معارف عقلی

این مقاله به بیان چهار نظریة معروف دربارة «چگونگی علم خداوند به آفریدگان پیش از آفرینش» و طرح نقاط ضعف و قوت هر کدام از آنها پرداخته است. این نظریه‌ها عبارتند از: (1) نظریة مشائیان که علم پیشین حق به موجودات را، حصولی و تفصیلی و خارج از ذات حق می‌دانستند؛ (2) نظریة شیخ اشراق که علم پیشین حق را اجمالی می‌داند؛ (3) نظریة ابتدایی ملاصدرا که علم حضوری حق‌تعالی به ذات خود را، مستلزم علم حضوری به موجودات پیش از آفرینش آنها می‌داند؛ (4) نظریة نهایی ملاصدرا که علم پیشین حق‌تعالی به موجودات را، حصولی، تفصیلی و در عین حال عین ذات پرودگار می‌داند. نویسندة این نوشتار، با بیان ضعف‌های سه نظریه اول، نظریة چهارم یعنی نظریة نهایی ملاصدرا را برئ از تمام آن اشکال‌ها می‌داند و به عنوان نظریة خود برمی‌گزیند.

رهان صدیقین از براهینی است که فیلسوفان مسلمان در اثبات وجود خدا بدان اهتمام ویژه داشته‌اند و تا کنون تقریرهای متعددی از سوی ابن‌سینا، ملاصدرا، حکیم سبزواری و علامه طباطبایی ارائه شده است. در میان این تقریرها برهان علامه (ره) در عین اتقان از پیچیدگی خاصی برخوردار است که برخی اندیشه‌ها را به این پرسش کشانده که آیا این برهان از اعتبار منطقی برخوردار است یا در آن مغالطه‌ای نفوذ کرده است؟ به نظر می‌رسد که این برهان از اعتبار لازم برخوردار است و روش علامه (ره) در این برهان به اموری دیگر مانند بیداری و خواب، خارجی و ذهنی و معناداری و بی‌معنایی قابل تعمیم است و به موجب این روش خواب در پرتو بیداری خواب است و ذهنی در پرتو خارجی ذهنی است و بی‌معنایی در پرتو معناداری بی‌معنا است، بنابراین خواب مطلق، ذهنی مطلق و بی‌معنایی مطلق خود متناقض است.

مفهوم ذاتی از واژگان پرکاربرد در منطق و فلسفه است. چون بی‌توجهی به معانی مختلف یک واژة مشترک، سبب خطا و غلطیدن به دام مغالطه اشتراک لفظی می‌شود، بر آن شدیم معانی مختلف واژه ذاتی را مشخص کنیم. در این میان، چند معنا از معانی این واژه مشهورتر است؛ مثل ذاتی باب ایساغوجی و یا ذاتی باب برهان، ولی حتی در این دو معنا نیز سخنانی متفاوت و گاه متعارض هست که در این نوشتار به بررسی آنها خواهیم پرداخت.

نزدیک به پنج سال از سخنان مقام معظم رهبری مدظله‌العالی در جمع نخبگان و فضلای حوزه علمیة قم می‌گذرد. معظم‌له در آن جلسة مهم، ضمن تبیین چالش‌های فلسفه در حوزه‌های علیمه، یکی از وظایف بسیار مهم عالمان حوزوی را نوشتن کتاب‌های فلسفی برای کودکان و جوانان با مبانی استوار و ادبیات جذاب دانستند. در این نوشتار، برآنیم تا افزون بر ارائه گزارشی از روند ترویج فلسفه برای کودکان در ایران، اشاره‌ای نیز به چالش‌های فراروی آن داشته باشیم تا بدین وسیله، گامی در تحقق خواسته‌های معظم‌له برداشته باشیم.

در حوزة معرفت‌شناسی، یقین از اهمیت والایی برخوردار است در بیان جایگاه آن، همین بس که بسیاری از فیلسوفان در گذشته و حال معرفت حقیقی را با معرفت یقینی برابر دانسته‌اند؛ به گونه‌ای که اگر یقین دست ندهد،  معرفت حقیقی نیز حاصل نمی‌گردد. در این نوشتار، به مباحثی مانند پیشینة بحث یقین، انواع یقین و تعریف‌هایی که فیلسوفان یونان، مسلمان و غربی از یقین مورد نظر ارائه کرده‌اند، پرداخته‌ایم. براساس شواهد تاریخی، دیدگاه‌ فیلسوفان یونان و فیلسوفان مسلمان درباره تعریف یقین و برابر دانستن آن با علم حقیقی یکسان است، اما غربی‌ها نظر متفاوتی دارند؛ برخی از آنها، معیار یقین را اموری مانند «وضوح و تمایز» یا «حسی بودن» می‌دانند و برخی دیگر، همین تعریف یا تعریف یونیان از یقین را می‌پذیرند، اما علم را با یقین برابر نمی‌دانند، بلکه آن را «باور صادق موجه» تلقی می‌کنند.