فضل بن شاذان

همانند دیگر مذاهب در میان شیعیان امامی سده های نخست هجری نیز جریان ها و طیف های گوناگونی وجود داشته است. این مقاله با اتّکا به تحلیل گفتمانی و سپس سنجش تقابل ها به شناسایی جریان های داخلی امامیه در عراق و ایران در سده های دوم و سوم هجری می پردازد. بر این اساس، مهمترین تقابل میان جریان های امامیه در سده دوم هجری تقابل میانجریان هشام بن حکم با گروه اکثریت امامیّه بوده است که مهمترین طیف داخلی آن جریان هشام بن سالم جوالیقی بوده است. این تقابل تا قرن سوم ادامه یافته است و همچنان به عنوان مهمترین دوقطب برای شکل گیری جریان ها و طیف های داخلی امامیّه نقش آفرینی کرده است.

توجّه به جریان ها و صف بندی های داخلی فرق و مذاهب اسلامی از مسائلی است که می تواند راه گشای بسیاری از پژوهش ها در شاخه های مختلف علوم اسلامی باشد و بسیاری از گره های ناگشوده، به خصوص در فهم گزاره های تاریخی، را بازکند. یکی از برجسته ترین جریان های امامیّه در سده های متقدّم که به سهولت می توان شواهد حضور آن را ردیابی کرد، جریان هشام بن حکم است که البته در مطالعات کلاسیک کم تر بدان توجّه شده است. این مقاله بر آن است با تحلیل گزاره های تاریخی، جایگاه جریان هشام بن حکم را در تاریخ متقدّم امامیّه بازشناسی کند. از این ره گذر در آغاز شواهد حضور تاریخی این جریان را ردیابی می کند. سپس، مهم ترین عامل تمایز اجتماعی این جریان، یعنی اتّهام تشبیه را می-کاود و از آن به عنوان عاملی برای جریان سازی علیه هشام و سلسله ی شاگردانش و حتی منزوی نمودن آن ها سخن می گوید. در نهایت نیز به برخی دیدگاه های خاصّ جریان هشام درباره ی علم امام و قیاس، به عنوان مؤلفه های بعدی تمایز اجتماعی این جریان، اشاره می کند.

یکی از راویان قرن سوم که افزون بر نقل روایت ها از مشایخ گوناگون در حفظ و نشر آثار و اخبار فقیه و متکلم بزرگ امامیه اثنی عشری، فضل بن شاذان نیشابوری نقش مؤثری داشته، شاگرد وی، علی بن محمد بن قتیبه نیشابوری است. اعتبار یا عدم اعتبار این شخصیت در قبول یا عدم قبول روایت های بسیاری، اثرگذار است که در فقه، رجال و اعتقادات به کار می آیند. در تحقیق پیش رو ضمن معرفی تفصیلی این شخصیت و نگاهی به دیدگاه های رجالیون، به بررسی راه های اثبات وثاقت یا ممدوحیت وی پرداخته و همچنین دو راه جدید برای اثبات اعتبارش ارائه شده است. راه های اثبات وثاقت یا ممدوحیت در نوشتار پیش رو به این صورت بحث شده است: 1. توصیف شدن وی به فاضل در کلام شیخ طوسی؛ 2. اعتماد کشّی بر علی بن محمد بن قتیبه یا کثرت روایت کشّی از وی؛ 3. کثرت روایت أحمدبن إدریس از وی (کثرت روایت اجلا)؛ 4. توثیق ضمنی کشّی؛ 5. تصحیح خبر مشتمل بر وی به وسیله علامه حلی؛ 6. شیخ اجازه بودن نسبت به کشّی یا نسبت به دیگران؛ 7. تصحیح شیخ صدوق؛ 8. تأیید وثاقت ابن قتیبه به وسیله فاضل جزائری، صاحب الحاوی؛ 9. روایت أجلا از ابن قتیبه.

یکی از راویان قرن سوم که افزون بر نقل روایت از افراد گوناگون، در حفظ و نشر اخبار فقیه و متکلم بزرگ امامی اثنی عشری ، فضل بن شاذان نقشی مؤثر داشته است، شاگرد وی، علی بن محمد بن قتیبه نیشابوری است. قبول وثاقت این راوی در پذیرش بسیاری از روایات فقهی ، رجالی و اعتقادی مؤثر است. در تحقیق پیش رو ضمن معرفی این شخصیت و نگاهی به دیدگاه های رجالیان در ارتباط با وی، به بررسی راه های اثبات وثاقت یا ممدوح بودن وی پرداخته و دو راه جدید برای اثبات اعتبار ایشان ارائه شده است . راه های اثبات وثاقت یا مدح ابن قتیبه در این نوشتار عبارتند از: 1. توصیف وی به «فاضل» در کلام شیخ طوسی؛ 2. اعتماد کشّی به وی و کثرت روایت ایشان از او؛ 3. کثرت روایت احمد بن ادریس از وی؛ 4. توثیق ضمنی کشّی؛ 5. تصحیح خبر وی توسط علامه حلی؛ 6. شیخ اجازه کشی یا دیگر بزرگان بودن؛ 7. تصحیح شیخ صدوق؛ 8. تأیید وثاقت او توسط فاضل جزایری صاحب کتاب «الحاوی»؛ 9. روایت اجلاء از ابن قتیبه، که مهم ترین این موارد نه گانه عبارت است از: اعتماد کشّی و نجاشی به او و روایت بزرگانی همچون ابوعلی اشعری، احمد بن ادریس و ابوعلی محمّد بن حمزه از ایشان که این سه، خود، دلیل بر وثاقت این راوی محسوب می شوند.

انتساب کتاب «الإیضاح» به فضل بن شاذان نیشابوری (م. 260 ه ) یکی از مباحث بحث برانگیز در پژوهش های کلامی و تاریخی است. برخی از پژوهشگران با استناد به شواهد نسخه شناسانه و داده های آمده در کتاب، این انتساب را معتبر، و دسته ای دیگر از آنان در صحت آن تردید دارند. این اختلاف ها در حالی است که دو گزارش مهم یکی از کتاب تازه چاپ «مثالب النواصب» از ابن شهرآشوب (م. 588 ه ) و دیگری از کتاب «تفضیل الأئمه» حسن بن سلیمان حلّی (زنده در 802 ه ) نشان میدهد که با وجود برخی ابهامات انتساب کتاب ایضاح به فضل بن شاذان صحیح است. بررسی این نقل ها نشان می دهد که با وجود برخی ابهامات، انتساب کتاب «الإیضاح» به فضل بن شاذان با تکیه بر شواهد موجود، قابل دفاع است. جز این، با کمک این دو گزارش و شواهد نسخه شناسانه، به احتمال زیاد کتاب «الإیضاح» در گذشته با نام «التنبیه من الحیره و التیه» شناخته می شده و تغییر عنوان آن در طول زمان اتفاق افتاده است.