پژوهش در آموزش معارف و تربیت اسلامی

ازجمله ساحت های تربیتی مسائل مربوط به روان آدمی یا تنش های مربوطه و نحوه مدیریت آن است که در ضمن داستان های قرآنی و در چارچوب بافت آیات مورد توجه بوده است. در این راستا، پژوهش حاضر با رویکرد نقد و تحلیل، به کاوش پیرامون انواع فشارهای روانی در داستان های موجود در دو سوره یوسف و کهف پرداخته است. نتایج نشان داد که برای مقابله با فشارهای روحی- روانی، نیازمند حمایت های فردی- اجتماعی هستیم و با این مهم می توان از حجم فشار روانی کاست. طبیعی است که هر تنش روحی، واکنش هایی را نیز می طلبد. با این وجود نقش پدر و مربی (معلم) در ابعاد فردی، و نقش مصلحان اجتماعی در بُعد اجتماعی می تواند به عنوان عناصر تربیتی در کاهش و مدیریت تنش ها و فشارهای روحی و روانی، بسیار موثر باشد. نمونه هایی از این حمایت در دو سوره کهف و یوسف معرفی شده اند، که این مهم در آیات مورد بحث گاه توسط پدر شخصیت اصلی گرفتار در تنش روحی و روانی (یعقوب)، گاه در قالب معلم شخصیت گرفتار در تنش روحی- روانی (عبد صالح) شکل می گیرد، و گاه به شکل مقابله در امور اعتقادی و کلان جامعه بروز می کند، که نمود عینی و تربیتی آن را در داستان مصلحان دینی (اصحاب غار و برخورد آنان با حاکم ظالم و مردمان بی ایمان اجتماع) می توان مشاهده کرد. حجم مدیریت هیجانات روانی موجود در سوره یوسف، بیشتر بُعد فردی را مدنظر دارد و حال آنکه کنترل و مدیریت تنش های روحی- روانی در سوره کهف، مخصوصاً در داستان جوانمردان، در راستای مدیریت هیجانات اجتماعی جلوه کرده است. بر همین اساس می توان به ترسیم و چارچوب سازی نقش هایی چون مصلحان دینی در باورانگاری در راستای عقاید دینی و مذهبی همت گماشت، و به ارائه اصولی برای تفهیم ویژگی های مصلحان و نقش مسلّط و متمرکز بودن آنها در مواجهه با انواع فشارها به صورت کاملاً کاربردی متمرکز شد و مبلغان دینی را به سلاح مقابله با تکانه ها مجهز نمود.

هدف پژوهش حاضر تحلیل محتوای اندیشه تربیتی امامین انقلاب با محوریت قیام لله است. نوع پژوهش کیفی بوده و روش آن تحلیل محتوا است. هشت مقوله اصلی پیرامون قیام لله، به همراه مفاهیم آنها به دست آمد، که شامل مفهوم و ماهیت قیام لله (خود را مسئول دانستن، دفاع از حقیقت و ...)، اهمیت قیام لله (تنها موعظه الهی، عامل اصلی و روح معجزه انقلاب اسلامی و ...)، انواع قیام لله (قیام فردی و قیام جمعی)، اهداف قیام لله (رفع خطر از دین خدا، اقامه عدل، نابوی کفر و ...)، نتایج و دستاوردهای قیام لله (پیروزی قطعی، عدم ترس، کوچک جلوه کردن کمبودها و ...)، لوازم قیام لله (مراقبه و خودسازی، امیدواری و استقامت و ...)، نشانه های قیام لله (جان بر کف بودن، افتادن ترس در دل دشمن و ...) و مصادیق قیام لله (قیام نوزده دی، انقلاب اسلامی و...) می باشد. در نهایت، با جمع بندی مفاهیم به دست آمده، تعریفی مفهومی برای قیام لله ارائه شد و کاربرد آن در هدف گذاری و ارزیابی تربیتی مورد بررسی قرار گرفت. براساس یافته های پژوهش، ماهیت و مفهوم قیام لله را از منظر امامین انقلاب می توان اینگونه تعریف نمود: «حرکتی است که انسان ها به واسطه مسئولیتی که در خود احساس می کنند، برای دفاع از حقیقت، با اتکاء به قدرت الهی و با مقابله با طواغیت و شیاطین بیرونی و درونی انجام می دهند، که خود موجب بیداری از غفلت و پیمودن اولین منزل سلوک الی الله می گردد».

تغییرات محیط زیست و فعالیت های انسان با یکدیگر رابطه مستقیمی داشته و در دراز مدت این تغییرات عواقب ناگواری برای زندگی و سلامت انسان به همراه دارد. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی آموزش و محیط زیست در پرتو الهیات با تاکید بر سند تحول بنیادین آموزش پرداخته است. قرآن کریم و روایات معصومین(ع) سرشار از آیات و احادیثی است که بر اهمیت حفظ و حراست از محیط زیست تأکید می کنند. سند تحول بنیادین آموزش و پرورش نیز به عنوان نقشه راه نظام آموزشی جمهوری اسلامی ایران، بر تربیت نسلی متعهد به حفظ محیط زیست تأکید دارد. یافته های این پژوهش نشان می دهد الهیات محیط زیست به عنوان دانشی نوظهور، با اتکاء به آموزه های دینی، درصدد یافتن راه حل هایی عمیق و پایدار برای چالش های زیست محیطی امروز بشر است. از طرفی یکی از پایه های اصلی مورد توجه در تمامی بخش های سند پایه الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و برنامه درس ملی، به رسمت شناختن اهتمام به رابطه انسان با طبیعت و محیط زیست به عنوان بستر تلاش برای تحقق مراتبی از حیات طیبه برای مخاطبان نظام آموزشی است. در این زمینه باید محیط را به گونه ای منسجم و هدفمند تدوین و طراحی نموده و امکان انتقال آن را از راه هایی نظیر تقویت آموزش مفاهیم زیست محیطی در نظام آموزشی در تمامی مقاطع تحصیلی با گنجاندن دروس تخصصی و متناسب با سن دانش آموزان، نهادینه سازی فرهنگ حفاظت از محیط زیست در جامعه، تقویت و حمایت پژوهشگران در زمینه الهیات محیط زیست را فراهم آورد.

یکی از مهم ترین زیرمجموعه ها و مصادیق عدالت، بحث عدالت در نظام تعلیم و تربیت و چگونگی توزیع امکانات و فرصت های آموزشی است. عدالت آموزشی براساس قانون اساسی به عنوان یک فرصت، حق و نیاز همگانی به رسمیت شناخته شده، و جمهوری اسلامی ایران در حدود قانون موظف به تأمین آن است. بنابر سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، عدالت زمانی در محیط های آموزشی برقرار می گردد که یادگیرندگان بتوانند به اهداف مختلف ساحت های تربیتی دست یابند. در این راستا، هدف پژوهش حاضر بررسی راهکارهای تحقق عدالت آموزشی در بیانات مقام معظم رهبری، با توجه به تأکید ایشان بر موضوع عدالت است. همچنین وضعیت شاخصه عدالت آموزشی پس از پیروزی انقلاب اسلامی تبیین شده است. در این پژوهش با روش تحلیل محتوای کیفی استقرایی، مضامین فراگیر و پایه شناسایی شد و پس از آن در هر مضمون فراگیر، اطلاعات آماری در جهت تبیین پیشرفت نظام موجود ارائه گردید. به طور کلی شاخصه های عدالت آموزشی و تربیتی از دیدگاه مقام معظم رهبری شامل 4 مضمون فراگیر و 22 مضمون پایه می باشد. مضامین فراگیر به دست آمده عبارتند از: در دسترس بودن فرصت های آموزشی برای همگان، افزایش امکانات آموزشی، توجه به استعدادها و علایق و رفع تبعیض جنسیتی. مهم ترین مضامین پایه نیز عبارتند از: توزیع متناسب فرصت های آموزشی، گسترش توزیع علم، افزایش کیفیت مدارس، تقسیم عادلانه و عاقلانه امکانات، تقویت مدارس دولتی، عدم تفاوت میان دختر و پسر در امر تحصیل، توجه به نخبگان و برنامه ریزی برای استعدادهای گوناگون.

عدالت، گرایشی فطری در انسان است که همه مکاتب فکری آن را ارزشمند می شمارند و مکاتب سیاسی و تربیتی، مدعی تحقق آن هستند. اما آنچه این مکاتب را از یکدیگر متمایز می سازد، تفسیری است که از عدالت ارائه می دهند. امام خمینی و مقام معظم رهبری، با توجه به اهمیت عدالت و اعتدال در تربیت فرد و اجتماع و نقش آن در رسیدن به سعادت نهایی انسان، تحقق عدالت اجتماعی را یکی از مهم ترین وظایف حکومت دینی می دانند. همچنین، علامه طباطبایی جایگاه حاکمیت را در رویکرد اجتماعی اسلام بررسی کرده و آثار عدالت را در حکمرانی مورد توجه قرار داده است. در این راستا، پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، با اشاره به آثار عدالت در حکمرانی در اندیشه امامین انقلاب، انطباق آن را با دیدگاه های علامه طباطبایی روشن می سازد. در اندیشه امامین انقلاب و علامه طباطبایی، عدالت، علاوه بر جایگاه محوری در تربیت فردی، عامل رشد و تعالی اجتماع نیز محسوب می شود. عدالت اجتماعی، عاملی است که قوای جامعه را به صورت متعادل به فعلیت می رساند و جامعه دینی را در مسیر تربیت توحیدی هدایت می کند. از این رو، حاکمیت دینی موظف به تلاش برای تحقق عدالت اجتماعی است. تحقق عدالت در همه ابعاد حکمرانی، آثار گوناگونی را به دنبال دارد. مهم ترین اثر، جهت گیری جامعه در راستای تحقق توحید اجتماعی است. همانگونه که یک فرد برای حرکت در مسیر کمال باید ملکات فاضله ای چون عفت، شجاعت، حکمت و... را در خود ایجاد کند، جامعه نیز در بُعد اجتماعی دارای همین ملکات فاضله است که با تحقق عدالت اجتماعی این ملکات بروز می کند. جامعه عادلانه، قهراً افراد جامعه را در جهت کسب صفات پسندیده و دوری از رذائل سیر می دهد.

هدف پژوهش حاضر بررسی تاثیر آموزش مؤلفه های انگیزه بخش دعای عرفه بر بهداشت روانی دانش آموزان بود. این تحقیق از نظر هدف کاربردی و از نظر اجرا آمیخته (کیفی- کمّی) است. نمونه گیری با روش خوشه ای- تصادفی انجام شده و جامعه آماری در بخش کیفی بدین صورت بود که برای شناسایی مؤلفه های تربیتی و عرفانی دعای عرفه، ابتدا مبانی نظری و پیشینه تحقیق مورد مطالعه قرار گرفت، سپس عبارات پس از بهره گیری از نظرات اساتید کدگذاری شد و در بخش کمّی دانش آموزان مدارس رشد و شاهد دوره دوم متوسطه منطقه 16 شهر تهران در سال تحصیلی 1401-1400 به تعداد 1368 دانش آموز بودند که بر اساس فرمول کوکران، حجم نمونه 300 نفر برآورد شد که در دو گروه آزمایش و کنترل قرار گرفتند، طرح پیش آزمون- پس آزمون با گروه کنترل انجام شد. پس از شناسایی مؤلفه ها، از پرسشنامه بهداشت روانی گلدبرگ و هیلر (1979) استفاده گردید. داده ها در پرسشنامه بهداشت روان از پایایی کافی برخوردار بود. داده های پژوهش توسط نرم افزارSpss  در دو سطح آمار توصیفی و استنباطی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. مقایسه نمرات ابعاد بهداشت روان بین دو گروه با استفاده از آزمون تک متغیری و چندمتغیری تحلیل کوواریانس انجام شد که در نتیجه آن علائم افسردگی رتبه اول، علائم کنش اجتماعی رتبه دوم و علائم جسمانی در رتبه سوم قرار گرفتند. بنابراین، متغیر مستقل مؤلفه های دعای عرفه در حد بالایی بر بهداشت روان تاثیر گذاشته است.