نظریه و عمل در تربیت معلمان - راهبردهای نوین تربیت معلمان

برنامه های درسی کنونی معلمان علوم در ایران، به دلیل تأثیر گرفتن از رویکردهای دیسیپلین محور در آموزش علم و نیز درگیر نکردن تعلیمات تربیتی با محتوی تدریس، از تربیتِ معلمانی فکور عاجز است. در این مقاله ضمن تصریح این دو اشکال جدی، از نوعی دانش جدید در تعلیمات این معلمان سخن گفته می شود که در صورت ورود به برنامه درسی، می تواند این خلأ را از بین ببرد. این دانش جدید که «تاریخ و فلسفه علم» نامیده می شود و امروزه مورد توجه و اقبال جهانی واقع شده، چیست و چگونه می تواند در برنامه درسی معلمان نقش بازی کند؟ بخش اصلی این مقاله به دنبال پاسخ گفتن به این دو سؤال اساسی است.  

پیچیدگی نقش معلم و انتظارات متعدد از معلم در شرایط جدید جهانی به فعالیت هایی فراتر از گذشته مانند کارآموزی و بازآموزی نیاز دارد. از این رو، هدف پژوهش حاضر، بررسی تطبیقی آموزش پیش از خدمت معلمان، آموزش معلمان مبتدی و آموزش ضمن خدمت معلمان در ایران و چند کشور جهان به منظور استخراج شباهت ها و تفاوت های آنها بوده است. روش پژوهش توصیفی– تحلیلی است که اطلاعات آن از طریق اسناد و مدارک و گزارش های تحقیقی؛ و جستجو در شبکه جهانی اینترنت و سایت های وزارت آموزش و پرورش کشور های مورد مطالعه گردآوری شده و از طریق الگوی جرج بردی تجزیه و تحلیل شده است.    یافته های پژوهش حاکی از تنوع و تکثر شیوه های آموزش در مدل های سنتی و رویکرد های بدیل بود که به مواردی چون نیاز های آموزشی معلمان، محتوای مورد نظر، امکانات موجود، وقت و برنامه کاری آنان و سیاست های نظام آموزشی کشورها بستگی داشت. همچنین برقراری ارتباط مستمر بین نظام تربیت معلم با دانشگاه ها، مدارس و سایر نهاد های اجتماعی، برقراری ارتباط آموزش های پیش از خدمت و ضمن خدمت؛ و ایجاد هماهنگی میان نهاد های اداره کننده تربیت معلم در این کشورها، از جمله نکات برجسته در موفقیت آموزش های آنان بوده است.  

هدف از این پژوهش، ارزیابی نیاز دانشجو معلمان رشته ابتدایی به آموزش هنر با رویکرد تربیت هنری است. از 1389 به این سو رویکرد آموزش هنر در مدارس ابتدایی به رویکرد تربیت هنری تغییر کرده است. با تکیه بر همین رویکرد، کتاب های راهنمای معلم تهیه شده است. در دانشگاه فرهنگیان نیز با رویکرد مذکور، 5 واحد درسی به دانشجو معلمان رشته ابتدایی ارائه می شود. مسئله این است که آیا کیفیت و کمیت این 5 واحد هنری، درک درست و مهارت های لازم را برای اجرای رویکرد تربیت هنری در دانشجویان فراهم می آورد؟ روش این پژوهش، توصیفی، پیمایشی و تحلیلی است. جامعه آماری پژوهش، 240 نفر به عنوان نمونه از 500 دانشجویان رشته ابتدایی کارشناسی پیوسته و ناپیوسته مشغول به تحصیل در پردیس های دانشگاه فرهنگیان شهر اصفهان است. این افراد به صورت اتفاقی انتخاب شدند. یافته های پژوهش نشان می دهد که مهارت های هنری و باور به ارزش های آموزشی هنر، در مصاحبه شوندگان با اهداف رویکرد تربیت هنری در یک راستا نمی باشد.

هدف پژوهش حاضر بررسی ویژگی های معلم اثر بخش در اندیشه های تربیتی فارابی فیلسوف مسلمان و موسس فلسفه ی اسلامی و روسو معلم و اندیشمند بزرگ تعلیم و تربیت غرب است. روش پژوهش توصیفی- تحلیل اسنادی، و ابزار گرد آوری اطلاعات فرم های فیش برداری بوده است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که در نظام تربیتی فارابی معلم دارای دو ویژگی فطری و اکتسابی است. ویژگی فطری معلم همچون، خوش بیانی، خوش حافظه و با هوش و زیرک بودن اوست و از ویژگی اکتسابی معلم می توان به حکیم و دانا، حافظه قوی و حافظ دین و شریعت بودن او اشاره کرد. از جمله روش های تدریس پیشنهادی فارابی برای اثر بخشی بهتر تدریس می توان به روش تدریس اقناعی، برهانی، صعودی، نزولی اشاره کرد. در نظام تربیتی روسو، معلم دارای ویژگی های همچون جوان بودن، بومی بودن، هماهنگ با طبیعت، توجه به تفاوتهای فردی می باشد. از روش های تدریس پیشنهادی روسو هم می توان به روش های تدریس: اکتشافی، فعال، آزمایش و گردش علمی اشاره کرد.

اقدام پژوهی روشی منحصر بفرد در پژوهش های حوزه ی علوم تربیتی است که طی آن کاروران با اندیشه ی بهبود به پژوهش در محیط آموزشی خود می پردازند. در مقاله ی حاضر کوشش شد تا با شناخت ویژگی های روش شناختی اقدام پژوهی، رابطه ی عمل تربیتی معلم با کاربرد روش اقدام پژوهی بر اساس همبستگی نظری این روش تحقیق با رویکرد نظریه ی زنده طرح و بررسی گردد. در این راستا با روش تحلیلی-توصیفی رابطه ی بین عمل تربیتی معلم با ترکیب نظریه های برآمده از تفکر پژوهشی او طی فرآیند اقدام پژوهی و کنش مبتنی بر این نظریه ها تبیین شد. به طور خاص، با بررسی تاریخچه ی اقدام پژوهی به استناد منابع معتبر سه هدف کلیدی مبنی بر بازنگری مبناهای نظری و مشخصه های روش شناسانه اقدام پژوهی؛ مفهوم پردازی نظری نقش معلم به عنوان کارگزار فکور در قالب رویکرد «نظریه ی زنده»؛ و تأکید بر رابطه ی اقدام پژوهی با عملکرد تربیتی مبتنی بر نظریه ی معلم مورد تحلیل و توصیف واقع شد. نتایج این بررسی مبین این موضوع واقع گردید که در قلمرو روش شناختی، اقدام پژوهی می تواند به عنوان یک استثناء در میان روش های پژوهش در حوزه ی علوم انسانی و به ویژه علوم تربیتی، خاستگاه نظریه پردازی تربیتی معلم فکور و متعاقب آن، پیوند عمل تربیتی او با نتایج برآمده از این نظریه پردازی واقع شود.

سرانجام همه اصلاحات آموزشی رشد دانش آموز است و مهم ترین عامل در رشد دانش آموز کفایت و کارایی معلم است. اگر قرار باشد معلمان با موفقیت دانش آموزان را برای آینده آماده کنند، ابتدا لازم است خود برای آینده آماده شوند. وجود سند تحول بنیادین آموزش وپرورش گویای این است که نیاز به تغییر در آموزش وپرورش احساس شده است و طرح نظام رتبه بندی معلمان نیز نیاز به تغییر در کارایی معلم را خاطرنشان می کند. کسب تخصص و رشد حرفه ای معلم تضمین کننده کفایت و کارایی معلم شمرده می شود. ازاین رو در این نوشتار به رشد حرفه ای معلم معطوف به استاندارد پرداخته شد و اسناد موجود مربوط به نظام های آموزشی که خود مبتنی بر نظریه و پژوهش های علمی است مطالعه و بررسی و مؤلفه های استاندارد به روش اقتباس از آن ها استخراج گشت؛ سپس در سه گام آمایش، آموزش و سنجش با نگاهی به بستر موجود برای تغییر و سطوح آموزش استانداردها به چگونگی ارزش یابی از آن ها پرداخته شده و راه ها و راهکارهای مناسب سنجش رشد حرفه ای معلمِ معطوف به استاندارد ارائه شد.

معلمان آفریقای جنوبی در خلق فعالیت های تفکیکی به منظور برآورده ساختن نیازهای متنوع یادگیرندگان در یاددهی و یادگیری اثربخش با چالش های زیادی مواجه هستند. ناتوانی در تشخیص موانع یادگیری و مطابقت برنامه درسی و روش های تدریس و سنجش با شیوه های یادگیری و میزان آمادگی یادگیرندگان ازجمله این چالش ها هستند. این مطالعه به هدف پی بردن به دیدگاه های معلمین مدارس متوسطه ( 262 نفر) در مورد اجرای آموزش تفکیکی در مدارس متوسطه دولتی (27 مدرسه) با استفاده از روش های کمی و کیفی انجام شد. نتایج نشان داد که معلمان همیشه نمی توانند به یادگیرندگان در هنگام نیاز کمک کنند، به آن ها یاد دهند که چگونه مسائل را حل کنند و یا اجازه دهند تا به تنهایی کار کنند. علاوه بر این، محدودیت های گوناگونی مانند آموزش ناکافی معلمان، تعداد زیاد یادگیرندگان در یک کلاس، حجم زیاد کار، یادگیرندگان بی انضباط، کمبود منابع و عدم مشارکت والدین، آموزش زبان دوم، خدمات حمایتی ناکافی و موانع اجتماعی-اقتصادی در روش های معلم محور وجود دارند. این مطالعه پیشنهاد می کند که برنامه های مداخله ای به صورت کارگاه هایی در مورد شیوه های ایجاد فعالیت های تفکیکی باید در پیشرفت حرفه ای معلمان در اولویت قرار گیرد.