مطالعات اعتبارسنجی حدیث

کتاب فهرست اسماء مصنفی الشیعه اثر ابو العباس احمد بن علی نجاشی مشهور به رجال نجاشی مهم ترین اثر فهرستی و رجالی امامیه است. با وجود اهمیت و شهرت کتاب نجاشی، از مؤلف آن که جزء اکابر علمای امامیه در نیمه اول قرن پنجم هجری بوده در مقایسه با دیگر بزرگان امامیه در آن دوران مانند سید مرتضی و شیخ طوسی اطلاعات اندکی در دست است تا جایی که حتی مسائلی چون کنیه، محل سکونت و تاریخ وفات وی نیز محل اختلاف است. در این مقاله موارد محل اختلاف و دیگر مسائل حیات شخصی نجاشی مانند نسب، اجداد و بستگان بر اساس اطلاعات منابع موجود ارائه شده و در مسائل محل اختلاف با نظر به جدیدترین بحث ها درباره نجاشی، یکی از اقوال با ارائه شواهد و قراین برگزیده شده و به نظرات مخالف پاسخ داده شده است. این مقاله بر وفات نجاشی در سال 450 ﮬ.ق تأکید کرده و نظر برخی محققان درباره زنده بودن وی تا سال 463 ﮬ.ق را نمی پذیرد. هم چنین به این ادعا که کتاب فهرست، تدوین پسر وی علی بن احمد بوده نه خود او، پاسخ می دهد.

یکی از مسائل مهم در کتب استدلالی رجالی متداول که در دوره های اخیر تدوین می شود، توجه به دلیل و مبنای قبول جرح و تعدیل های رجال شناسان درباره راویان است. از دیرباز، کیفیت مقبولیت و ارزش گذاری گفته های رجالیان متقدم در اعتبار اسانید روایات در میان فقها و رجالیان حائز اهمیت بوده و براین اساس مبانی متعددی در قبال حجیّت گفته های بزرگانی نظیر نجاشی و شیخ طوسی و ابن غضائری در مورد احوال راویان وجود دارد. مشهورترین مبانی میان فقهای معاصر، مسلک حجیّت خبر واحد و مسلک اطمینان است که برای هریک استدلال های متعدد اقامه شده و نقدهای گوناگون نیز بر آن ها وارد شده است. در برخی ادوار افرادی همچون محقق حلّی و شیخ حسن عاملی صاحب منتقی الجمان به سود مسلک و مبنای شهادت استدلال کرده اند. در این نوشتار که تقدیم می گردد، به روش توصیفی، تحلیلی و به صورت کتابخانه ای به بررسی و تحلیل هشت مبنای پذیرش قول رجالی پرداخته شده است.

بدون تردید، فطحیان یکی از پرکارترین زیرگروه های اعتقادی شیعه در چرخه انتقال احادیث در امامیه هستند. در میان فطحیان نیز خاندان بنوفضال (به ویژه حسن بن علی بن فضال و علی بن حسن بن فضال) از جایگاهی ویژه برخوردار می باشند. تجلیل و بزرگداشت رجالیان از این خاندان و اعتماد محدثان بر روایات آنان گواه این ادعاست. در این نوشتار سعی شده پس از بیان تاریخچه مختصری از فطحیان، فعالیت فرهنگی آنان در عرصه انتقال حدیث امامیه به تصویر کشیده شود. براین اساس فعالیت فرهنگی بنوفضال به روش توصیفی و تحلیلی و با توجه به کتاب های تألیف شده توسط بنوفضال –که نام آن در کتاب فهارس ضبط شده است- و نیز طرق صاحبان فهارس به نگاشته های اصحاب و حضور پررنگ در اسناد کتاب الکافی بحث و بررسی شده است.

فهرست شیخ طوسی یکی از مصادر رجالی است که به صورت کامل نقل شده است. موقعیت علمی شیخ طوسی و جایگاه کتاب فهرست در اعتبار سنجی، باعث شده است نسخه های زیادی از این کتاب رونوشت شود، ولی این نسخه ها دارای اختلاف بوده و اشتباهاتی دارند. از این رو برخی از محققین همچون الویس اسپرنگر، سید محمّد صادق بحر العلوم، شیخ جواد قیومی و سید عبد العزیز طباطبایی در صدد بر آمدند تا نسخه ای تصحیح شده از این کتاب ارائه نمایند. در این نوشتار با بررسی فرضیه هایی به منظور دست یافتن به علل کاستی های کتاب فهرست و شناخت عوامل اثرگذار در آن، موفقیت محققین در تصحیح مورد ارزیابی قرار گرفته و بر اساس صحیح ترین و عالمانه ترین تصحیح این کتاب یعنی تصحیح محقق طباطبایی، به پژوهش درباره لغزش های باقی مانده در این تصحیح و اصلاح آنها پرداخته شده است. هر چند شمار این خطاها در مقایسه با حجم کتاب فهرست به واقع ناچیز است، اما همین تعداد هم می تواند در پژوهش های رجالی بسیار اثرگذار باشد. از این رو بر پایه روش استنادی- تحلیلی و با استفاده از کتب رجالی و حدیثی بیست و پنج مورد از این اشتباهات را برشمرده و آنها را تصحیح می کنیم.

این نوشتار به بررسی سفر های علمی «ابن قولویه قمّی» محدّث بلند آوازه شیعه به برخی مناطق جهان اسلام آن روزگار و رهاوردهای این سفرها می پردازد. پرسش اساسی این است که بر پایه داده های تاریخی و رجالی موجود، ابن قولویه به چه شهرهایی سفر کرده و در هر شهر از چه مشایخی حدیث شنیده است و تأثیر این شنیده ها را در نگارش کامل الزیارات چگونه می توان تحلیل کرد؟ با بررسی های انجام گرفته روشن گشت ابن قولویه به سه منطقه « ری»، «عسکر مُکرَم» و «مصر» سفر کرده است. او در ری میراث حدیثی «الحسین بن علی الزعفرانی» را شنیده است و در عسکر مکرم اجازه روایت میراث حدیثی علی بن مهزیار الأهوازی را از «أبوعبدالرحمن محمدبن احمدبن الحسین العسکری» دریافت نموده است. ابن قولویه به مصر هم سفری داشته که در آن از «محمد بن أحمد بن إبراهیم بن سلیمان أبو الفضل الجعفی الکوفی معروف به «الصابونی» ،«أبو عیسى عبید الله بن الفضل الطائی النبهانی»، «أبو علی أحمد بن علی بن مهدی الرقّی الأنصاری» و «أبوالحسین احمدبن عبدالله بن علی بن اسحاق الناقد» حدیث شنیده است . ابن قولویه از مسموعات خود در این سفرها به عنوان منبعی برای تألیف کامل الزیارات بهره برده است.

یکی از راویان قرن سوم که افزون بر نقل روایت از افراد گوناگون، در حفظ و نشر اخبار فقیه و متکلم بزرگ امامی اثنی عشری ، فضل بن شاذان نقشی مؤثر داشته است، شاگرد وی، علی بن محمد بن قتیبه نیشابوری است. قبول وثاقت این راوی در پذیرش بسیاری از روایات فقهی ، رجالی و اعتقادی مؤثر است. در تحقیق پیش رو ضمن معرفی این شخصیت و نگاهی به دیدگاه های رجالیان در ارتباط با وی، به بررسی راه های اثبات وثاقت یا ممدوح بودن وی پرداخته و دو راه جدید برای اثبات اعتبار ایشان ارائه شده است . راه های اثبات وثاقت یا مدح ابن قتیبه در این نوشتار عبارتند از: 1. توصیف وی به «فاضل» در کلام شیخ طوسی؛ 2. اعتماد کشّی به وی و کثرت روایت ایشان از او؛ 3. کثرت روایت احمد بن ادریس از وی؛ 4. توثیق ضمنی کشّی؛ 5. تصحیح خبر وی توسط علامه حلی؛ 6. شیخ اجازه کشی یا دیگر بزرگان بودن؛ 7. تصحیح شیخ صدوق؛ 8. تأیید وثاقت او توسط فاضل جزایری صاحب کتاب «الحاوی»؛ 9. روایت اجلاء از ابن قتیبه، که مهم ترین این موارد نه گانه عبارت است از: اعتماد کشّی و نجاشی به او و روایت بزرگانی همچون ابوعلی اشعری، احمد بن ادریس و ابوعلی محمّد بن حمزه از ایشان که این سه، خود، دلیل بر وثاقت این راوی محسوب می شوند.