علوم حدیث

در توصیف مؤمن روایاتی گوناگون در اشکالی متنوع وجود دارد که یکی از آن ها تشبیه مؤمن به خامه الزرع است. هدف این پژوهش بررسی فقه الحدیثی این متون است. روش تحقیق کتاب خانه ای و از نوع تحلیل محتوا است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که این تشبیه یازده گزارش در منابع شیعی دارد که در سه موضوع متفاوت (ثبات ایمان، مواجهه با بلا و توانمندی مؤمن) صادر شده اند. به جز موضوع سوم، اعتبار احادیث موضوع اول و دوم بالا و مورد قبول است. مراد از این تشبیه نرمی و انعطاف پذیری مؤمن است، اما این ویژگی در موضوع ایمان و توانمندی، به معنای سست عنصری و صفتی منفی، و در بلاها به معنای پذیرش و تسلیم هوشمندانه و صفتی مثبت است. نتیجه پژوهش در حوزه فقه الحدیث این که یک تمثیل ممکن است در دو کاربست متفاوت، معنایی متضاد داشته باشد، و در حوزه عملی این که ویژگی انعطاف و سرسختی در انسان را باید مدیریت کرد.

روش قرطبی در ارزیابی و فهم حدیث منزلت، آسیب هایی را به همراه داشته است. گستردگی و کثرت این آسیب ها در کنار قطعیتِ صدور و سادگیِ الفاظ و عبارات این حدیث، فرضیه تأثیرِ پیش فرض های اعتقادی وی را بر فقه الحدیث او به ذهن متبادر می سازد. این فرضیه آنگاه تقویت می شود که دانسته شود وی با خودداری از فحص طُرق صدور این خبر، از تشکیلِ خانواده حدیثی نیز پرهیز نموده و با اصرار بر انحصارِ صدور حدیثِ منزلت به جریانی خاص، حجم انبوهی از مستندات را - که در فهم مقصودِ این خبر نقش داشته - به طور کلی نادیده گرفته است. افزون بر این، جزمیت پیشینی بر معنای مخالفِ حدیث، و شتاب در فهمِ عبارات و مقصود این خبر، تصویری را از این حدیث به دست داده که عِوضِ سازگاری با مواضعِ صدور و انطباقِ بر متن و معنای آن، تنها به پیش فرض های کلامیِ نویسنده آن شبیه است و نیازهای کلامی او را برآورده می سازد.

زبان از عناصر بنیادی در سبک شناسی است و از جمله مباحث مهم در بررسی زبان، توجه به جنسیت و ارتباط و تناسب آن با زبانِ متن ادبی است. برخی از پژوهش گران معتقد به وجود تمایز بین زبان مردانه و زنانه هستند. رابین لیکاف به عنوان نخستین نظریه پرداز حوزه زبان شناسیِ جنسیت دیدگاه های خود را درباره الگوی گفتار زنانه در گفتمان مطرح کرده است. از منظر وی تمایز بین زبان زنانه و مردانه بیشتر در گفتار نمود می یابد تا در نوشتار. لیکاف چهارده مشخصه کلی را در تمایز گفتار زنانه از مردانه ذکر می کند. شاخصه های چهارده گانه وی تحت سه عنوان نشانه های واژگانی، واجی و آوایی و ویژگی های نحوی قابل دسته بندی است. در این نوشتار خطبه امام سجاد و خطبه حضرت زینب3 در کوفه به واسطه تشابه موضوعی و موقعیتی (مکان و مخاطب)، گزینش و بر اساس نظریه لیکاف با روش توصیفی - تحلیلی و با ارائه جداول و نمودارها مورد مقایسه قرار گرفته است. مقایسه دو خطبه تمایز برجسته و معناداری را میان آن دو نشان نداد و لذا نتوانست نظریه لیکاف را به طور کامل اثبات کند؛ حتی در برخی از موارد، یک نوع تضاد زبانی میان نظریه لیکاف و متن خطبه ها مشاهده شد؛ از جمله کاربرد دشواژه ها یا عبارات پرسشی و ... با این همه، مقایسه مذکور تا حدی توانست تطابق نسبی دیدگاه لیکاف با مولفه های زبانی این دو خطبه را نشان دهد. نتایج نشان داد که کاربست مناسب عناصر آواساز در سطح آوایی خطبه ها، در هر دو خطبه بار عاطفی مورد نظر را به خوبی انتقال داده و در نتیجه تأثیر زیادی بر مخاطب گذاشته است؛ با این تفاوت که این عناصر، سازگار با نظریه لیکاف، در خطبه حضرت زینب3 بیشتر بوده و از تنوع آوایی بیشتری نیز برخوردار است. در سطح واژگانی کاربرد بیشتر قید و صفت و سوگندواژه در خطبه حضرت زینب3 آن را متمایز از خطبه امام سجاد علیه السلام کرده؛ اما برخلاف دیدگاه لیکاف خطبه حضرت زینب3 از دشواژه های بیشتری نسبت به خطبه امام سجاد7 برخوردار است. این تفاوت بیش از عامل جنسیت، تحت تأثیر موضوع خطاب و رویکرد دو خطیب در کلامشان به مردم کوفه است. از جمله نتایج در سطح نحوی نیز می توان به کاربرد بیشتر جملات قسم و پرسشی در کلام اشاره کرد که هر چند از نظر آماری منطبق با دیدگاه لیکاف است، اما از نظر معنایی هماهنگ با آن نیست.

به نظر اجماع اهل سنت سوره اللیل به سبب انفاق ابوبکر در مکه نازل شده است؛ اما روایات تفاسیر شیعی ماجرای انفاق ابودحداح در مدینه را ذیل آیات این سوره می آورد. در این مجال عدم قطعیت مکّی بودن سوره اللیل پس از بررسی روایات ترتیب نزول و خصائص سور مکّی و مدنی گزارش می شود و با تدقیق در منابع رجالی و تاریخی درمی یابیم که ابودحداح با ثابت بن دحداح متفاوت است. ابودحداح می تواند با توجه به شواهدی همچون شعر سفیان بن مصعب ثوری (از اصحاب راستین امام صادق علیه السلام)، معنای لغوی ابودحداح، سیاق آیات دیگر سوره، آیات انفاق در قرآن و سابقه جعل فضایل علی علیه السلام برای سایرین، شخص امام علی  علیه السلام باشد.

احادیث قدسی بخش مغفول مانده گنجینه پربار روایات معصومان و سرشار از نکته ها و لطیفه های اخلاقی است که می تواند راهنمای انسان در کسب معرفت الهی باشد. مطالعه و پژوهش درباره احادیث قدسی به منظور کاربردی کردن و سهولت در استفاده و فهم معارف عمیق آن امری است که ضرورت آن قابل انکار نیست و بهره گیری از انواع روش های تحلیل متن در این مسیر می تواند راهگشا باشد. از آنجا که احادیث قدسی در منابع مختلف پراکنده است و به لحاظ موضوع نیز دارای تنوع زیادی است، به نظر می رسد پیش از به کار گیری روش های تحلیلی ارائه نوعی دسته بندی از این احادیث ضروری است. رده بندی یک متن، اجزای مختلف آن را حول اشترکاتی که دارند، جمع کرده و دسترسی به آن را آسان می کند. مطالعات انجام گرفته در این پژوهش، احادیث قدسی را در سه موضوع کلی اعتقادات، اخلاق و عبادات طبقه بندی می کند و رویکرد غالب این دسته از احادیث را نمایان می سازد.

بررسی منع کتابت حدیث به مثابه یک ارزش اجتماعی و تشریح زمینه ادبی و فرهنگی آن، مسأله پژوهش حاضر است و تبیین اصالت و مرجعیت زبان در جامعه آن روز عرب و پیوند آن با منع تدوین حدیث از اهداف این مقاله است. وقتی اشراف و بزرگان، کتابت را مایه شرمساری قلمداد می کردند و این وظیفه تا مدت ها بر دوش موالی بود، طبیعی است که به کتاب و کتابت نیز اعتماد نکنند و نقل شفاهی عرب هم طولانی گردد. سیر کتابت در فرهنگ عرب نشان می دهد صحابه و تابعین به شدّت در برابر ثبت و تدوین حدیث، جبهه گیری می کردند، اما نسل های بعد با فراهم شدن زمینه اجتماعی، فنی و گسترده شدن علوم، در آغاز به نوشتن کتاب های أمالی و سپس تصنیف و تألیف پرداختند. روش تحقیق در این مقاله، توصیفی _ تحلیلی و رویکردِ کیفی، تحلیل گفتمان خواهد بود.

جامع روایی کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال تألیف متقی هندی، از محدثان اهل سنت قرون نهم و دهم هجری، است. این کتاب در بردارنده بیش از سه هزار حدیث از امامان شیعه در موضوعات گوناگونی مانند احکام، اخلاق، علوم قرآنی و اعتقادات است.مقاله حاضر برای بررسی روایات اعتقادی امامان شیعه در این جامع روایی، به تأمل در پاره ای از موضوعات مطرح در آن از قبیل شفاعت، خلافت، مباهله و... پرداخته و در پایان باورمند گردیده است که روش متقی هندی در تدوین و بهره مندی از این دست از روایات، ناظر بر گزینش، چینش و تقطیع آن هاست. تقویت مبانی اعتقادی و مذهبی و کتمان پاره ای از وقایع تاریخی حساس و مهم، محدث را به اتخاذ چنین روش های حدیثی سوق داده است. نقل احادیث ضعیف السند، استفاده از منابع نه چندان معتبر و... انتقاداتی است که به روش حدیثی متقی وارد است.

یکی از روایاتی که در منابع سیره، تراجم و تاریخ امامیه بارها بدان اشاره و استناد شده، روایت «ما منا الا مقتول او مسموم» است. بر پایه این روایت، به شهادت همه امامان معصوم - حتی امامانی که شاهد تاریخی محکمی بر شهادتشان وجود ندارد - حکم شده است؛ در حالی که این روایت تاکنون از مسیر مداقه های سندی و متنی نگذشته و ارزیابی های معمولِ فنی در متن و مدلول آن صورت نگرفته است. این مقاله، ضمن ارزیابی درجه اتقان روایت فوق، میزان مدخلیت آن در اثبات شهادت امامان دوازده گانه را مورد مطالعه قرار داده است. یافته ها حاکی از آن است که این روایت، با وجود برخی اشکالات در بعضی از اسنادش، سندهای بی عیبی نیز دارد و گذشته از این، از نظر متنی نیز چندان غریب نمی نماید و تمامی اشکالات وارد بر متن آن، قابل پاسخ گویی است، اما این روایت به تنهایی در اثبات مسأله شهادت جمیع ائمه: کافی نیست.