امین حسین پوری

با توجه به مرسل بودن احادیث کتاب تحف العقول و شهرت یافتن ارتباط مؤلف آن حسن بن شعبه حرانی با فرقه نُصیریّه، نگارنده هشت حدیث از احادیث امام حسن مجتبی (ع) را که در این کتاب آمده، بررسی و مستندیابی کرده است. با رجوع به صدها منبع دیگر نویسنده به این نتیجه رسیده که از این شمار، چهار حدیث از امام مجتبی (ع) است، سه حدیث از معصومان دیگر که سهواً به امام مجتبی نسبت داده شده و یک حدیث از شخصیتهای مشهور صدر اسلام است.

یکی از استادانی که شیخ صدوق از وی روایات فراوانی را گزارش نموده است دانشوری است به نام «جعفر‌بن‌محمّد‌بن‌مسرور» که از وی هیچ شرح حالی در دست نیست. برخی دانشمندان ادعا کرده‌اند که وی همان «جعفر‌بن‌محمّد ‌بن‌قولویه» محدّث معروف شیعه است. این نوشتار به نقد این دیدگاه می‌پردازد. نگارنده چند دلیل برای ردّ این ادعا فرادید می‌نهد که از آن جمله است: درگذشت «ابن‌مسرور» پیش از «ابن‌قولویه»، تفاوت آشکار میان مشایخ «ابن‌مسرور» و «ابن‌قولویه»، اختلاف طبقۀ شاگردان ابن‌قولویه با شاگردان ابن‌مسرور و قرائن پیرامونی آن، ناهمگونی روشن میان اسناد ابن‌مسرور و ابن‌قولویه و سرانجام تفاوت‌های گسترده میان اسناد شیخ صدوق و ابن‌قولویه.

نوشتار پیش رو موضوع پر گفتگوی تأویل و باطن قرآن را از منظر روایات اهل بیتبه بررسی نهاده است. محور اساسی سخن درباره این نکته است که با کاوش در احادیث چه ویژگیهای کلی و عمومی را میتوان برای باطن قرآن برداشت کرد. روشن است که شناخت این ویژگیها به فهم روایات تأویلی رسیده از اهل بیت- که شمار آنها نیز بسیار فراوان است - بسیار مدد میرساند و گاه نگاهها را درباره میزان اعتبار این روایات دگرگون میسازد. در این نوشتار نگارنده به چهار ویژگی کلی باطن قرآن از منظر روایات اشاره میکند: 1. صبغه ولایی باطن قرآن، 2. امکان وجود باطن جداگانه برای هر فقره قرآنی مستقل، 3. امکان ارتباط ظاهر یک آیه با باطن آیهای دیگر و 4. امکان ارتباط باطن یک آیه با باطن آیه دیگر. نگارنده در هر بخش کوشیده تا با یادکرد نمونه هایی از چهار ویژگی یاد شده به تبیین این خصوصیّات بپردازد.