امر خیالی

ارائه تعریفی از کنش سیاسی و سوژه سیاسی آن، برای سیاستی رهایی بخش، دغدغه بسیاری از اندیشمندان سیاسی بوده است. در این میان اندیشه چپ از این دغدغه بی بهره نمانده است، و حتا شاید بیش از بقیه نحله ها بدان پرداخته است. در این مقاله کوشیده ایم تا بر اندیشه برخی از چهره های شاخص چپ نو، به ویژه آلن بدیو و ژاک رانسیر، تأمل کنیم، متفکرانی که با تفاوت هایی از آرای ژاک لاکان تأثیر پذیرفته اند. در این مسیر تلاش آنها را در صورت-بندی تعریفی متفاوت، و بنابر ادعا، جهانشمول از کنش و کنش گر سیاسی دنبال کنیم. در این مقاله خواهیم دید که آیا این اندیشمندان در رسیدن به تعریفی نو، و بنابر تعریف، «رهایی بخش» از کنش و سوژه آن به توفیق رسیده اند و طرحی نو در اندیشه سیاسی درانداخته اند یا صرفاً با تکرار همان مضامین در هیئتی به ظاهر متفاوت، همان نسخه های کلاسیک را از نو تجویز کرده اند.

در اگزیستانسیالیسمِ سارتر انسان در دو حوزه اخلاق و هنر در موقعیت آفرینندگی قرار دارد. سارتر این آفرینندگی را به امر خیالی نسبت می دهد و معتقد است که هنرمند آنچه را در جهانِ واقعی نیست اما باید هست شود براساس آگاهی خیالی اش می آفریند. ما در این پژوهش قصد داریم ضمن بررسی نسبت هنر و اخلاق در دو دوره تفکر فلسفی سارتر، به این پرسش اصلی پاسخ دهیم که چگونه تلقی او از نسبت هنر و امر خیالی در دوره نخست زمینه مناسب برای رویکرد بعدی را آماده می سازد؛ رویکردی که براساس آن ادبیات به عنوان شاخه هنری برگزیده می تواند همچون راهنمایی برای ساختن ارزش های اخلاقی به کار گرفته شود. ارزش هایی که با مدد گرفتن از آگاهی خیالی و با مشارکت نویسنده و مخاطب آفریده و بازآفرینی می شوند. بر این اساس خواهیم دید که در اگزیستانسیالیسمِ سارتر ادبیات نسبت انکارنشدنی با اخلاق دارد و می تواند خلاءِ موجود در فلسفه وی، در زمینه احکام مدون اخلاقی را پر کند.

تحلیل و بررسی آثار ادبی بر بنیاد دیدگاه های جدید باعث فهم جنبه های ناشناخته اثر ادبی می شود؛ مطالعه بینارشته ای نشان دهنده آن است که درک همه جانبه زندگی انسانی تنها از مسیر گفت و گوی ما بین همه سنت های فکری امکان پذیر است . قصه های هزار و یک شب از جمله مهم ترین و شیرین ترین حکایات مشرق زمین است که تاکنون به وجهی که در خور آن است، مورد توجه قرار نگرفته است. بررسی روانکاوانه حکایت « عاشق حشیش کشیده » از مجموعه هزار و یک شب و تحلیل آن بر اساس نظریات ژاک لکان، درباره ساختمان نفسانی انسان می تواند دریچه های تازه ای را از معانی نهفته در هزار و یک شب به روی مخاطبان بگشاید. در مقاله حاضر ابتدا مبانی نظری دیدگاه لکان و مفاهیم مورد نظر او درباره رشد روانی به اختصار معرفی شده اند . آن گاه مفاهیم ساحت خیالی، خود و مرحله آینه ای را در حکایت عاشق حشیش کشیده جسته و مورد تحلیل واقع شده اند. این پژوهش در بررسی خود به این نتیجه رسیده است که « حکایت عاشق حشیش کشیده » بر اساس شکست آدمی در ساحت امر نمادین و بازگشت به امر خیالی شکل گرفته است .

   سازش و مصالحه در فرهنگ سیاسی ما دارای بار منفی بوده و به همین دلیل به هرگونه ندای سازش و مصالحه انگ و بر چسب خیانت زده می شود. واقعیت آن است که جامعه ما در حال حاضر در شرایط مصالحه و آشتی بسر نمی برد و برداشت نادرست از این مفهوم، امکان هرگونه مصالحه را از جامعه سلب می کند.    باید توجه داشت که مصالحه سیاسی به عنوان یک کنشگری سیاسی به معنی انفعال و وادادگی نیست. با توجه به اینکه مصالحه سیاسی نافی هویت های سیاسی نیست، لذا گروه ها و جریان های مختلف سیاسی با تاکید بر مصالحه سیاسی می توانند ضمن حفظ اصول و ارزش های خود به تعامل و تفاهم برسند. در ارتباط با این موضوع که مصالحه سیاسی چه نسبتی با گفتمان های مسلط در جمهوری اسلامی ایران دارد، در این مقاله ابتدا شکل گیری مهمترین گفتمان ها و چگونگی هژمونیک شدن آنها بررسی شده و در مرحله بعد، نسبت مصالحه سیاسی با هریک از این گفتمان ها مورد سنجش قرار گرفته است.    پرسش اصلی مقاله این است که: آیا در شرایط موجود امکان مصالحه میان گفتمان های سیاسی در جمهوری اسلامی ایران وجود دارد؟ با توجه به این سوال، فرضیه اصلی پزوهش بر این پایه استوار است که: هرچند هژمونیک شدن گفتمان ها به واسطه فرآیند ضدیت (Antagonism)، امکان مصالحه میان گفتمان های سیاسی را غیر ممکن می سازد، اما  گفتمان ها به واسطه رویکرد آگونیسم(Agonism)، می توانند به مصالحه نسبی برسند. در آگونیسم ما با رابطه "دوست- دشمنی" طرف نیستیم، بلکه شاهد رابطه ی رقابت آمیزی هستیم که در آن مشروعیت مخالفان به رسمیت شناخته می شود.     در جستجو برای نظریه ای که بتواند روش تحلیل مناسبی را برای این مقاله فراهم آورد، نظریه های معطوف به گفتمان به ویژه خوانشی که ارنست لاکلا و شنتال موفه از تحلیل گفتمان ارائه  می دهند، انتخاب شده است.