ابن قتیبه

داستان های عاشقانه به عنوان مهم ترین بخش متون غنایی، سهم قابل توجّه از گسترة زبان وادب فارسی را به خود اختصاص داده اند. مطالعات انجام شده در حوزة ادب غنایی نشان می دهد که سابقة این داستان ها به آغاز شعر فارسی و آثاری چون آفرین نامة بوشکور بلخی، ورقه و گلشاه عیّوقی و وامق و عذرای عنصری، بازمی گردد. کسب آگاهی در زمینة متون غنایی، عشّاق ادب فارسی و آشنایی با صاحبان این آثار چندان دشوار نمی نماید؛ زیرا در این زمینه فراوان قلم فرسایی هایی شده است. در این میان، متون غنایی با رویکرد مذهبی و اعتقادی محدودیّت خاصّی دارند1. تا جایی که در مقابل تعداد فراوان «لیلی ومجنون»ها، «خسرو و شیرین»ها، «وامق و عذرا»ها و «ِنل و دمَن»ها2و صدها منظومة عاشقانة دیگر با جنبه های صرفاً غنایی، تعداد معدودی «سلیمان و بلقیس» و «یوسف و زلیخا»3پدید آمده است. امّا در پژوهش حاضر سخن از یک متن غنایی متعلّق به اواخر دورة صفویه است که باید آن را در نوع خود یگانه و از بسیاری جهات ممتاز دانست. نمونة نادری از تلاقی مذهب و آثار غنایی، داستانی عاشقانه با مضمونی کاملاً مذهبی و رعایت جانب حرمت امام حسین (ع). نگارنده در پژوهش حاضر بر آن است تا ضمن تطبیق و تحلیل ابعاد مختلف داستان عاشقانة ارینب در «منظومة تسبیح کربلا» متعلّق به «زکی مشهدی» با روایت تاریخی «ابن قتیبه دینوری»، به بررسی وجوه غنایی آن بپردازد.

یکی از برجسته ترین و مشهورترین دانشمندان قرن سوم هجری ابن قتیبه دینوری است که نویسنده ده ها کتاب در موضوعات گوناگون علوم اسلامی، از جمله ادبیات، حدیث و تاریخ نگاری است. تعدد و تنوع این آثار، نشانه وسعت اطلاعات و دانش اوست و به سبب شخصیت علمی و قدمت آثارش از مهم ترین منابع تاریخ اسلام به شمار می رود. یکی از مؤلفان اهل سنت در پاکستان کتابی با عنوان میزان الکتب نوشته و در این کتاب سعی کرده است که ابن قتیبه و بسیاری از دانشمندان اهل سنت را شیعه معرفی کند. در این مقاله، این ادعا در مورد ابن قتیبه بررسی شده و به صورت مستند، شواهد و ادله نویسنده کتاب نقد شده است.

اهمیت بررسی و توجه به احادیث متعارض از آن جا نشأت می گیرد که دو حدیث متعارض روایت شده از معصوم را نمی توان به آسانی رها کرد، زیرا احادیث در زمان ها و مکان ها و شرایط متفاوت صادر شده است و اگر بخواهیم از هر دو حدیث صرف نظر کنیم یا به عبارت دیگر هر دو حدیث را از درجة اعتبار ساقط کنیم، با این روش بسیاری از احادیث از دست خواهد رفت. بنابراین در این مقاله سعی شده که روش های حل تعارض غیرظاهری در احادیث متعارض از دیدگاه دو تن از بزرگان شیعه و اهل سنت بررسی شود. در ابتدا روش های حل تعارض غیرظاهری از سوی شیخ طوسی بیان شده و در ادامه، این روش ها از دیدگاه ابن قتیبه دینوری بررسی گردیده است. در پایان نیز اشتراکات و اختلافات این دو بیان شده است.

ابن قتیبه از نسل روشنفکران دیندار اما عرب گرای ضدایرانی و در عین حال مدافع علم و دانش به صورت مستقل و نه در قالب حدیث است. این را می توان از رساله او با عنوان فضل العرب و التنبیه علی علومها که به کوشش مونتگمری وات و پیتر ویب در سال 2017 در نیویورک و ناشر المکتبه العربیه منتشر شده، به دست آورد. این رساله جمعا 108 صفحه و شامل دو جزء است. جزء اول این کتاب با عنوان فضل العرب درباره شعوبیه و نقد آنهاست و جزء دوم با عنوان التنبیه علی علومها درباره علوم عرب شامل اسب شناسی، نجم، فراست، قیافه، عیافت و طرق و خط و کهانت، خطبه و شعر و حکمت عربی در قالب نظم و نثر است. از این رساله دو نسخه بوده که در مقدمه کوتاه عربی معرفی شده است. یکی نسخه مکتبه ظاهرین که سال 1909 توسط محمد کردعلی منتشر شده که فقط شامل جزء اول است. نسخه دیگر از دارالکتب المصریه که شامل هر دو جزء است، اما صفحات نخست آن افتادگی دارد و باقی صفحات هم برخی بسیار بد است. مصححان گفته اند که آن را با چاپ ولید محمود خالص که در سال 1998 منتشر کرده، مقابله کرده اند. نوشتار پیش رو، گزارشی از رساله مذکور است که به اختصار، مروری بر دیدگاه های ابن قتیبه دارد. 

شناخت روش علمی دانشمندان در هر علمی سبب می گردد که از یافته های علمی او به صورت روشمند استفاده بهینه شود. در علوم قرآنی دانشمندانی از دیرباز، آراء و نظریات قابل استفاده ای داشته اند که ابن قتیبه مولف "کتاب تاویل مشکل القرآن" یکی از آنها است . در این نوشتار اهم مبانی و روش های تفسیری ابن قتیبه، با روش تحلیلی- توصیفی مورد بررسی قرار گرفته است . ابن قتیبه با مبانی ادبی، کلامی و بلاغی و با روش تفسیری اجتهادی و روش تفسیری ادبی شبهات شبهه افکنان و طعن طاعنان به ساحت مقدس قرآن را پاسخ گفته است و شبهات مهم را از قبیل تکرار برخی از آیات و قصص قرآنی، اختلاف قرائات ، نامفهومی حروف مقطعه، تحریف انگاری در قرآن و... که منتقدین با طرح این شبهات، آسمانی بودن قرآن را زیر سوال برده اند و امروزه نیز با تغییر شکل، باز نویسی می شوند، مطرح نموده و پاسخ داده است.

ابن قتیبه دینوری از مفسران به نام قرن دوم هجری اهل سنت با گرایش حدیثی مخالف معتزله و در سلک عالمان بزرگ عصر خود بود که در اثر سترگ خود یعنی « تأویل مشکل القرآن » ، به غور در قواعد و صناعات آیات قرآن پرداخته و وجوه قرآن و متشابهات آن را تفسیر کرده است. در خصوص جایگاه علمی ابن قتیبه لازم به ذکر است که ایشان تسلط کم نظیری بر علوم مرتبط با تفسیر داشته است ولی با این همه در تفسیر خود از ظن و گمان بهره برده و در مواردی نیز روایات مورد استناد وی چندان موثق نیستند. تفسیر وی صبغه فقهی داشته و در این خصوص فقه عامه با گرایش حنفی نمود بیشتری دارد. البته ایشان قرآن را تبیان همه معارف و احکام دینی محسوب می کند ولی این ادعا از منظر روایت شیعی حدیث ثقلین تأیید نمی شود. پیش فرض های تفسیری وی خیلی گسترده است. از جمله قدسی و الهی بودن نص قرآن، مصونیت لفظی قرآن، جاودانگی دعوت قرآن، تفسیرپذیری قرآن و امثال آنها؛ ولی با این همه از منظر روایات شیعی ضعف هایی نیز دارد از جمله اینکه فقط به ذکر روایات بسنده کرده و در بیان مفردات نیز فقط به صرف ادعا اکتفا نموده است. ابن قتیبه همچنینبه برخی از روایات موثق اهل بیت اعتنا نکرده و در نقل روایات نیز گزینشی عمل کرده و دست آخر اینکه برخی از روایات را نیز علیرغم غیرعقلایی بودن آنها ذکر نموده است.

شناخت روش علمی دانشمندان در هر علمی سبب می گردد که از یافته های علمی او به صورت روشمند استفاده بهینه شود. در علوم قرآنی دانشمندانی از دیرباز، آراء و نظریات قابل استفاده ای داشته اند که ابن قتیبه مولف "کتاب تاویل مشکل القرآن" یکی از آنها است . در این نوشتار اهم مبانی و روش های تفسیری ابن قتیبه، با روش تحلیلی- توصیفی مورد بررسی قرار گرفته است . ابن قتیبه با مبانی ادبی، کلامی و بلاغی و با روش تفسیری اجتهادی و روش تفسیری ادبی شبهات شبهه افکنان و طعن طاعنان به ساحت مقدس قرآن را پاسخ گفته است و شبهات مهم را از قبیل تکرار برخی از آیات و قصص قرآنی، اختلاف قرائات ، نامفهومی حروف مقطعه، تحریف انگاری در قرآن و... که منتقدین با طرح این شبهات، آسمانی بودن قرآن را زیر سوال برده اند و امروزه نیز با تغییر شکل، باز نویسی می شوند، مطرح نموده و پاسخ داده است.

قضیّه المطبوع والمتکلّف من أشهر القضایا النّقدیّه الثنائیه التی احتلّت مکاناً واسعاً فی النّقد العربی القدیم. تعرّضت مفاهیم المطبوع والمتکلّف لتعاریف کثیره من قبل النّقّاد وظهرت تلواً لذلک دراسات من قبل الباحثین فی العصر الحدیث حاولت أن تبیّن وتحلّل موقف کلّ من النّقاد القدامی حول المطبوع والمتکلّف وهذا الأمر نفسه یدلّ علی أهمیّه هذه القضیّه. علاقه الغرض والمضمون الشّعری وتأثیر السّیروره التاریخیّه علی تطوّر مفاهیم المطبوع والمتکلّف وحتّی المصنوع من الموضوعات التی لم تنل حظها من الدراسات الشامله والوافیه من قبل النقّاد ولذلک سعی هذا المقال أن یسلّط الضّوء علی دور الفتره التاریخیّه والأفکار السّائده فی المجتمع وتطوّره فی رؤیه النقّاد بالنسبه إلی مفهومی المطبوع والمتکلّف. بحثت هذه الدّراسه عن التأثّرٌ بالآراء المنطقیّه التی جلبتها السیروره التاریخیه فی الإقرار بوجود الشّعر المصنوع وجودته وکذلک العلاقه بین قضیّه المضمون الشّعری أو الغرض الشّعری والطّبع والتکلّف. حاولت هذه الدّراسه أن تستعید القراءه فی آراء کلّ من النّقّاد، الجاحظ وابن قتیبه وابن رشیق فی قضیّه الطّبع والتکلّف وفقاً للمنهج الوصفی- التحلیلی وارتکازاً علی الطّابع النّقدی. من النّتائج الهامّه التی توصّل إلیها هذا المقال یمکن الإشاره إلی أنّ لدور الفتره التاریخیّه والأفکار السّائده فی المجتمع وکذلک تطوّر مجتمع النّاقد أثراً هامّاً لا یمکن تجاهله فی تحدید مفهومی المطبوع والمتکلّف بحیث یُشاهد تأثّرٌ بالآراء المنطقیّه التی جلبتها ثقافه النقّاد الواسعه والذی أدّی إلی الإقرار بوجود الشّعر المصنوع وجودته وأنّ قضیّه المضمون الشّعری أو الغرض الشّعری من القضایا الهامّه التی أصبحت فی علاقه مباشره مع ثنائیّه الطّبع والتکلّف.

نقد و بررسی آثار ادبی و رابطه ی آن با محیط اجتماعی و روحیات شاعر، با عنوانهای «نقد اجتماعی» و «نقد روانشناسی» بحثی نو در مباحث نقد ادبی معاصر به شمار میرود. هر چند مبانی و معیارهای این روشهای نقدی در قرون اخیر به شکلی منسجم سامان یافته است، اما کند و کاش در نقد ادبی قدیم عربی، به خوبی نشان می دهد که این مباحث، از گذشتههای بسیار دور، بدون ذکر اصطلاحات امروزی، پیوسته در میان ادبشناسان مطرح بوده است. این پژوهش، با روش توصیفی-تحلیلی، دیدگاههای برخی از منتقدان برجستهی عصر عباسی (ابن سلام، جاحظ، ابنقُتَیبه، ابن طَباطَبا، الآمدی و قاضی الجرجانی) در این زمینه را بازخوانی و تحلیل نموده و کوشیده است به این پرسش پاسخ گوید که منتقدان عصر عباسی، تا چه حدی توجهشان به موضوع اثر محیط جغرافیایی، اجتماعی و حالتهای روحی شاعر در سرایش شعر معطوف بوده است؟ نتایج به دست آمده از این پژوهش گویای آن است که این منتقدان، با وجود اختلاف نظرهای بسیاری که در برخی از موضوعات نقدی همواره داشتهاند، اما همه آنها شعر را پدیدهای زبانی و به شدت متأثر از عناصر فرازبانی تلقی نمودهاند و همگی در جایجای مباحث نقدی خود از تأثیرات ژرف محیط جغرافیایی، اجتماعی و حالتهای روحی شاعر به منزله عناصری تأثیرگذار در سرایش شعر به تفصیل سخن گفتهاند. 

تُعدّ الحکمه العملیّه باعتباره علماً یتطرّق إلى دراسه سلوک الإنسان الطوعیه فی سبیل الوصول إلى السعاده من الموضوعات الأساسیّه الّتی اهتمّ بها الفرس من أقدم العصور. فهی بأنواعها الثلاثه من تهذیب الأخلاق، وتدبیر المنزل، وسیاسه المدن، کانت صوره واضحه عن تجاربهم الغالیه خلال العصور المتمادیه. انتقلت هذه التجارب والآراء النیّره من جیل إلى جیل لتکون مصباحاً زاهراً یضیء الطریق إلى حیاه مثالیّه، ویزیل الهموم عن النفوس ویهدی إلى خیر الأمور وأفضلها. والدالّ على هذا، المواعظ والحکایات الّتی قد خلّفوها للأجیال القادمه. یهدف هذا البحث إلی استجلاء الحکمه العملیّه عند الفرس فی مؤلّفات الأقوام الأخری، کاشفاً عن انطباع المؤلفات العربیه عن الفرس ومکانتهم فی عهد الساسانیین. من المؤلّفات الذاخره بالحکم والمواعظ الفارسیّه هو کتاب «عیون الأخبار» لابن قتیبه الدینوری حیث یصوّر الحکمه العملیّه عند الفرس بصوره واسعه فی فتره الحکومه الساسانیّه وهذه الدراسه تساعدنا فی التعرّف علی الحکمه العملیّه الفارسیّه فی هذا الأثر القیّم. قد بُنی هذا البحث على أساس المنهج الوصفی-التحلیلی محاولاً تبیین مواضع الأنواع الثلاثه للحکمه العملیّه عند الفرس فی «عیون الأخبار» عن طریق کشف الجوانب المتعدّده وربّما الخفیّه من آداب الفرس وسیر ملوکهم فی تلک الفتره. تبیّن لنا خلال البحث أنّ مبحثی تهذیب الأخلاق وسیاسه المدن کان أکثر أهمیّه واستعمالاً من مبحث تدبیر المنزل. فمن الأخلاقیّات التی جاء ابن قتیبه بها عن الفرس هی کتمان السرّ، وفناء الدنیا، والسخاوه، وفضل العلم على الثروه. وما جاء من تدبیر المنزل هی الصداقه بین الأخوین والتوصیه بالزواج فی الأقرباء، وآداب الأکل، والنظافه. وهناک حکم ونصائح عدیده تدلّ على اقتدارها فی إداره البلاد وسیاسه المدن منها حکایات من میزات السلاطین، وعنایتهم البالغه باختیار العمّال، وتدبیر أمور الحرب وما یرتبط بالجنود.

«عیون الأخبار» پس از«البیان والتبیین» جاحظ مهم ترین کتاب ادب شناخته شده است. وی در این کتاب هر فصل را «کتاب» نامیده است، برخی از فصول این کتاب عبارت اند از آداب کشورداری، آئین رزم و جنگاوری، اندرزهای پادشاهان، خلفا و حکیمان، سخنان حکمت آمیز بزرگان، خصلت های شایست و ناشایست، و ضرب المثل ها. از کتاب هایی که به تقلید از «عیون الأخبار» نوشته شده کتاب «العقد الفرید» از ابن عبد ربه است. مؤلف در این کتاب تمام بخش های کتاب «عیون الأخبار» را در لابه لای تألیف خود جای داده و سپس مطالبی را که از دیگر کتاب ها اقتباس کرده در میان فصل ها و باب های کتاب خود گنجانده است. ابن عبد ربه کتاب خود را به تقلید از «عیون الأخبار» نگاشته و بسیاری از روایت های آن را بدون ذکر نام ابن قتیبه و با حذف سلسله سندها نقل کرده است. در پژوهش حاضر که به روش تطبیقی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و دیجیتالی نگاشته شده است، دو کتاب ذکرشده مورد تحلیل قرار گرفته و به ذکر شباهت ها و تفاوت های آن ها پرداخته شده است.

پس از تأسیس خلافت عباسی، دو جریان فکری «شعوبی» و «ضدّ شعوبی» در جهان اسلام به معارضه با یکدیگر برخاستند. جنبش شعوبیه ایرانی، به پیشینه تاریخی و تمدنی کهن ایران استناد می کرد و در پی ارتقای جایگاه سیاسی و اجتماعی خود در نظم سیاسی نوین بود. جریان ضدّ شعوبی که امتداد اندیشه سیاسی امویان محسوب می شد، به دلیل از دست دادن منزلت سیاسی و اجتماعی پیشین، در پی القا و تداوم اندیشه برتری عرب بر غیرعرب بود.این پژوهش، در پی بازسازی مبانی فکری جریان ضدّ شعوبی در سده های نخستین اسلامی با تکیه بر آرای ابن قتیبه از حامیان جدی اندیشه مزبور است. دلیل انتخاب ابن قتیبه، به عنوان نماینده جریان تفکر ضدّ شعوبی، باقی ماندن کتاب فضل العرب اوست که حاوی صورت بندی کاملی از مبانی ضدّ شعوبی هاست. یافته های پژوهش نشان می دهد که مبانی فکری جریان ضدّ شعوبی بر اساس آرای ابن قتیبه، دارای دو محور کانونی اثبات برتری قوم عرب بر سایر اقوام و اثبات فرومایگی جایگاه اجتماعی، سیاسی و تاریخی ایرانیان و شعوبی مسلکان بوده که هریک مبتنی بر چندین اصل است. نوشتار حاضر، از نوع تحقیقات تاریخی است و با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای، به ویژه کتاب فضل العرب، به نگارش درآمده است.