فطحیه

استواری مبانی فقهی شیعه وامدار پویشها و کوششهای بی وقفة مجتهدان و تلاشگران این عرصه است. بحث شروط راوی یکی از مباحث عمده و محوری در زمینه مقبول یا غیر مقبول بودن حدیث است. نوشتار حاضر در پی مطالعه و بررسی شرط «ایمان» یا «مذهب» است. نگارنده در این مقال نشان داده است که در اشتراط این شرط نسبتاً نوپدید و به تعبیر صریح تر در پای بندی به این شرط حتی در میان متقدمان اولیه نیز اتفاق نظر وجود ندارد، دلیل این امر هم وجود شماری راوی با مذهبی غیر از مذهب امامی در میان راویان شیعه است که اگر چه در خصوص توثیق آنها میان رجالیان اختلاف نظر است اما در عمل، بسیاری از فقها- که عمدتاً حدیث شناس و عالم به علوم حدیث بوده اند- با علم به این شرط، با استناد به روایات چنین افرادی حکم و فتوای خود را صادر نموده اند.

یکی از توثیقات عام در علم رجال قرار گرفتن بنی فضال در سند یک روایت است که خاندان بنی فضال مشهور به فطحی بودن هستند - فطحی ها گروهی از شیعیان بودند که پس از امام صادق علیه السلام ، به امامت عبدالله افطح، فرزند بزرگ ایشان معتقد شدند - ولی آیت الله العظمی خامنه ای عقیده مشهور را درباره فطحی بودن بنی فضال نمی پذیرند. از دیدگاه ایشان حسن بن علی بن فضال و فرزندش علی بن حسن، فطحی نیستند، بلکه چون  در طایفه فطحی ها بوده اند، به اشتباه فطحی محسوب شده اند. علاوه بر این، بسیاری از کسانی که به امامت عبدالله افطح معتقد شدند، بعد از مرگ او به حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام برگشته و امامت ایشان و امامان بعد از ایشان را پذیرفتند، از این رو روایات آن ها نه تنها قابل اعتماد، بلکه صحیحه می باشد.

دشواری های واژگانی، سبب سقوط پاره ای روایات از دایره استدلال و فتوا است. توجه به منظومه فکری راویان، فضای حاکم بر زمان صدور و شرایط دریافت روایت از راویان و کتب، روشی جهت بازگرداندن این روایات به دایره اعتبار است. گذار بر کتب فقهی، حاکی از آن است که اغلب روایات عمار به جهت غرابت واژگان و شذوذ در نقل، از دایره استدلال و فتوا کنار گذاشته شده است. بازگشت این حجم از روایات فقهی به دایره اعتبار، بی شک تأثیر به سزایی در حوزه استنباط و افتا دارد. آیت الله سید احمد مددی با ارائه تحلیلی از منظومه فکری عمار، راهی برای استفاده از روایات وی گشوده است. وی مشکل اساسی را در روایات منقول از کتاب ایشان می داند. قوت فقاهت عمار سبب شده که وی با بهره گیری از روایات پرشمار، بر اساس مدلولات مطابقی و التزامی روایات و در کنار هم گذاشتن آنها، دست به تدوین کتابی فتوایی بزند. این امر، تشخیص مضامین روایات را از نظرات اجتهادی عمار مشکل کرده است. تتبع در روایات عمار، آشنایی با احکام اختصاصی فطحیه و همچنین فتاوای مشهور فقیهان در دوران عمار و کمی پس از آن، می تواند تا حد زیادی راهگشای تشخیص متون و مضامین روایات از فتاوای عمار باشد.

پشتوانه اعتقاد شیعیان به امامت، احادیث متواتری است که در کتاب های معتبر حدیثی شیعه جای گرفته است. برخی با استناد به مخالفت عده ای از نزدیکان امامان (ع) نتیجه گرفته اند که احادیث امامت، سال ها پس از حضور پیامبر (ص) و امامان (ع) ، توسط محدثان شیعی ساخته شده است. نگارنده در این نوشتار کوشیده است، ابتدا گزارش های مخالفت عده ای از خاندان و یاران ائمه (ع) را آورده، سپس با استفاده از متون تاریخی و روایی، نشان دهد برخی از نزدیکان ائمه (ع) که راه مخالفت با امامت ائمه (ع) را در پیش گرفتند، با نصوص امامت آشنا بوده اند، اما عده ای از آنان برای رسیدن به قدرت و ثروت و عده ای دیگر با هدف تعجیل در امر قیام دچار انحراف شده اند؛ افزون بر آن که مخالفت گروه اندکی از نزدیکان ائمه (علیهم السلام) با امامت آنان، به معنای عدم صدور نصوص امامت نیست.