علوم حدیث

آشنایی با فضای صدور حدیث، سبب فهم دقیق تر و کامل تر مراد معصوم (ع) می گردد. روایات فقهی شیعه، در فضایی صادر شده اند که فرهنگ و باور اکثریت اهل سنت بر آن حاکم بوده است. آشنایی با قراین تأثیرگذار در فهم ظرافت های موجود در روایات فقهی شیعه، نیاز به آگاهی از روایات نبوی معتبر نزد اهل سنت، اقوال و آرای صحابه، تابعیان و عالمان دو سده نخست هجری دارد. جمع آوری این قراین سبب می شود که روایات تقیه ای نیز به گونه دقیق و کامل، شناخته و مشترکات گزاره های فقهی شیعه و سنی نیز معلوم گردد. این مجموعه مشخص می کند که برخی از صحابه و تابعیان، در میان طبقه اول تا سوم عالمان اهل سنت در دو سده نخست هجری، فتاوایی همانند به روایات شیعی داشته اند.  

حدیث پژوهی عالمان شیعی، چون دیگر گستره های مطالعات دینی ایشان، از مبانی و پیش فرض های مختلفی اثر می پذیرد. در این میان، مبانی کلامی، به خصوص در موضوع امامت، اهمیّتی ویژه می یابند؛ چه از بنیادی ترین مسائل عقیدتی در میان شیعه است. شیخ مفید به عنوان متکلّمی در مرحله گذار از نصّ گرایی به عقل گرایی، اثر گذار در شکل گیری نظام کنونی کلام شیعه و پر کار و پر تألیف، نمونه ای دقیق برای بر نمودن آثار مبانی امام شناسی در حدیث پژوهی است. نظام امام شناسی او در چهار مساله «چرایی و ضرورت وجود امام»، «جایگاه و مرتبت امام»، «صفات و ویژگی های امام» و «چگونگی شناخت امام جامع الشرایط» قابل پی جویی است. بررسی عملکرد او در گستره های مختلف حدیث پژوهی، یعنی تبیین و ارزیابی حدیث، نشان می دهد که مبانی او در صفات امام، به ویژه گستره علم امام، باور به عصمت پیامبر و امام از سهو بیشترین اثر را داشته است و به کوچک نمودن حلقه مفهومی احادیث علم امام، نقد احادیث سهو النبی و وضع مؤلّفه هایی برای غلو پژوهی انجامیده است. دیدگاه های مفید در باره وحدت امام در هر روزگار و جایگاه او نیز در ارزیابی پاره ای احادیث نقش آفرینی کرده است.

هدف این پژوهش، تحلیل «حسن خلق» در روایات اسلامی است. روش پژوهش کتابخانه ای و تحلیل محتواست. یافته های این پژوهش در بعد چیستی آن است که اولاً، حسن خلق مربوط به قلمرو روابط اجتماعی است، نه همه قلمروها؛ ثانیاً، برای مصادیق آن، دست کم در این پژوهش، هشت مصداق به دست آمد که عبارت اند از: الفت گیری و الفت پذیری، نرم خویی، خوش گویی، خوش رویی، شوخ طبعی، خرسندی در خوشایندها، ناخرسند نشدن در ناملایمات، و مهار خشم. در بعد چگونگی تأثیر، سه عنصر (وسعت، سهولت و زینت) بیان کننده آن هستند؛ به این شکل که حسن خلق یک خُلقِ مثبتِ توسعه یافته ای است که دامنه خیر آن از خودِ فرد فراتر رفته و به دیگران می رسد و موجب سهولت در ارتباط و زیبایی آن می شود. نتیجه این که چه در حوزه فردی یا تبلیغی یا تولید علم، می دانیم که چه معنا و تحلیلی باید از حسن خلق داشت و چگونه باید عمل کرد.

هدف مقاله حاضر تبیین فرایند شکل گیری صبر با تکیه بر منابع اسلامی است. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی و تحلیل محتوا، آیات و روایاتِ استخراج شده، مورد تحلیل قرار گرفت و پاسخ سؤال اصلی پژوهش، یعنی چگونگی فرایند شکل گیری صبر تبیین گردید. نتایج نشان داد فرایند اصلی در تحقق صبر این است که تمرکز و توجه انسان به جنبه شیرین صبر سوق داده شود؛ نه جنبه دشوار و تلخ آن. در ضمن تحقق صبر دارای سه مرحله است: اول. مواجهه با موقعیت دشوار، دوم. ارزیابی و فعال شدن عوامل صبر و سوم. بروز صبر. عواملی که در مرحله دوم فعال می شوند عبارت اند از: شناخت یقینی، حزم، شوق، ترس، زهد و انتظار مرگ. از بین این عوامل، شناخت یقینی و حزم در مرتبه اول و چهار عامل بعدی در مرتبه دوم قرار می گیرند.

کتاب الکافی در دوره های مختلف و قرون متمادی به عنوان برجسته ترین اثر حدیثی شیعه شمرده شده است. این کتاب، حاصل تلاش علمی کلینی و استفاده از مهم ترین حوزه های حدیثی عصر اوست. ری، قم، بغداد و کوفه مهم ترین حوزه های علمی شیعه در دوران کلینی بودند که وی از آثار حدیثی آنها بهره برده است. برخی از مستشرقان کتاب الکافی را متأثر از عقل گرایی معتزله بغداد دانسته و معتقدند کلینی دیدگاه نص گرایی حوزه قم را در کنار عقل گرایی حوزه بغداد کمرنگ ارائه کرده است. پیش فرض این نظریه، تألیف الکافی در حوزه حدیثی بغداد است. این پژوهش نشان می دهد که الکافی در بغداد نگارش نیافته و بر خلاف دیدگاه مستشرقان، الکافی نماد علمی حوزه قم به شمار می رود و قم، نص گرای بدون عقل نبوده است؛ بلکه نگاه حوزه حدیثی قم در آن زمان نقل همراه با عقل است.

واژه «اسم» و مشتقات آن از واژه های بسیار پرکاربرد در علوم اسلامی (اعم از علوم نقلی و عقلی) است. این مقاله با روش کتابخانه ای در گردآوری مطالب و شیوه اسنادی در نقل دیدگاه ها و روش تحلیل محتوا در تحلیل داده ها این مسأله را بررسی کرده است که از روایات فریقین (شیعه و اهل تسنن) که در آنها اسمای لفظی گوناگون به عنوان اسم اعظم ذکر شده است، وحدت اسم اعظم لفظی مستفاد است و یا تعدد آن؟ و به این نتیجه دست یافته است که اسمای الهی که در احادیث به عنوان اسم اعظم خدا به شمار آمده است، همه در یک ردیف نیستند، بلکه اسم اعظم های موجود در احادیث خود دارای مراتب متعدد هستند و در نتیجه، اسم های اعظم لفظی معبر از آنها نیز چند گانه است و در این میان، اسمی که از میان اسم های اعظم از عالی ترین مرحله برخورداراست، «اسم اعظم اعظم» است.

بعثت پیامبر اکرم(ص) اساس و کانون دین اسلام است. مسلمانان در طول تاریخ تلاش های گسترده ای جهت تبیین اهداف بعثت انجام داده اند. تفکّرات و رویکردهای مختلفی که نشان از پویایی اهداف به تنوع عقاید و برداشت ها دارد. هر چند روایات مشهور بعثت در بسیاری از منابع و مقالات معرفی و بررسی شده اند، اما گستره روایات اهداف که بالغ بر شصت و یک روایت است، و با حذف مفاهیم مشابه به بیست و دو حدیث، تقلیل می یابد؛ محور این پژوهش واقع شد. برای این منظور این پژوهش، ضمن گزارشی از روایات و نگاهی به مصادر معتبر شیعه و سنی، نمایه موضوعی روایات را مورد بررسی قرار می دهد و برای فهم و آشنایی با معارف و محتوای روایات، به شرح و تحلیل مؤلفه های پرتکرار آن چون: صله رحم، تکریم جایگاه خانواده، پرهیز از خشونت، رحمت، مهر، خردگرایی و توحید پرداخته است.

موضوع منابع دانش و سرچشمه معرفت پیشوایان شیعه، در یک نگاه، با بررسی آیات و روایات مطرح در این مسأله قابل پی گیری است. الف باب عنوانی است گویا در بیان چشمه ای از مبادی دانش امام که بر دو محور خاتمیت و جانشینی پیامبر استوار شده است. جست و جو در روایات فراوان این حوزه نشان از انتقال دانشی گسترده و مستور دارد که قابلیت دریافت کننده آن دانش، او را بهره مند از منبعی زلال و الهی از معرفت و آگاهی می نماید. نگاشته حاضر، پس از نیم نگاهی به مصادر روایات الف باب و گردآوری خانواده احادیث آن و بررسی سندی و دلالت روایات و سپس تبیین ویژگی های این دانش و شواهد الهی بودن آن، به محتوا و موضوع این آگاهی پرداخته و در پایان دیدگاه و برداشت اهل سنت را، با توجه به انعکاس این مسأله در کتب اهل سنت، مطرح نموده است.