برخورد با عبداللَّه باز دارند؛ آنها به وى گفتند که او فرزند رسول خداصلى الله علیه وآله است، از جنگ با وى صرف نظر کن، به خصوص آن که مأموریت تو چیز دیگرى است. او بدون توجه به نصیحت‏ها به قصد تقرب با خلیفه با آنها جنگید و عبداللَّه را با ده تن از یاران همراهش به قتل رساند. به این ترتیب، عبداللَّه و یارانش شش سال پس از قیام محمد بن نفس زکیه، به سرنوشت وى دچار شدند. هشام، اخبار این وقایع را به منصور گزارش داد. او ضمن ستایش کار وى، دستور داد که با راجه هندى که به عبداللَّه پناه داده بود، نبرد کند. هشام نیز در سال 151ه به قلمرو وى حمله و او را مغلوب کرد و پس از به اسارت درآوردن همسر عبداللَّه که از اهالى سند بود و پسرش محمد - که بعدها به ابوالحسن محمد علوى معروف گشت - آنها را نزد منصور فرستاد. منصور او را به خانواده‏اش در مدینه تحویل داد. بقیه یاران و طرف‏داران عبداللَّه بن محمد نفس زکیه نیز در سند پراکنده شدند.25
هشام بن عمرو را مى‏بایست در شمار حاکمان موفق سند به حساب آورد. او توانست همه مناطقى که شورش نموده یا ادعاى استقلال کرده بودند، سرکوب نماید و نیز، لشکرکشى‏هاى موفقیت‏آمیزى به برخى سرزمین‏هاى اطراف انجام دهد. به گزارش بلاذرى، او مناطقى که به علت دشوارى‏هاى نظامى، تا آن زمان فتح نشده بود، تصرف کرد. بلاذرى هم‏چنین فتح کشمیر را نیز به وى نسبت مى‏دهد که البته در صحت این گزارش تردید جدى وجود دارد. فتح قندهار،26 سرکوب شورش دسته‏اى از اعراب در قندابیل، اعزام سپاهى با کشتى‏هاى جنگى به رهبرى عمر بن جمل به ناحیه نارند27 (بارید)، از دیگر اقدامات وى بود. او هم‏چنین ملتان را تصرف کرد. این پیروزى‏ها با غنایم و اسیران زیادى همراه بود.28 مکلئون احتمال مى‏دهد که بسیارى از تحرکات و شورش‏هایى که در طى این دوره صورت گرفت، با قیام عبداللَّه و اقدامات وى در سند مرتبط بوده باشد.29
اختلافات قبیله‏اى و تضعیف حکومت بنى عباس‏
گزارش منابع در خصوص حوادث و وقایع عصر بنى عباس در سند پس از منصور، بسیار پراکنده است. در سال 159 ه ، مهدى، خلیفه عباسى، عبدالملک بن شهاب مسمعى را به حکومت سندفرستاد. هزاران نفر، از جمله داوطلبانى از بصره و شام به سرکردگى کسانى، چون ابن حباب مذحجى، ربیع بن صبیح، غسان بن عبدالملک و عبدالواحد بن عبدالملک، حاکم جدید سند را همراهى مى‏کردند. این سپاه در سال 160ه ، با حرکت از راه دریا به بارید (نارند) رسیدند و این شهر را محاصره کردند. در این شهر، جنگى سخت بین طرفین درگرفت، ولى سرانجام، شهر به تصرف مسلمانان درآمد و بتخانه آن به آتش کشیده شد و برخى از خادمان بتخانه و افراد درون آن در آتش سوختند و شمار دیگرى از مردم نیز در جنگ کشته شدند. در این هنگام، مرضى در میان مسلمانان شایع شد و تعداد زیادى از آنها، از جمله ربیع بن صبیح در گذشتند. پس از آن سپاه مسلمانان عقب نشینى کردند و خود را به ساحل فارس رساندند. در آن جا نیز بر اثر توفان دریا، عدّه دیگرى از آنان غرق شدند و عبدالملک بن شهاب مسمعى فرمانده این سپاه و حاکم سند به زحمت خود را به بغداد رساند. در سال 161ه مهدى، مجدداً وى را به حکومت سند منصوب نمود، ولى هفده روز پس از ورود به سند، او را عزل کرد.30 در منابع، در خصوص این عزل زود هنگام مطلبى نیامده است.
ذهبى (748 - 673ه) از فتح شهرى بزرگ در هند در سال 160ه سخن گفته است بدون این که نام آن را ذکر کند31 که به احتمال قوى، همان شهر نارند یا بارید بوده است. از حوادث مهم دوره مهدى، اوج‏گیرى دوباره اختلافات قبیله‏اى بین قبایل عدنانى و قحطانى در سند بود. ساکنان هند این وضعیت را غنیمت شمرده و برخى از سرزمین‏ها را از تسلط مسلمانان خارج ساختند.32
گزارش یعقوبى، از اوضاع نابسامان سند در دوره مهدى، خلیفه عباسى، حکایت دارد. گرچه خود او اشاره مى‏کند که مهدى، پادشاهان سند، چین، تبت، کابل، سیستان، بامیان، فرغانه، تخارستان و... را به اطاعت و فرمان‏بردارى فراخواند و اغلب این پادشاهان دعوت وى را پذیرفتند، ولى نصب و عزل چند نفر به حکومت سند در دوره‏اى کوتاه، حکایت از نابسامانى و مشکلات مربوط به حکومت عباسیان در سند داشت. به گفته یعقوبى، نخستین فردى که از طرف مهدى، به عنوان حاکم سند برگزیده شد، روح بن حاتم مهلبى بود. او هنگامى به سند رسید که زطها دست به شورش زده بودند. وى پس از مدت کوتاهى، به علت بى‏کفایتى عزل گردید و نصر بن محمد بن اشعث خزاعى و سپس، محمد بن سلیمان بن على هاشمى، و بعد از او، عبدالملک بن شهاب مسمعى به حکومت سند منصوب شدند. بر اساس همین گزارش، مدتى بعد وى نیز برکنار و نصر بن محمد بن اشعث خزاعى دوباره حاکم سند گردید. پس از وى نیز زبیر بن عباس این مقام را یافت، ولى هنوز به سرزمین سند نرسیده بود که برکنار و فَمصَخ بن عمرو تعلبى (سطیح بن عمرو) به جاى وى منصوب شد. در دوره وى، اختلافات قبیله‏اى اعراب در سند بالا گرفت.33
در بعضى از منابع، مانند کتاب بلاذرى، تنها به نام عبدالملک بن شهاب مسمعى اشاره شده است. احتمال مى‏رود به علت حکومت کم دوام بقیه افراد که برخى حتى بدون اینکه به سند برسند، برکنار شدند، بلاذرى، که حوادث سند را به اختصار نوشته، به ذکر آنها نپرداخته باشد. در هر صورت، عزل و نصب این افراد حاکى از وخامت اوضاع سیاسى و نظامى سند بود. آخرین فردى که مهدى، خلیفه عباسى، به عنوان حاکم سند برگزید، لیث بن طریف کوفى از موالى وى بود. هم زمان با دوره وى قوم زط در سال 165ه شورش کردند. خلیفه عباسى، سپاه بزرگى به کمک عامل خود در سند فرستاد و آنها شورش زطها را در هم شکستند و اوضاع آرام شد.34 قوم زط که در دوره قبل از اسلام، از بسیارى از حقوق سیاسى و اجتماعى خود محروم شده بود، در دوره اسلامى هم نتوانسته بود به حقوق پایمال شده خود دست یابد. این در حالى بود که آنان به مسلمانان در فتح سند کمک کردند و بعد از آن، به حاشیه رانده شده و کماکان از حقوق اجتماعى خود محروم بودند و از نظر اقتصادى وضعیت مناسبى نداشتند. با این همه، مهم‏ترین مشکل سند در این دوره، اختلافات قبیله‏اى بین قبایل یمنى و نزارى بود. بنا به گزارش یعقوبى و ابن خیاط، در دوره هارون الرشید (193 - 170ه )، در مدتى کوتاه، بیش از هفت نفر به حکومت سند منصوب و سپس عزل شدند.
هارون ابتدا سالم بن یونس را به حکومت سند برگزید. هر چند که روش او در حکومت‏دارى بد نبود، مدتى بعد برکنار شد و اسحاق بن سلیمان بن على هاشمى به عنوان حاکم سند عازم آن منطقه گردید. او نیز به سرعت عزل و طیفور بن عبداللَّه بن منصور حمیرى جانشین وى شد. در این هنگام، بار دیگر جنگ و نزاع بین قبایل یمنى و نزارى درگرفت. طیفور با انتصاب جابر بن اشعث طائى به عنوان حاکم منطقه غربى رود سند، سعى در حفظ آرامش اوضاع داشت، اما در این امر موفقیتى کسب نکرد و به جاى وى، سعید بن سالم بن قتیبه، والى سند گردید. او برادر خود، کثیر بن سالم را به سند فرستاد. بدرفتارى‏هاى کثیر، باعث برکنارى وى گردید و حکومت سند به عهده عیسى بن جعفر بن منصور گذاشته شد. او نیز خود به سند نرفت و محمد بن عدى ثعلبى را به آن جا فرستاد. وى سعى کرد با تفرقه‏افکنى میان قبیله‏هاى عرب منطقه، حکومت خود را تحکیم کند. یکى از اقدامات محمد بن عدى، حمله به ملتان بود که با ایستادگى اهالى این منطقه به شکست و عقب نشینى وى منجر شد. او نه تنها اختلافات قبیله‏اى را حل نکرد، بلکه آن را افزایش داد و شکست در ملتان نیز باعث اتلاف بسیارى از اموال بیت المال گردید. پس از او هارون، ایوب بن جعفر بن سلیمان و سپس در سال 184ه ، داود بن یزید بن حاتم مهلّبى را به حکومت سند برگزید و داود، برادرش مغیره را به آن جا فرستاد. در این دوره، نزارى‏ها تصمیم گرفتند که سند را تجزیه و آن را بین قبایل قریش، قیس و ربیعه تقسیم کنند و یمنى‏ها را از آن منطقه بیرون برانند.35
با نزدیک شدن مغیره به منصوره، نزارى‏ها دروازه‏هاى شهر را بستند و مانع ورود وى شدند. آنها اعلام کردند، تنها در صورتى که مغیره تعهد نماید که بر اساس عصبیت‏هاى قومى حکومت نکند و علیه آنان اقدامى انجام ندهد، با وى همراهى خواهند کرد. با این حال، وقتى که او بر اوضاع مسلط شد، به ظلم و ستم درباره نزارى‏ها ادامه داد و این امر باعث حمله نزارى‏ها و قتل وى گردید. چون خبر این حادثه به داود بن یزید بن حاتم رسید، خود رهسپار سند گشت و بسیارى از نزارى‏ها را در منصوره از دم شمشیر گذراند. او ساکنان دیگر شهرها را نیز سرکوب و تعداد بسیار زیادى از مردم را به قتل رساند و بر سراسر سند مسلط شد.36
یکى از حوادث عصر هارون، ورود و اسکان شیخ ابوتراب، از علماى بزرگ اسلامى، در سند بود. او به چند شهر مسافرت کرد و سعى در حفظ آرامش و امنیت سند که در آتش اختلافات قبیله‏اى مى‏سوخت، داشت. ممکن است وى به منظور دعوت براى علویان و یا فرقه‏اى دیگر به این منطقه آمده باشد. به هر حال او و شمارى از یارانش کشته شدند. منابع در خصوص این شخص و مأموریت وى سکوت کرده‏اند. امروزه مقبره وى مورد توجه بسیارى از اشخاص قرار مى‏گیرد. تاریخ روى گنبد آن، سال 171ه را نشان مى‏دهد. این مقبره در حدود ده کیلومترى جنوب غرب تاته،37 بین گوجه‏38 و کورى‏39 قرار دارد.40
در سال 205ه داود بن یزید بن حاتم درگذشت و پسرش بشر، جانشین وى شد. مأمون (218 - 198ه) نیز حکومت وى را بر سند تأیید کرد، بدان شرط که سالانه یک میلیون درهم خراج به بغداد بفرستد. مدتى این خراج پرداخت شد، ولى سرانجام، بشر عصیان نمود. مأمون حاجب بن صالح را در سال 211ه براى مقابله با او فرستاد. اما بشر او را شکست داد و تا کرمان عقب راند. مأمون این بار در سال 213ه ، غسان بن عباد را به همراه موسى بن یحیى بن خالد برمکى براى مقابله با او فرستاد. بشر تاب و توان مقابله را در خود ندید؛ از این رو، از او امان خواست و تسلیم شد. غسان، او را به بغداد فرستاد، ولى مأمون با او به نیکى رفتار کرد.41 پس از آن، مأمون به غسّان دستور داد که موسى بن یحیى را بر سند بگمارد. موسى که نخستین فرد از خاندان برمک بود که والى سند گردید، خدمات زیادى انجام داد. از جمله اقدامات وى ایجاد آرامش و حل و فصل اختلافات قبیله‏اى و سرکوب قبایل شورشى در سند بود. هم چنین او به گجرات و کوچ، لشکرکشى کرد.42
موسى تا پایان عمر خود، (221ه ) بر سند حکم‏رانى کرد. پس از وى، پسرش عمران، حکومت سند را در دست گرفت. از جمله اقدامات وى، لشکرکشى به ملتان و قندابیل و سرکوب شورشیان این شهرها بود.43 از دیگر کارهاى او، سرکوب شورش زطها در قیقان بود. زطها تا آن زمان، دردسرهاى زیادى براى حکومت‏هاى مسلمان سند، ایجاد کرده بودند. موسى پس از فتح قیقان و سرکوب شورشیان، در نزدیکى آن، شهرى به نام «بیضاء» بنا نمود و محل اسکان سپاهیانش قرار داد. او این شهر را مقرى براى سپاهیان قرار داد که به جنگ و فتوحات ادامه دهند و یاغیان را به راحتى سرکوب کنند. هم چنین وى پس از فتح قندابیل، شورشیانى که به سرکردگى محمد بن خلیل، مزاحمت‏هاى زیادى ایجاد کرده بودند، تنبیه و بزرگان آنان را به قصدار تبعید کرد. سپس با قبیله مید جنگید و به روایتى سه هزار نفر از آنان را به قتل رساند. در دوره وى نیز درگیرى میان یمانى‏ها و نزارى‏ها کماکان ادامه داشت. جانب‏دارى او از یمنى‏ها خشم نزارى‏ها را برانگیخت. آنان به رهبرى عمر بن عبدالعزیز هبارى، بر ضد او شورش نموده و او را غافلگیر ساخته و به قتل رساندند.44
در دوره برمکیان، اقداماتى جهت ارتباط و تعامل علمى و فرهنگى بین سند و هند و دنیاى اسلام صورت گرفت و بسیارى از کتاب‏هاى هندى به عربى ترجمه شد و برخى از دانشمندان و مترجمان، به خصوص پزشکان هندى، به بغداد رفتند و خدمات زیادى به دنیاى اسلام و مسلمانان کردند.
یکى از تحولات سیاسى مهم هند در عصر مأمون و معتصم، تشکیل دولت ماهانیه در سندان بود. هنگامى که فضل بن ماهان، یکى از غلامان بنى سامه، سندان را فتح کرد، وى، هدایا و نامه‏اى که در آن اطاعت خود را اعلام کرده بود، براى مأمون فرستاد. او در سندان، مسجد جامعى ساخت و به نام خلفاى عباسى خطبه خواند. پس از درگذشت وى، فرزندش محمد بن فضل بن ماهان به جاى او به حکومت سندان رسید. به گفته بلاذرى، او با هفتاد کشتى جنگى به سوى قوم مید لشکر کشید و گروهى از آنان را به قتل رساند و برخى شهرها را به تصرف خود درآورد. اما هنگامى که به سندان بازگشت متوجه شد که برادرش ماهان بن فضل، بر شهر مسلط شده و براى معتصم، خلیفه عباسى، نامه و هدایایى فرستاده و اعلام وفادارى نموده است. بدین ترتیب، اختلافات داخلى، این حکومت را تضعیف ساخت و هندى‏ها با استفاده از این فرصت بر ضد او شورش نموده و وى را به قتل رساندند. بنابراین، عمر این سلسله حکومتى اسلامى که در نواحى جنوبى سند خوش درخشیده بود به سررسید و هندى‏ها بر شهر مسلط گشتند. آنان هیچ گونه اقدامى جهت تخریب مسجد مسلمانان انجام ندادند و مسلمانان به راحتى مى‏توانستند در آن مسجد نماز گزارده و حتى به نام خلیفه عباسى خطبه بخوانند.45
به هر صورت، پس از قتل عمران بن موسى برمکى، معتصم (227 - 218ه)، عنبه بن اسحاق را به حکومت سند تعیین کرد.46 در دوره وى حادثه مهمى روى نداد. هنگامى که او به سند رسید، چند تن از شاهان محلى، از جمله عمر بن عبدالعزیز هبارى، بر برخى بلاد تسلط یافته بودند، ولى به محض ورود وى، همه از او فرمانبردارى کردند. عنبه نه سال بر سند حکم‏رانى کرد47، تا این که متوکل على اللَّه (323 - 247ه ) روى کار آمد و او را در سال 234ه عزل کرد. علت عزل وى آن بود که خلیفه خراسان و سند را به ایتاخ ترک واگذار کرده و عنبه، عامل ایتاخ بود؛ چون ایتاخ قصد داشت بر ضد خلیفه عصیان کند، خلیفه او را به زندان انداخت و به تبع آن عاملان وى نیز در مصر، سند و... در معرض اتهام قرار گرفته از کار برکنار گردیدند. عنبه به بغداد احضار شد و به جاى وى، هارون بن ابى خالد به حکومت سند رسید.48 منابع، از حوادث و وقایع عصر وى هیچ گونه گزارشى ارائه نداده‏اند. او در سال 240ه درگذشت.
از جمله وقایع دیگرى که به عصر معتصم منسوب است، پذیرش اسلام از جانب حاکم عسیفان است. بلاذرى که عسیفان را شهرى بین کشمیر، ملتان و کابل قرار مى‏دهد، مى‏گوید که حاکم عسیفان مردى عاقل بود، ولى ساکنان شهر بت مى‏پرستیدند. هنگامى که پسر حاکم مریض شد، وى از خادمان بتخانه شهر خواست که براى شفاى پسرش دعا کنند. آنها نیز چنین کردند و اعلام نمودند که به زودى فرزند وى، شفا خواهد یافت. اما اندکى بعد فرزندش درگذشت. حاکم عسیفان خشمگین شد و بتخانه را ویران کرد. در این هنگام، گروهى از بازرگانان مسلمان در این شهر بودند که حاکم عسیفان آنها را به حضور خود فرا خواند و از آیین و دینشان سؤال کرد. آنها اسلام را براى او توضیح دادند و او نیز آن را پذیرفت و مسلمان گردید.49
تأسیس حکومت‏هاى مستقل در منصوره و ملتان‏
در این زمان در دنیاى اسلام، به خصوص در نواحى دوردست قلمرو خلافت، سیطره و قدرت خلافت تا حدود زیادى به چالش کشیده و تضعیف شده بود. از مدت‏ها پیش، اغالبه، در مصر کوس استقلال مى‏زدند و عباسیان مجبور شدند حکومت آنان را بر افریقیه به رسمیت بشناسند. در ایران نیز طاهریان از اوایل قرن سوم هجرى، ادعاى استقلال نمودند. مأمون توانست طاهر را از سر راه خود بردارد، ولى مجبور به واگذارى حکومت خراسان به فرزندان وى گردید و در عمل، حکومت طاهریان در خراسان به رسمیت شناخته شد و آنها در این منطقه، حکومتى موروثى تشکیل دادند. ترکان نیز تا حدود زیادى قدرت را در دربار خلافت بغداد در دست گرفته بودند و نفوذ خلافت کم کم به امور مذهبى و معنوى محدود شد. ساکنان سند و سردارانى که از مدت‏ها قبل به فکر تشکیل حکومتى مستقل در منطقه بودند، از این فرصت استفاده کردند.
بنا به نوشته یعقوبى، چون هارون بن ابى خالد درگذشت، عمر بن عبدالعزیز50 که از بزرگان منطقه بود، در نامه‏اى به متوکل اعلام کرد که او قادر است اداره امور را در دست گرفته و سند را براى خلفا و به نام آن نگهدارى کند. متوکل پیشنهاد وى را پذیرفت.51 عمر بن عبدالعزیز هبارى به خوبى مى‏دانست که بدون به رسمیت شناختن خلفاى عباسى نمى‏تواند به حکومت خود استحکام و مشروعیت بخشد.
خانواده عمر بن عبدالعزیز - از اعراب قریش - از دوره حکم بن عوانه به این منطقه مهاجرت کرده بودند. پس از قتل متوکل در سال 247ه ، عمر حکومت منصوره را در خاندان خود موروثى کرد. او اکنون تنها نام خلیفه را در خطبه مى‏خواند و سالیانه خراجى پرداخت مى‏نمود.52
منابع در باره ارتباط او با صفاریان مطالب زیادى مطرح نکرده‏اند، ولى احتمال مى‏رود که او حکومت صفاریان را نیز به رسمیت شناخته باشد. در وفیات الاعیان آمده است که قبل از حمله یعقوب به بغداد، پادشاهان ملتان، رخج، زابلستان، سند و مکران به وى اظهار اطاعت و فرمان‏بردارى کرده بودند.53 خلیفه عباسى که پیشروى یعقوب در سال 262ه در کرمان، فارس و خوزستان او را به وحشت انداخت و احتمال مى‏داد که یعقوب با صاحب الزنج متحد گردد، پیشنهاد حکومت نواحى خراسان، طبرستان، رى، فارس، سیستان، کرمان، مکران، سند و حتى صاحب شرطگى بغداد و آوردن نام وى در خطبه مکه و مدینه را داد، ولى یعقوب این پیشنهادها را نپذیرفت. با این همه، وى در نبرد با سپاه معتمد، خلیفه عباسى، شکست خورد.54
در تاریخ سیستان، خراسان، سیستان، کابل، سند و هند، از مناطق تحت حاکمیت یعقوب ذکر شده است.55 این امر، احتمال اظهار فرمان‏بردارى هبارى‏ها از یعقوب را بیشتر مى‏کند، ولى به نظر مى‏رسد که یعقوب، فرصت حمله به سرزمین‏هاى دوردست سند و هند را نداشته است و هبارى‏ها براى در امان ماندن از حمله‏هاى صفارى‏ها، در ظاهر به آنان اظهار وفادارى و اطاعت کرده‏اند. کما این که وقتى محمود به آن مناطق لشکر کشید، آنها به وى اظهار اطاعت کردند. با این حال، صفارى‏ها در گسترش اسلام و زبان و ادبیات فارسى در مرزهاى سند و هند نقش داشته‏اند.56
در سپاه یعقوب، شمار زیادى از هندى‏ها استخدام شده بودند.57 حکومت هبارى‏ها در سند را مى‏توان چون حکومت‏ها و سلسله‏هاى نیمه مستقل عصر عباسى در شمال افریقا و ایران به حساب آورد. آغاز حکومت هبارى‏ها در سند، به معنى شروع دوره حکومت‏هاى متغلب در سند است. عباسیان، این حکومت‏ها را منصوب نمى‏کردند، بلکه آنها قدرت را به زور تصاحب مى‏کردند و عباسیان مجبور به مصالحه و به رسمیت شناختن آنها بودند؛ به عبارت دیگر، با تأسیس حکومت هبارى‏ها، سند بین حاکمان محلى تقسیم شد، چرا که در ملتان نیز بنو سامه به قدرت رسیدند. این دو خاندان هر دو قریشى بوده و به نسب قریشى خود افتخار مى‏کردند.58 بدین ترتیب، بى‏توجهى خلفاى عباسى به اداره امور سند و سپردن این ایالت به افراد نالایق سرانجام باعث خروج این قلمرو از سلطه مستقیم آنان شد. این در حالى بود که آنان با اعزام افراد لایق و تقویت آنها مى‏توانستند علاوه بر تحکیم و تثبیت موقعیت خلافت و حکومت اسلامى در آن منطقه، دیگر نواحى سند و هند را که به دست حاکمان مخالف با هم‏دیگر و بدون مرکزیت واحد سیاسى اداره مى‏شد، تصرف نمایند. کارى که محمود غزنوى، با افراط در قتل و غارت و چپاول آن را به انجام رساند.
پس از عمر بن عبدالعزیز، فرزند وى عبداللَّه، حاکم سند سفلى به مرکزیت منصوره شد. او نیز به نام خلیفه عباسى خطبه مى‏خواند. سکه‏هایى که از دوره وى به دست آمده، نشان مى‏دهد که او از عباسیان مستقل بوده است، زیرا بر روى این سکه‏ها نام خلیفه دیده نمى‏شود. او تا سال 270ه بر سند حکم‏رانى کرد. در این دوره، براى نخستین بار، قرآن به زبان سندى ترجمه شد. هم چنین، در این دوران، شورشى به رهبرى سمح بن ابوسمح روى داد که شورش‏گران بر «منصوره» مسلط شدند.59 احتمالاً، وى در این شورش کشته شده باشد.60 با توجه به سکه‏هاى ضرب شده به دست عبداللَّه و این که نام خود وى بر روى آنان حک شده و از ذکر نام خلیفه خوددارى گردیده، ممکن است که ایادى خلیفه عباسى در شورش و یا قتل عبداللَّه دخالت داشته باشند.
به طور کلى، سکوت منابع در خصوص حوادث و وقایع سند، به خصوص از دوره هبارى‏ها به بعد، خلأ بزرگى در اطلاعات ما به وجود آورده است. از این رو، آگاهى از مسائل اواخر دوره هبارى‏ها و هنگامى که اسماعیلیان در ملتان و منصوره نفوذ پیدا مى‏کنند، بسیار کم و مبهم است. پس از عبداللَّه، برادرش موسى بن عمر الهبارى، روى کار آمد. در دوره وى، میان اعضاى خاندان هبارى اختلافاتى روى داد. هم چنین در سال 280ه زمین لرزه ویران کننده‏اى در دیبل به وقوع پیوست که شهر ویران شد و اغلب ساکنان آن به قتل رسیدند.61 این شهر، بعدها به سرعت بازسازى شد و به نظر مى‏رسد به دلیل اهمیت اقتصادى آن، به سرعت مورد توجه و توطن شمار زیادى از مردم، به خصوص تجار و بازرگانان قرار گرفت.
استقلال هبارى‏ها در دوره موسى بن عمر، خدشه‏دار شد. موسى بن عمر، هدایایى براى خلیفه عباسى فرستاد. از دوره وى، سکه‏اى باقى نمانده است. برخى این نشانه‏ها را دلیل عدم استقلال هبارى‏ها در این دوره مى‏دانند.62 در سال 282ه هم چنین، محمد ابن ابى شوارب از طرف خلیفه عباسى به عنوان قاضى منصوره اعزام گردید.63 این نیز مى‏تواند شاهد دیگرى بر عدم استقلال هبارى‏ها در این دوره باشد. پس از موسى، عمر بن عبداللَّه هبارى به حکومت سند رسید. او حاکمى قدرت‏مند و داراى ارتشى بزرگ بود و اداره امور کشور را به وزرا سپرد و دانشمندان زیادى در دربار خود جمع کرد. وزیر معروف عصر وى «ریاح» نام داشت. از او سکه‏هایى بر جاى مانده که نام وى بر آنها دیده مى‏شود.64 هنگامى که مقدسى در سال 375ه از منطقه سند بازدید کرده است، در منصوره، به نام خلفاى عباسى، خطبه مى‏خوانده‏اند. وى، اشاره مى‏کند که تا قبل از این، در سواحل سند، به نام عضد الدّوله دیلمى خطبه خوانده مى‏شد.65 به احتمال قوى، این گزارش مربوط به دوره‏اى است که آل بویه بر سواحل و جزایر خلیج فارس و بغداد (مرکز خلافت عباسى) مسلط گشته‏اند. آنها در این دوره، از این طریق سلطه خود را بر مکران و سواحل سند نیز بسط داده‏اند.66
جانشین وى، محمد ابن عمر هبارى، آخرین فرد این سلسله حکومتى است که اطلاعات زیادى از وى در دست نیست. احتمالاً در دوره وى، اسماعیلیان از ملتان به منصوره آمده و او را به این آیین درآورده باشند. در هنگام حمله محمود به سند، حاکمان ملتان و منصوره مدعى فرمان‏بردارى از خلیفه بودند، ولى این ادعا - بدون توجه به صحت یا سقم آن - مانع حمله محمود به آنان نگردید.
هم‏زمان با تشکیل حکومت مستقل هبارى در منصوره، در ملتان نیز بنوسامه قدرت را در دست گرفته و سند علیى را تحت سیطره خود درآوردند. قلمرو آنان از الرور تا کشمیر را در بر مى‏گرفت. با این حال، ملتان در قیاس با منصوره بسیار کوچک‏تر بود.67 در باره چگونگى و زمان تسلط بنوسامه بر ملتان که از قبیله بنى اسد از قریش بودند، منابع، گزارش‏هاى بسیار پراکنده‏اى دارند. ورود این قبیله، هم زمان یا اندکى پس از حمله محمد بن قاسم بوده است. ولى تعدادى از افراد این قبیله، حتى قبل از حمله محمد بن قاسم، در مرزهاى سند حضور داشته و دست به اقداماتى زده‏اند.
در سال 65ه ، گروهى از این قبیله، مکران را تصرف و پس از آن، با کمک داهر، حاکم سند، بر ضد خلیفه اموى شورش کردند، اما سپاه خلیفه آنان را شکست داد و از آن جا بیرون راند.68 در دوره خلیفه معتدى (256 - 255ه )، بنوسامه، عمان را که مرکز شورش‏هاى خوارج، شیعیان و اسماعیلیان شده بود، آرام کردند؛ محمد بن قاسم سامى، که از طرف خلیفه مأمور ایجاد آرامش و پاکسازى عمان از دشمنان عباسیان شده بود، این وظیفه را به خوبى انجام داد. ارشاد اسلام احتمال مى‏دهد که آنها در همین زمان حکومت مستقل خود را در ملتان تأسیس کرده باشند.69
جغرافى نویسان مسلمان تنها درباره شهر ملتان و بت معروف آن و برخى مزایا و ویژگى‏هاى اقتصادى شهر، سخن گفته‏اند. در خصوص خانواده سامه ابن لوى به جز نام منبه بن الاسد قریشى که در سال 303ه بر ملتان حکم‏رانى مى‏کرد، به نام دیگرى اشاره نشده است.70 مقدسى که در سال 375ه از آن منطقه دیدن کرده، مى‏نویسد که در ملتان به نام خلیفه فاطمى خطبه مى‏خوانند و به جز به دستور وى امرى انجام نمى‏گیرد و هدایا، پیشکش‏ها و نمایندگانى همیشه از این جا به مصر ارسال و اعزام مى‏شوند.71 به طور دقیق مشخص نیست که چه زمانى اسماعیلیان این خانواده را به آیین خود درآوردند، اما به هنگام حمله محمود به سند، حاکمان و بسیارى از ساکنان این منطقه بر این آیین بوده‏اند.
نتیجه‏
در یک ارزیابى کلى مى‏توان گفت که مسلمانان در چهار قرن نخست هجرى، یعنى تا دوره محمود غزنوى، به پیروزى‏ها و متصرفات محمد بن قاسم اکتفا کردند، هرچند که درگیرى‏ها به صورت پراکنده از کشمیر تا مالوه در دوره بنى امیه و بنى عباس ادامه داشت، حرکت مسلمانان متوقف و قلمرو آنان به سند محدود گردیده بود. لین پول، پیروزى مسلمانان در سند را یک فتح بدون نتیجه مى‏داند؛ او معتقد است که مسلمانان، پس از محمد بن قاسم، هیچ گونه تلاش جدى براى تصرف سرزمین‏هاى حاصل‏خیز انجام ندادند.72 علت این امر چه بود؟ آیا عدم پیش‏روى مسلمانان، معلول قدرت هندوها در برابر مهاجمان مسلمان بود؟ نهرو، یکى از دلایل این توقف را مقاومت هندى‏ها در برابر مهاجمان مى‏داند.73 ولى در واقع پاسخ این پرسش را باید در جبهه مقابل جست وجو کرد. اردوى مسلمانان در سند پس از مرگ حجاج و برکنارى محمد بن قاسم، دچار آشفتگى، ضعف و اختلاف‏هاى قبیله‏اى گردید.
دربار خلفا - چه اموى و چه عباسى - جز در دوره‏هایى بسیار محدود، به سرحدات سند و هند توجه جدى نداشتند. این در حالى بود که سند، ایالتى دوردست بود که از طرف شرق، مرزهایى طولانى با غیر مسلمانان داشت. خلفاى عباسى به خصوص مى‏بایست اقدامى جدى و اساسى براى رفع اختلافات قبیله‏اى در سند و تقویت جبهه مسلمانان انجام مى‏دادند. به نظر مى‏رسد بدى آب و هوا و نداشتن مزیت‏هاى دیگر، از جمله درآمد و امنیت لازم، باعث گردید که بسیارى از کسانى که به عنوان حاکم سند انتخاب شدند از جانب خود نمایندگانى به آن منطقه اعزام کنند و این نشان دهنده اهمیت نداشتن این منطقه براى آنان بود. سرانجام اهمال در حفظ و نگهدارى سرزمین سند و عدم تلاش براى توسعه متصرفات اسلامى در این منطقه باعث گردید که مسلمانان حتى قسمتى از متصرفات محمد بن قاسم را از دست بدهند. به طورى که در برخى مقاطع، جان مسلمانان و امنیت آنان تهدید مى‏شد. نتیجه این قصور، اختلافات و...، خارج شدن سند از تحت سلطه مستقیم خلافت و سرانجام، تجزیه و تقسیم سند بین خاندان و اهالى عرب منطقه بود. گرچه برخى معتقدند که سند نه براى حکومت‏هاى هند و نه براى خلفاى اموى و عباسى آن چنان جاذبه‏اى که باعث توجه جدى به آن شود، نداشته است. از طرف دیگر، تا مدت‏ها کوه‏هاى هندوکش و حکومت‏هایى، چون هندوشاهیان، موانع بسیار سختى براى عبور به آن منطقه بودند.74
پى‏نوشت‏ها
1. استادیار دانشگاه ایلام.
2. Mumtaz Husain, Pathan, Sind Arab Period, )Hyder Abad Sind, 1978(, P.210.
3. یعقوبى، تاریخ یعقوبى، ترجمه محمد ابراهیم آیتى (تهران، علمى و فرهنگى، 1371) ج 2، ص 316-317؛ و ابن خیاط، تاریخ خلیفة ابن خیاط (بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ه ) ص 271؛ عبدالحى بن فخرالدین حسنى، نزهة الخواطر وبهجة المسامع والنواظر (حیدرآباد دکن، جامعة العثمانیة، 1366ه ) ج 1، ص 42.
4. یعقوبى، پیشین، ج 2، ص 341 - 342.
5. احمد بن یحیى بلاذرى، فتوح البلدان، تحقیق رضوان محمد رضوان (قاهره، بى‏نا، 1350ه ) ص 431؛ ابن اثیر، تاریخ کامل، ترجمه دکتر سید حسین روحانى (تهران، اساطیر، 1374) ج 7، ص 3318 - 3319.
6. مؤلف مجهول، تاریخ سیستان، تصحیح ملک الشعرا بهار، چاپ دوم (تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1314) ص 140؛
Suhail Zaheer Lari, A History of Sind (Oxford, 1994) p. 34.
7. ابن خیاط، پیشین، ص 285.
8. Suhail zaheer Lari, op.cit, Islam Ershad, Islam in Sind (Malaysia, international Islamic university, 2001) p. 28.
و حسنى، پیشین، ج 1، ص 39 - 40؛ یعقوبى، پیشین، ج 2، ص 363 - 364.
9. Ansar zahid khan, History and culture of sind, p. 209.
10. احمد محمود الساداتى، تاریخ المسلمین فى شبیه القارة الهند وباکستانیة وفضارتهم (قاهره، مکتب النهضة الشرق، بى‏تا) ص 52.
11. N. Derryl, Macleon, Religion and society in arab Sind )New York, 1986( P. 127-128.
12. Lari, op.cit, p. 32.
13. سید عباس اطهر رضوى، شیعه در هند، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى (قم، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1376) ج 1، ص 230 - 231.
14. Macleon, op.cit, P. 127.
15. محمد بن عبداللَّه بن حسن بن على بن ابى طالب‏
16. مسعودى، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ چهارم (تهران، علمى و فرهنگى، 1370) ج 2، ص 299 - 300.
17. محمد بن جریر طبرى، تاریخ الطبرى (بیروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1418ه ) ج 7، ص 25 - 26؛ ابن اثیر، پیشین، ج 8، ص 3489 - 3490.
18. رضوى، پیشین، ج 1، ص 232 - 233.
19. طبرى، پیشین، ج 7، ص 26؛ حسنى، پیشین، ج 1، ص 33 - 35؛
Pathan, op.cit, P. 215.
20. الساداتى، پیشین، ص 54 .
21. رضوى، پیشین، ص 233.
22. طبرى، پیشین، ص 27.
23. ابن اثیر، پیشین، ج 8، ص 3493.
24. رضوى، پیشین، ص 234؛ Macleon, op.cit, P. 921 ابن عنبه مى‏گوید که عبداللَّه در کابل کشته شد. او معتقد است که عبداللَّه پس از مرگ پدرش به سند گریخت که به نظر مى‏رسد این قسمت از مطالب وى صحیح نباشد. براى اطلاع ر.ک: ابن عنبه، عمدة الطالب فى انساب آل ابى‏طالب، تصحیح محمدحسن آل الطالقانى (نجف، بى‏نا، 1961م) ص 105 - 106.
25. طبرى، پیشین، ج 7، ص 27 - 28 و رضوى، پیشین، ص 234.
26. ندوى، قندهار را نزدیک بروچ مى‏داند. البته این قندهار با شهرى با همین نام که در افغانستان امروزى قرار دارد متفاوت است:
Nadvi, Early relations between Arabia and India, in Islamic culture, April 1937, P. 177.
27. یعقوبى از یک لشکرکشى از طریق دریا به قندهار سخن مى‏گوید که به احتمال زیاد این دو گزارش یکى است و یا این که یعقوبى در ذکر نام دچار اشتباه شده است. ر.ک: یعقوبى، پیشین، ج 2، ص 364.
28. بلاذرى، پیشین، ص 431 و یعقوبى، پیشین، ج 2، ص 364.
29. Macleon, IbId, P. 129.
30. حسنى، پیشین، ج 1، ص 36 - 37؛ عبدالزوف الفقى عصام الدین، بلاد الهند فى عصر الاسلامى (قاهره، عالم الکتب، 1980م) ص 11؛ Lari, op.cit, P. 73.
31. شمس الدین ذهبى، دول الاسلام فى التاریخ (حیدرآباد دکن، دایرة المعارف العثمانیة، بى‏تا) ج 1، ص 83 .
32. شاکر محمود، پاکستان (بى جا، مؤسسة الرسالة، بى‏تا) ص 17.
33. یعقوبى، پیشین، ج 2، ص 398 - 399.
34. حسنى، پیشین، ج 1، ص 40.
35. یعقوبى، پیشین، ج 2، ص 413 - 414؛ ابن خیاط، پیشین، ص 306 - 307؛ الساداتى، پیشین، ص 56 .
36. یعقوبى، پیشین، ج 2، ص 414، حسنى، پیشین، ج 1، ص 52 - 53؛
Lari, op.cit, P. 37.
37. Tha thah
38. Guya
39. Kori
40. Henry, Cousens, The Antiqui ties of Sind with historioal outline (Baharatia Publishiug house, 1975) P. 29.
41. حسنى، پیشین، ج 1، ص 51 - 59؛ یعقوبى، پیشین، ج 2، ص 478.
42. بلاذرى، پیشین، ص 431؛ Lari, op.cit, P. 93.
43. IbId. P.39.
44. بلاذرى، پیشین، ص 432 - 433؛ حسنى، پیشین، ج 1، ص 57 - 58 .
45. بلاذرى، پیشین، ص 432 - 433؛
Nadvi, Muslim colonies in India before the Muslim conquest, jan 1935, P. 435.
46. حسنى، پیشین، ج 1، ص 507.
47. همان، ص 57؛ یعقوبى، تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 57 .
48. همان، ج 2، ص 514 - 515؛ حسنى، پیشین، ص 57 .
49. بلاذرى، پیشین، ص 432، ندوى معتقد است که بلاذرى دچار اشتباه شده است و عسیفان همان اسیوان است که سیوان هم نامیده شده است. ر.ک:
Nadvi, Muslim colonies in India before the Muslim conquest, op.cit, P. 435.
50. اصطخرى مى‏گوید که عمر بن عبدالعزیز شهر بانیه را بنا نهاد و هبارى‏ها تا مدت‏ها در این شهر ساکن بودند. ابواسحاق ابراهیم اصطخرى، مسالک و ممالک، به اهتمام ایرج افشار، چاپ سوم (تهران، علمى و فرهنگى، 1368) ص 150.
51. یعقوبى، پیشین، ج 2، ص 520 .
52. Pathan, op.cit, P. 232; Nadvi, Muslim colonies in Sndia befor the Muslim conquest, op.cit, P. 125.
53. ابن خلکان، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان (بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1417ه ) ج 3، ص 401.
54. ر.ن. فراى، [گردآورنده‏] تاریخ ایران کمبریج، ترجمه حسن انوشه (تهران، امیرکبیر، 1363) ج 4، ص 99 - 100.
55. تاریخ سیستان، پیشین، ص 233.
56. عبداللَّه سید، ادبیات فارسى در میان هندوان (تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1371) ص 21 - 22؛ ر.ن. فراى، پیشین، ج 4، ص 97.
57. همان، ص 110.
58. Lari, op.cit, P. 40; Ershad, op.cit, P. 31-32.
59. حسنى، پیشین، ج 1، ص 56 .
60. Pathan, op.cit, P. 236.
61. طبرى، پیشین، ج 8، ص 612 - 613.
62. Pathan, op.cit, P. 238.
63. Ershad, op.cit, P. 32-33.
64. Pathan, op.cit, P. 238.
Nadvi, op.cit, P. 153.
65. مقدسى، احسن التقاسیم فى معرفة الاقالیم، ترجمه على نقى منزوى (تهران، مؤلفان و مترجمان، 1361) ج 2، ص 712 - 713.
66. جان نورمن هالیستر، تشیع در هند، ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنى (تهران، مرکز نشر دانشگاهى، 1373) ص 383.
67. Pathan, op.cit, P. 371.
68. قاضى اطهر مبارکبورى، خلافت امویه اور هندوستان (دهلى، ندوة المصنفین، 1359ه ) ص 358.
69. Ershad, op.cit, P. 33.
70. حسنى، پیشین، ص 71.
71. مقدسى، همان، ج 2، ص 713.
72. lean pole, Stanly, Mediaeval India under Muhammadan rule, (712-1764A.D) (New york, 1971) P. 7-8.
73. جواهر لعل نهرو، کشف هند، ترجمه محمود تفضلى (تهران، امیرکبیر، 1361) ص 380.
74. Moulavi syed Hashemi, The Arab rule in Sindh in Islamic culture, 1927, P. 193-194.
منابع‏
- ابن اثیر، تاریخ کامل، ترجمه دکتر سید حسین روحانى (تهران، اساطیر، 1374).
- ابن خلکان، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان (بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1417ه ).
- ابن خیاط، عمر و خلیفه، تاریخ خلیفة بن خیاط (بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ه ).
- ابن عنبه، سید جمال الدین احمد بن على، عمدة الطالب فى انساب آل ابى‏طالب، تصحیح محمدحسن آل طالقانى، (نجف، بى‏نا، 1961).
- اصطخرى، ابو اسحاق ابراهیم، مسالک و ممالک، به اهتمام ایرج افشار، چاپ سوم (تهران، علمى و فرهنگى، 1368).
- بلاذرى، احمد بن یحیى، فتوح البلدان، تحقیق رضوان محمد رضوان (قاهره، بى‏نا، 1350ه ).
- حسنى، عبدالحى بن فخرالدین، نزهة الخواطر وبهجة المسامع والنواظر (حیدرآباد دکن، جامعة العثمانیة، 1366ه ).
- ذهبى، شمس الدین، دول الاسلام فى التاریخ (حیدرآباد دکن، دایرة المعارف العثمانیة، بى‏تا).
- رضوى، سید عباس اطهر، شیعه در هند، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى (قم، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1376).
- الساداتى، احمد محمود، تاریخ المسلمین فى شبیه القارة الهند وباکستانیة وفضارتهم (قاهره، مکتب النهضة الشرق، بى‏تا).
- سید، عبداللَّه، ادبیات فارسى در میان هندوان (تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1371).
- طبرى، محمد بن جریر، تاریخ طبرى، (بیروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1418ه ).
- فراى، ر.ن، تاریخ ایران کمبریج، ترجمه حسن انوشه (تهران، امیرکبیر، 1363).
- الفقى عصام الدین، عبدالزوف، بلاد الهند فى عصر الاسلامى (قاهره، عالم الکتب، 1980).
- مبارکبورى، قاضى اطهر، خلافت امویه اور هندوستان (دهلى، ندوة المصنفین، 1359ه ).
- محمود، شاکر، پاکستان (بى جا، مؤسسة الرسالة، بى‏تا).
- مسعودى، على بن حسین، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده (تهران، علمى و فرهنگى، 1370).
- مقدسى، احسن التقاسیم فى معرفة الاقالیم، ترجمه على نقى منزوى (تهران، مؤلفان و مترجمان ایران، 1361).
- نهرو، جواهر لعل، کشف هند، ترجمه محمود تفضلى (تهران، امیرکبیر، 1361).
- هالیستر، جان نورمن، تشیع در هند، ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنى (تهران، مرکز نشر دانشگاهى، 1373).
- یعقوبى، تاریخ یعقوبى، ترجمه محمد ابراهیم آیتى (تهران، علمى و فرهنگى، 1371).
- ...، تاریخ سیستان، تصحیح ملک الشعرا بهار (تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1314).
- Ansar Zahid khan, History and culture of Sind.
- Cousens, Henry, The Antiquities of Sind with historial outline )Bahavatia Publishing house, 1975(.
- Hashemi, Moulavi syed, The Arab rule in Sindh in Islamic culture (1927).
- Islam, Ershad, Islam in Sind (Malaysia, international Islamic university, 2001).
- Lari, Suhail Zaheer, A History of Sind (Oxford, 1994).
- Leanpole, Stanly, Mediaeval India under Muhammadan rule (712-1964), (New York, 1971).
- Macleon, N. Derryl, Religion and Society in Arab Sind (New York, 1989).
- Nadvi, Muslim Colonies in India before the Muslim conquest in Islamic culture (1935).