نظریه و عمل در تربیت معلمان - راهبردهای نوین تربیت معلمان

پیشینه و اهداف: فلسفه تربیت معلم به چیستی، چرایی و چگونگی تربیت معلم نظر دارد و با سؤال هایی بنیادین، روبه رو است. هدف اصلی این پژوهش، واکاوی مبانی فلسفی تربیت معلم در تراز جمهوری اسلامی ایران در منظومه فکری امامین انقلاب است. فلسفه تربیت معلم در ایران به اندازه ارزش و حساسیتی که دارد موردتوجه قرار نگرفته است. فقدان فلسفه روشن در باب تربیت معلم، یک خلأ محسوب می شود؛ لذا محور این پژوهش، فلسفه تربیت معلم است. روش ها : در این راستا، برای پاسخ گویی به سؤالات تحقیق از روش تحلیلی - استنباطی استفاده شده است. یافته ها: نتیجه یافته ها نشان داد که در منظومه فکری امامین انقلاب تربیت معلم از جایگاه والایی برخوردار است. امام خمینی (ره) با دیدی همه جانبه و در ارتباط با کل هستی و جایگاه درخور انسان در این هستی که همان «خلیفه اللهی» است به موضوع تربیت می نگرد. ایشان به این نکته اشراف داشته اند که راه تربیت انسان در نیل به کمال راستین، از راه هستی شناسی، معرفت شناسی و انسان شناسی آن هم از منظر قرآن و اسلام می گذرد. در منظومه فکری امام خمینی (ره) فلسفه حاکم در تربیت معلم، تربیت معلمی که در مسیر قرب الهی است و در این مسیر از لحاظ اعتقادی و عبادی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی، علمی، عقلی و فناوری و زیباشناختی و هنری تربیت یافته است. در منظومه فکری مقام معظم رهبری (مدظله العالی) هم مبانی تربیت دربرگیرنده مبانی هستی شناسی با محوریت نگاه توحیدی، مبانی انسان شناسی با محوریت الهی بودن انسان و مبانی معرفت شناسی بر حضور الهی و ربوبیت الهی در نگاه حقایق هستی مبتنی است. نتیجه گیری: در گفتمان رهبر معظم انقلاب شکل گیری دولت اسلامی جوان و حزب الهی نیازمند تربیت افراد در تراز انقلاب اسلامی بوده که در این زمینه تربیت معلم نقش اساسی و محوری دارد.

پیشینه و اهداف: طرح مفهوم جدال دو اسلام از سوی امام خمینی (ره) که دو نوع اسلام متضاد با یکدیگر را توصیف می کرد، نوعی بیداری نسبت به قرائت های متعدد اسلام ایجاد کرد. مرزکشی میان اسلام ناب و اسلام آمریکایی، می توانست به عرصه تربیت اسلامی نیز کشیده شود؛ اما مشاهده می شود که در تربیت اسلامی، مبارزه و جدال درونی میان دو اسلام که مبارزه با تحجر و غرب زدگی را درون خود دارد، نادیده گرفته شده و باعث بروز اعوجاجاتی در تبیین تربیت اسلامی شده است. مرور صورت بندی جدال دو اسلام در اندیشه امام، می تواند در تبیین روش های تربیت اسلامی ناب کمک کننده باشد. هدف این پژوهش استخراج دلالت هایی برای تربیت اسلامی از ایده جدال دو اسلام در اندیشه امام است. روش ها : با روش تحلیل مفهومی جلد 21 صحیفه امام، مفهوم اسلام ناب و جدال دو اسلام تبیین شده و سپس با استفاده از روش استنتاجی، دلالت های تربیتی این مفهوم برای تربیت اسلامی تبیین شده است. یافته ها: یافته های این پژوهش مؤلفه های اصلی اسلام ناب و مفهوم جدال دو اسلام که مبانی دین شناختی امام خمینی (ره) را بیان می کند تبیین کرده و سپس مبتنی بر این مؤلفه ها، دلالت های تربیتی ایده جدال دو اسلام استخراج شده است. نتیجه گیری: اسلام ناب و اسلام آمریکایی، آموزه های متضادی دارند که نمی توان صرفاً با شناخت ایجابی از اسلام ناب، به تربیت اسلامی ناب دست یافت. مرزکشی با اسلام آمریکایی، از لوازم ضروری برای تربیت اسلامی است.

یکی از جنبه های ضروری تحولات فرهنگی پس از انقلاب، معطوف به تغییر ساختارهای آموزشی به ویژه دانشگاه بود. آموزش وپرورش و مؤسسات آموزش عالی، از نهادهایی هستند که موظف اند جوانان را با مؤلفه ها و مصادیق هویتی کشور آشنا سازند. رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران، همواره به ارزش ها و اصول انقلاب اسلامی و حفظ هویت انقلابی تأکید داشته است و بیانات، تحلیل ها و توصیفات ایشان، مؤلفه های هویتی انقلاب اسلامی را به روشنی تبیین می کند. پژوهش حاضر با هدف شناخت ابعاد و شاخص های هویت انقلابی در مجموعه بیانات مقام معظم رهبری و تأثیرگذاری بر شکل گیری و تقویت هویت انقلابی ملت ایران به ویژه جوانان، انجام گرفته است. این پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی است و با روش تحلیل مضمون، محتوای مجموعه بیانات مقام معظم رهبری را موردبررسی قرار داده است. به همین منظور، در پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی سیدعلی خامنه ای (مد ظله العالی)، کلیدواژه "هویت انقلابی" در بازه زمانی سال های 1368 الی 1402 جستجو شد که تعداد 60 عنوان، فیش مرتبط به دست آمد. پس از مطالعه متن فیش ها و انتخاب مفاهیم مرتبط، مضامین پایه استخراج و درنهایت 7 مضمون اصلی (شخصیتی، مبانی ارزشی-اعتقادی، رهبری، نمادهای تاریخی، اقشار و سازمان های مسئول، رویکردها و راهبردهای انقلابی) با 35 مضمون فرعی مورد شناسایی قرار گرفت. در اندیشه ایشان، محوری ترین، عمیق ترین و اصلی ترین مؤلفه هویتی انقلاب اسلامی، اسلام است که در شکل دهی ایدئولوژی انقلاب، ایجاد و تعمیق انگیزه های انقلابی، ترسیم مسیر و کیفیت مبارزات و تعیین چهارچوب های راهبردی نظام برآمده از انقلاب، نقش اساسی و بی بدیل داشته و دارد.

پیشینه و اهداف: هدف این پژوهش، بررسی انتقادی مدعایِ «ایدئولوژیک بودن تربیت در جمهوری اسلامی ایران» است. ر روش ها : وش تحقیق، روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی است. یافته ها: در ابتدا مدعای مذکور توصیف و تحلیل شد. در ادامه ضمن شناسایی عدم تنقیح مفهومی «تربیت ایدئولوژیک» و اغتشاش مفهومی و تبعیض در کابرد این مفهوم پاسخهای زیر مطرح شد: 1. واژه ایدئولوژی دستکم دارای سه معنای مثبت، منفی و خنثی است و اشکال کنندگان معنای واحدی از «تربیت ایدئولوژیک» اراده نمی-کنند؛ 2. در ادبیات تخصصی فلسفه تربیت و فلسفه برنامه درسی، ایدئولوژی با نظام تربیت رسمی در ارتباط بوده و برنامه درسی ذاتی ایدئولوژیک دارد؛ 3. از باب پاسخ نقضی، باید دانست که «تربیت سکولار» و «تربیت لیبرال» تربیتی ایدئولوژیک است (هم به معنای منفی و هم به معنای مثبت)؛ 4و5و6. اگر اشکال به لحاظ کُبری به «اسلامی بودن» و یا حکومتی شدن و یا شبه تربیت شدنِ «تربیت در جمهوری اسلامی ایران» ناظر باشد، وارد نیست اما اگر منظری صُغروی به آسیب های روبناییِ «تربیت در جمهوری اسلامی ایران» متوجه باشد قابل پذیرش است؛ هرچند شبهه تلقین، وارد نیست. نتیجه گیری: نتیجه آنکه اشکال «ایدئولوژیک بودن تربیت در جمهوری اسلامی ایران» وارد نیست؛ اما این سخن به معنای مسدود شدن باب گفتگو، نقد، سنجش و اصلاح نیست.

پیشینه و اهداف: هدف پژوهش حاضر، تبیین ویژگی های مدرسه انقلابی، مبتنی بر بیانات آیت الله خامنه ای است. روش ها : روش پژوهش تحلیل محتوای کیفی همه بیانات آیت الله خامنه ای راجع به بایسته های یک مدرسه انقلابی از زمان شروع رهبری ایشان تا سال 1402 است. یافته ها: نتایج کدگذاری سه مرحله ای باز، محوری و انتخابی، به استخراج 267 مفهوم، 29 مؤلفه و 9 بعد منجر شد. ویژگی های مدرسه انقلابی در ابعاد رسالت مدرسه شامل دو مؤلفه اهداف تربیتی و اهداف آموزشی؛ برنامه های آموزشی با پنج مؤلفه قلمرو دینی و اخلاقی، قلمرو علمی، قلمرو سیاسی و ملی، قلمرو اجتماعی و قلمرو اقتصادی؛ مربی با چهار مؤلفه ویژگی فردی، توجه به برنامه های دینی، سیاسی و ملی، توجه به برنامه های جذاب و کیفی کردن فعالیت پرورشی؛ مدیر با دو مؤلفه فرهنگی – تربیتی و آموزشی؛ معلم با سه مؤلفه شایستگی های اخلاقی، شایستگی های علمی و شایستگی های حرفه ای؛ دانش آموز با چهار مؤلفه خصوصیات اعتقادی، خصوصیات اجتماعی – سیاسی، خصوصیات اخلاقی و خصوصیات فکری؛ محتوای کتاب با پنج مؤلفه آموزه های دینی و ملی، فرهنگی، دقت و صحّت علمی، اصول انتخاب محتوا و شیوه نگارش؛ فضای مدرسه با چهار مؤلفه جو علمی- فرهنگی، جو روانی- امنیتی جو سیاسی و جو فیزیکی و سیاست های اصلاحی در دو بُعد ایجابی و سلبی مشخص گردید. نتیجه گیری: براساس یافته های پژوهش ویژگی های مطرح شده در مورد مدرسه انقلابی به تمام عرصه های آموزش وپرورش و برنامه های تربیتی - آموزشی نظر دارد و برای پیشرفت و اصلاح مدرسه، توجه به تمام ویژگی ها از جانب رهبران و برنامه ریزان ضرورت دارد.

پیشینه و اهداف: تربیت انقلابی بستری برای بروز شایستگی های مادی و معنوی افراد است. هدف پژوهش حاضر شناسایی راهبردهای مبتنی بر زیبایی شناسی برای کاربست در تربیت انقلابی بود. روش ها : روش پژوهش کیفی و مبتنی بر نظریه بنیادی است. با استفاده از روش نمونه گیری هدفمند، با 8 نفر از صاحب نظران حوزه علوم تربیتی و زیبایی شناسی مصاحبه نیمه ساختاریافته تا رسیدن به اشباع نظری انجام شد. داده های گردآوری شده با استفاده از روش تحلیل مضمونی جهت شناسایی و کشف مضامین، کدگذاری شدند. یافته ها: بر اساس یافته های پژوهش، 6 مضمون روش الگوسازی و الگوپردازی، آموزش سازنده و خلاق، تربیت زیبایی شناسی فراگیر، آموزش زیبایی شناسانه، آموزش مبتنی بر رسانه، ارزش گذاری و ارزشیابی، تحت عنوان مضامین فراگیر معرفی شد. همچنین 18 مضمون سازمان دهنده نیز شامل الگوسازی، انعطاف پذیری پویا و جذاب، تقویت نگرش زیبایی شناسانه، روش های خلاقانه، تور آموزشی و تربیتی، زیبایی شناسی روزمره (زیست هنری)، تربیت زیبایی شناسی همگانی، آموزش مبتنی بر بازی، آموزش پژوهش محور، روش های آموزشی مبتنی بر زیبایی شناسی، تدارک تجارب زیبایی شناسی، آموزش نمادین و استعاره ای، آموزش مشارکت محور، منابع معتبر زیبایی شناسانه، رسانه های زیبایی شناسانه، کاربست فناوری، بازخورد زیبایی شناسانه و ارزشیابی و قدرشناسی ارائه شد. 109 مضمون نیز به عنوان مضامین پایه شناسایی شدند. نتیجه گیری: نتیجه آنکه، به کارگیری راهبردهای مبتنی بر زیبایی شناسی، پیش بینی کننده کیفیت بالا در تربیت انقلابی است.

پیشینه و اهداف: هدف این پژوهش، مرور نظام مند نسبت ساحت های تربیتی شش گانه سند تحول بنیادین در پژوهش های مرتبط با اندیشه امامین انقلاب بود. روش ها : رویکرد پژوهش کیفی است که به روش بررسی اسنادی، فراتحلیل و نظرسنجی از متخصصان انجام شده است. جامعه پژوهش، کلیه پژوهش های مرتبط با اندیشه تربیتی اسلامی و کلیه متخصصان مرتبط با موضوع بوده است که نمونه پژوهشی آن به شیوه هدفمند انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده ها چک لیست، سیاهه تحلیل محتوا و فرم مصاحبه بود. جهت تجزیه وتحلیل داده ها از مرور نظام مند توصیفی، تحلیل تفسیری و تحلیل مضمون استفاده گردید. یافته ها: یافته های پژوهش نشان می دهد که مجموعاً ۱۸۰ پژوهش انتشار یافته و مرتبط با اندیشه تربیتی امامین انقلاب خلأ پژوهشی در ساحت های تربیت زیستی و بدنی، اقتصادی و حرفه ای در اندیشه امام خمینی (ره) و مورد غفلت بودن اندیشه تربیت در ساحت زیبایی شناختی و هنری در اندیشه مقام معظم رهبری (مدظله العالی) بوده است. همچنین در بخش فراتحلیل ۴۵ پژوهش انتخاب و موردبررسی و تحلیل قرار گرفتند. که درمجموع ۳۷۶ کد مضمون فراگیر شناسایی شد. در خصوص راهکارهای رفع خلأها ۳۰ کد مفهومی شناسایی شد و در دو بعد راهکارهای آموزشی و راهکارهای پژوهشی و در ۳ محور شامل برنامه ریزی و سیاست گذاری، توسعه محتوایی و فعالیت های فرهنگی دسته بندی شدند. نتیجه گیری: با توجه به سپهر اندیشه امامین انقلاب، جامع نگری ایشان در همه حوزه های تربیتی، جنبه های مغفول پژوهشی می تواند مسیر پیش روی پژوهشگران را برای انتخاب مسئله پژوهش روشن سازد.

پیشینه و اهداف: تغییرات پارادیمی و گذار از دوران سنت به مدرنیته منجر به تغییرات سریع و قابل توجه در باورها، نگرش ها، ارزش ها، رفتارها و سبک زندگی جوانان ازجمله در شیوه دین ورزی آن ها شده است. بی توجهی به این تغییرات جدید و اصرار بر شیوه های سنتی تربیت دینی، می تواند منجر به ناکارآمدی تربیت دینی و حتی نتیجه معکوس شود. هدف این تحقیق، شناخت دقیق تر ویژگی ها و تغییرات در شیوه دین ورزی نسل جدید و سپس بررسی استلزامات تربیت دینی مؤثر با توجه به آن ویژگی هاست. روش ها : روش تحقیق، سنتزپژوهی و سپس پیشنهاد دلالت هایی برای برنامه تربیت دینی مؤثر برای نسل جدید است. یافته ها: طبق یافته ها، نه ویژگی دین ورزی نسل جوان شامل: پررنگ شدن ابعاد ذهنی و عاطفی دین ورزی و کمرنگ شدن ابعاد عملی و مناسکی، دین ورزی خودمرجع، غیر الزام آور، کلاژگونه، تنوع گرا، لذت گرایانه، غیررسمی، کثرت گرا و گرایش به معنویت های نوظهور است. نتیجه گیری: با توجه به این ویژگی ها، ملاحظاتی به صورت زیر مطرح شد: اتخاذ رویکرد تربیت دینی به صورت فرابرنامه درسی، ترکیبی (ضمنی - مستقیم)، لذت بخش، داوطلبانه و متکی بر ارزش های مشترک، اصلاح محتوا (خودشناسی، ایجاد احساس نیاز به دین، آسیب شناسی معنویت های کاذب، تعمیق خداشناسی، توسعه و تعمیق مبانی دینی، جریان شناسی و نقد مبانی مدرنیسم و پست مدرنیسم)، محتوا (نظرخواهی در مورد سرفصل)، منابع آموزشی (تنوع بخشی و امکان انتخاب، استفاده از منابع علمی دست اول، روزآمد و در سطح جهانی)، شیوه تدریس (مشورت با متربیان راجع به شیوه تدریس، الگودهی، روش استدلالی، مسئله محوری و ارائه بحث های چالشی، بحث و گفتگوی آزاداندیشانه، تدریس مشارکتی، روش تطبیقی و انتقادی منصفانه و علمی، استفاده از فعالیت های اجتماعی داوطلبانه، مفید و نوع دوستانه، مشارکت داوطلبانه در مناسک معنوی جمعی و لذت بخش با حاشیه های سرگرم کننده، استفاده از ظرفیت هنر)، شیوه ارتباطی (احترام و توجه مثبت، تعمیق ارتباط عاطفی - تربیتی)، شیوه ارزشیابی (توافق با متربیان راجع به شیوه های ارزشیابی، افزایش سهم فعالیت های داوطلبانه، ارزشیابی مستمر، ارزیابی همتایان و خودارزیابی).

پیشینه و اهداف: اثرات نامطلوب مادی نگری انسان در دوران مدرن و نادیده گرفتن روح از جانب انسان در دوران مدرنیته در جوامع بشری پدیدار شده است. از سویی به دلیل زیست در ساختار غیر منطبق بر فطرت بشری و تغافل از گوهر وجودی، انسان مادی گرا دچار ازهم گسیختگی روانی شده است و در دوران پسامدرن برخی اندیشمندان غربی نیز خواهان بازشناسایی هویت و نیز طالب تکریم از سوی حاکمیت و جامعه هستند. چنین خواسته ای از سوی متفکران یک جامعه، بر اندیشه و مناسبات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی مؤثر خواهد بود. این مسئله، موردتوجه اندیشمندانی از غرب ازجمله فوکویاما، قرار گرفته است. وی کرامت خواهی را پیشران مؤثر بسیاری از رخدادها می داند و درصدد است راه کارهایی را برای تأمین کرامت افراد در جوامع ارائه دهد. هدف اصلی پژوهش، نقد و بررسی اندیشه فوکویاما در باب هویت و کرامت، بر اساس مبانی تعلیم وتربیت اسلامی است. روش ها : در این مقاله، با روش تطبیقی – گونه شناسی، ابتدا نظرات فوکویاما مطرح شده و سپس با مبانی تربیت اسلامی موردبررسی قرار گرفته است. یافته ها: حاصل آن که از منظر فوکویاما، هویت و کرامت انسان تا حدی اهمیت دارد که حتی در روند تحولات بزرگ جوامع کاملاً مؤثر بوده و بی توجهی به آن آثار نامطلوب اجتماعی در پی دارد. پیشنهاد وی برای بازیابی هویت و کرامت بشری، گسترش نهادهای دموکراتیک و پایبندی به اصول لیبرالیسم است. از منظر تعالیم اسلامی نیز هویت و کرامت انسان، جایگاه والایی دارد؛ اما راه دست یابی به آن، از طریق آموزه های وحیانی و مبانی تربیتی اسلامی، مانند خداشناسی، معادباوری، انسان شناسی، توجه به بعد معنوی وجود انسان، بهره گیری از عقل و علم نافع در جهت تعالی هویتی است. نتیجه گیری: انسانِ رشدیافته در مکتب تربیتی اسلام، انسانی کریم و دارای هویت یکپارچه است که می تواند در راستای اعتلای جامعه خویش نیز نقش مؤثری داشته باشد.

پیشینه و اهداف: تربیت الگویی به عنوان یک روش تربیتی کارآمد، به دلیل ضرورت عینیت داشتن الگوها به منظور ادراک بهتر در دوره کودکی، همواره موردتوجه پژوهشگران بوده است. هدف این پژوهش واکاوی ویژگی های الگوی قهرمان با رویکرد اسلامی در ادبیات کودکان دوره ابتدایی بود. روش ها : این پژوهش از نوع مطالعات کیفی با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و به منظور تحلیل یافته ها از روش تحلیل مضمون استفاده گردید. جامعه پژوهش شامل کتاب های حوزه ادبیات کودکان در رده سنی ب و ج و در سه زمینه معصومین (ع) و فرزندان ایشان، شهدای انقلاب اسلامی، اندیشمندان و چهره های اسلامی در بازه سال 1399 تاکنون در نظر گرفته شد. فرآیند کدگذاری و طبقه بندی یافته ها در فرایند استخراج ویژگی های الگوی قهرمان در ادبیات اسلامی کودکان دوره ابتدایی، در سه مرحله کدگذاری پایه، سازمان دهنده و فراگیر انجام گرفت. یافته ها: یافته های پژوهش نشان داد ویژگی های الگوی قهرمان در جامعه مذکور بیانگر 13 ویژگی، شامل ارتباط و انس با خدا، ارتباط و انس با معصومین (ع)، جهاد در راه خدا، اخلاق حسنه، انسجام شخصیتی، روحیه علمی، احترام، امربه معروف و نهی از منکر، یاری رسانی، مهربانی، ترجیح دیگران بر خود، توجه به جسم و تلاش اقتصادی بوده است. نتیجه گیری: نتایج پژوهش نشان داد که از نقاط قوت منابع موردبررسی در پرداختن به الگوی قهرمان، هم سنخ بودن الگوها با انسان، توجه به الگوها در زمینه های مختلف رشد فردی، اجتماعی، معنوی، جسمانی است. همچنین از کاستی های موجود در ادبیات کودکان، می توان به کم توجهی به رابطه انسان با طبیعت و الگوپردازی در این زمینه، بیان مستقیم صفات شخصیتی الگوها و ضعف در استفاده از روش های تربیتی غیرمستقیم اشاره کرد.