علوم حدیث

در معارف شیعی، دعا یکی از مهم ترین متون شناخته شده است؛ چرا که پیونددهنده ای پویا بین خالق و مخلوق به شمار می آید و یکی از والاترین نمونه های نیایش، صحیفه سجادیه است. این دعاها محصول شرایط بعد از قیام عاشورا است. شرایط آن عصر به گونه ای بود که امام سجاد7 روش دیگری برای انتقال آموزه های خود پیش گیرد و دست به آفرینش هنری والایی بزد. این که امام سجاد7 به منظور درک بهتر و تأثیر بیشتر این آموزه ها در ذهن مخاطب و مهم تر از آن، ماندگار شدن این معارف در طول تاریخ چه روشی را در پیش گرفت، از جمله مسائلی است که این مقاله در پی آن است. بررسی سبک شناسی دعای «مکارم الاخلاق»، به عنوان نمونه ای از این کتاب شریف، ما را به لایه های پنهان و تأثیرگذار این سخن رهنمون می سازد. دقت در آواها و موسیقی به کار رفته در بندهای این دعا، گزینش اسلوب های نحوی و صرفی متناسب با غرض و هدف گوینده، مانند افعل تفضیل - که نشان دهنده کمال خواهی است - از امتیازات این دعا است. امام7 در محور جانشینی، دست به گزینش مفاهیم و واژه هایی زده که با محتوا هماهنگی کامل دارد؛ به طوری که جایگزین کردن واژه ای دیگر امکان پذیر نیست. مهم ترین ویژگی سبکی این دعا تکرار است که در قالب تکرار الفاظ، معانی و جملات پدیدار می شود. این مقاله به باز خوانی دعای «مکارم الاخلاق» از دریچه ای جدید می پردازد و آن را بر اساس روش تحلیلی توصیفی بررسی می کند تا نشان دهد که امام7 از همه عوامل موسیقایی، مانند سجع و جناس و تضاد، بهره گرفته تا به ماندگار شدن تعالیمش کمک کند؛ ضمن این که ساختار شکنی ها در حوزه صرف و نحو باعث شده که مخاطب، ناگهان با هنجار گریزی رو به رو شده، از درک این پدیده احساس لذت کند.

«عشره مبشره» حدیث نمای منسوب به رسول خدا9 از جمله متون مهم و مشهور در حدیث و کلام اهل سنّ ت است، و در مشروعیت بخشی و توجیه عملکرد خلفای سه گانه و کارگزاران آنان از نقش جدی برخوردار است، از این رو جزء مبانی مهم در اندیشه سیاسی مدرسه خلفا به شمار می آید. نظر به نقش و کارکردهای مهم سیاسی و کلامی این حدیث، از سوی عالمان مدرسه خلفا تلاش های زیادی در حفظ و ترویج و توجیه آن شده است. هر چند عالمان شیعی از گذشته تا کنون بر جعلی بودن آن تاکید داشته و اسناد و محتوای آن را مخدوش دانسته اند، در دهه اخیر ورود جریان استشراق به نقد و ارزیابی این حدیث، و رسیدن به همان دیدگاه عالمان شیعه جالب توجه است. برابر نتایج یکی از پژوهش های استشراقی، جعل هوشمندانه "عشره مبشره"برای استفاده های سیاسی مدرسه خلفا در تثبیت نظریه خلافت در تقابل با نظریه نص در مدرسه اهل بیت: کاملاً مشهود است.

موضوع رابطه دین و اخلاق از مباحث مهم و تأثیر گذار در فلسفه اخلاق است که شناخت صحیح آن آثار مثبتی را در عرصه های گوناگون فکری و اجتماعی در پی دارد. در این پژوهش تلاش شده با تحلیل احادیث اصول الکافی، دیدگاه پیشوایان دین در باره نسبت اخلاق با متون و منابع اسلامی شناسایی و تبیین گردد. این بررسی نشان می دهد که از  نگاه احادیث این مجموعه، عقل به عنوان منبع اخلاق، بدون هیچ قید و شرطی معتبر است و اخلاق را در رتبه ای مقدم بر دین و دین را پشتیبان اخلاق قرار می دهد. از این رو، در هنگام تعارض ظواهر متون دینی با ارزش های اخلاقی باید اخلاق را ترجیح داد.  

دو مفهوم دنیا و آخرت در متون اسلامی، از کلیدی ترین مفاهیم اسلامی هستند. اسلام با بیان ارزش هر کدام از آنها و نشان دادن جایگاه آنها در هستی، مسیر سعادت انسان را ترسیم نموده است. نتیجه عملی چنین ارزش داوری جهت دادن به میل و رغبت مومنین است که در ادبیات اسلامی با واژه «زهد» از آن یاد شده است. تنظیم رغبت بر اساس مفهوم زهد کارکردهای دیگری نیز دارد. از جمله آنها ارضای صحیح نیازهای انسانی است چرا که جهت و هدف در ارضای صحیح نیازها بسیار مهم است و اسلام با تعیین موضوعات دنیوی و آخری، و بیان شاخصه های آنها، منابع ارضای نیاز را برای مومنین معرفی می کند و باعث انتخاب صحیح منابع ارضای نیاز و توجه به هدف و جهت در ارضای نیازها می شود که این فرایند باعث پیامدهای روانی مانند «ثبات هیجانی»، «احساس آرامش»، «مقابله با دشواری ها»، «جلوگیری از کارهای ناشایست و بزه» و «تسهیل برخی از صفات مثبت مانند صبر، شکر، کوتاه شدن آزوها و...» می شود که در متون اسلامی به آن اشاره شده است.  

بهره گیری از روایات منوط بهزدودن آسیب های وارد بر آن است. یکی از این آسیب ها تصحیف است که موجب تغییر جزئی در الفاظ روایت و در نتیجه انحراف از معنای مقصود می شود. این نوشتار با روش توصیفی - تحلیلی پس از معرفی اجمالی این آسیب و بیان اهمیت توجه به آن، به بیان روش های مختلف شناسایی روایات مصَحَّف پرداخته، پس از آن ضمن توجه دادن به تأثیر پذیری محتوایی و شکلی روایات از آیات قرآن، به ارائه دو روش جدید، مبتنی بر قرآن، در جهت شناسایی و اصلاح این دسته از روایات می پردازد.  

با این که  حنش بن معتمر در سلسله سند چندین روایت از روایات شیعه حضور دارد، اما اطلاعات چندانی در  باره این راوی در منابع رجالی شیعه وجود ندارد. در منابع رجالی اهل سنت نیز اظهار نظرهای متناقضی در  باره وثاقت یا ضعف این راوی صورت گرفته است. در منابع شیعه و اهل سنت، چهارده روایت از طریق حنش بن معتمر در مسائل اعتقادی، اخلاقی و فقهی وارده شده که مضمون غالب آنها، اثبات برتری و تفضیل حضرت علی7 نسبت به سایر صحابه و بیان جایگاه والای آن حضرت نزد پیامبر9 است. به نظر می رسد که دلیل تضعیف وی از سوی برخی از رجالیان اهل سنت نیز روایات وی در باره حضرت علی7 است. افزون بر این، نام وی در منابع روایی شیعه و اهل سنت به شکل های مختلف «حنش بن ربیعه»، «حنش کنانی» و «حنش بن مغیره» ثبت شده که در پاره ای از منابع اهل سنت، این نام ها برای افراد مختلفی در نظر گرفته شده اند. مقاله حاضر، با بررسی هویت راوی و بازشناسی اسامی مختلف راوی در روایات، وضعیت رجالی وی را از نظر وثاقت و ضعف نیز مورد بررسی قرار خواهد داد.  

بر اساس برداشت و تلقی مشهور، تقریر آن است که «در حضور معصوم7 کاری انجام گیرد و مورد انکار او واقع نشود، به گونه ای که بتوان سکوت او را دلیل بر تأیید آن دانست.» این تعریف، جامع و دربرگیرنده همه مصادیق تقریر نیست و صحیح آن است که در تعریف آن گفته شود: «هرگونه تثبیت، تأیید و امضای عمل یا گفتار اشخاص توسط معصوم7 از هر طریق ممکن.» برخلاف تعریف نخست که تنها بر یک قسم تقریر منطبق است، این تعریف، همه اقسام آن را در بر می گیرد. ارائه این اقسام و استخراج نمونه های آنها از متون روایی، به تبیین جایگاه و اهمیت تقریر کمک می کند.