علوم حدیث

افضلیت رسول خدا9 بر پیامبران پیشین، نظریه اجماعی شیعه و سنّی است، لکن بر اساس برخی از روایات نقل شده از رسول خدا9، چون «لا تُفضّلونی علی موسی7»، از تفضیل ایشان بر موسی7 نهی شده است. روایاتِ اسلامی در این موضوع دچار تعارض بوده و یک دست نیستند. حال، روایاتِ منع تفضیل با اجماع فریقین چگونه قابل جمع است؟ روی کردهای رایج میان حدیث پژوهان مسلمان در تحلیل این روایات چیست؟ مقصود اصلی رسول خدا9 از این روایت چیست؟ پژوهه حاضر در چهار بخش: گونه شناسی روایات تفاضل پیامبران، تعارض نمایی درونی و بیرونی روایات منع تفضیل، بازشناسی و ارزیابی روی کردهای حدیث پژوهان در تحلیل این روایات و ارائه نظریه ای جدید در این باب، روایاتِ منع تفضیل را به بوته بحث نشانده است.

میراث حدیثی شیعه، ریشه در مکتوبات اولیه ای دارد که اصحاب ائمه: نگاشته اند. این تألیفات در طی سال ها، به عنوان منابع اصلی حدیث شیعه، نسل به نسل منتقل شده و به صاحبان کتب اربعه رسیده است. یکی از پرسش های کلیدی در تاریخ حدیث امامیه، مسأله گستره انتقال کتب اصحاب به محدثان بعدی است؛ به دیگر بیان، پرسش از این که آیا آثار آنان، با طرق متعدد به آیندگان منتقل شده یا با طریق واحد. مطابق اقوال محدثان و دانشمندان رجالی متقدم، شهرت و تعدد طرق کلی مکتوبات اصحاب امری ثابت بوده است، ولی با تدوین کتب اربعه و کنار رفتن نسبی کتب اصحاب، بسیاری از طرق انتقال آنها نیز به فراموشی سپرده شد و این مسأله در بین متأخرین به موضوعی اجتهادی تبدیل گردید. در این نوشتار، با بررسی و تطبیق طرق موجود در فهارس متقدم (فهرست های نجاشی و شیخ طوسی)، تعدّد طرق انتقال کتب اصحاب در اکثریت موارد استنتاج شده است.

در تفاسیری که از روایات تفسیری استفاده می کنند، جست و جو از احوال سند در دو زمینه رجال و درایه جای بحث می یابند. برخی از مفسران، چون آقای صادقی در تفسیر الفرقان، ضمن استفاده و اهتمام بسیار بر نقل اسناد روایات، به گونه ایی متفاوت با اسناد برخورد نموده و با وجود دقت در ذکر اسناد، به علم رجال، هیچ وقعی ننهاده و در هنگام استعمال مصطلحات حدیثی نیز معانی و مفاهیم دیگری از آنها را مد نظر داشته است. مشاهده می شود که ضعف سند، به تنهایی در الفرقان نه دلیل رد روایت و نه عامل پذیرش نقل است، بلکه فقط ضعف روایتی را که به ضعف نام بردار است، یادآور می شود؛ بدون آن که در استناد و استفاده فقهی- تفسیری، مورد بهره برداری و ارزش گذاری باشد. ریشه این روی کرد در اعتقاد نداشتن به وثوق مخبری، و پذیرش وثوق خبری است. می توان استنباط نمود که ملاک صحت حدیث از دیدگاه ایشان، همان صحت قدمایی است. این روی کرد در موارد متعددی در الفرقان نمود داشته که نتیجه آن اتخاذ آرای فقهی متفاوت در ذیل آیات الاحکام است. در این استفاده متفاوت، گاه شاهد پذیرش و رد روایاتی از سوی مؤلف می شویم که تأمل و درنگی نقادانه در حوزه سند روایات الفرقان طالب است. ما در این مقاله این روی کردها را با نقدهای لازم به تحریر در آورده ایم.  

نگاهی گذرا به تاریخ حدیث در بحرین نشان می دهد که مؤلفه هایی هم چون وجود راویان و محدثان چشم گیر، تدوین آثار و کتاب های حدیثی، شکل گیری اندیشه تأثیرگذار و وجود مدارس و محافل نقل حدیث - که همه از شاخصه های صدق عنوانِ یک مرکز حدیثی است - در میان بحرینی ها و قبیله عبد القیس بحرین، وجود داشته است. حدود صد و بیست نفر از بحرینی ها از راویان و محدثان امامان شیعه بوده اند و در گستره حدیث پژوهی شیعی نقش ایفا کرده اند و فعالیت حدیثی و عنایت به مباحث مربوط به آن در طول قرن ها ادامه داشته است. کثرت روایات نقل شده توسط این راویان نیز حایز اهمیت و بررسی است. جست و جوی زمان آغاز فعالیت های حدیثی، و فراز و فرود آن در گستره زمانی حضور و حیات امامان شیعه، آثار و مصنفات این راویان، روابط آنها با دیگر حوزه ها و مناطق حدیثی شیعه و اهل سنت، و این که راویان بحرین، بیشتر دارای چه روی کردی در نقل کلمات ائمه بوده اند، موضوع این نوشتار است.

روایت نزول قرآن بر هفت حرف یکی از روایات مشهور در جوامع روایی اهل سنت بوده که به صورت های نزول، قرائت و تفسیر قرآن بر هفت حرف و به صورت نزول قرآن بر اقسام هفت گانه، در برخی جوامع روایی متقدم امامیه نیز نقل شده است. در حالی که در بدو امر به نظر می رسد این روایات با روایت زراره و فضیل بن یسار در الکافی مبنی بر نزول قرآن بر یک حرف در تعارض باشد، اما با واکاوی گونه های نقل روایات سبعه احرف در جوامع روایی امامیه و استناد به برخی از منابع لغوی و فقه الحدیثی و قراین درون متنی روایات و خانواده حدیث، می توان بر فرض مماشات در ضعف سندی روایات، وجه جمعی میان این روایات ارائه داد که قرآن دارای نص و قرائت واحد از ناحیه خداوند متعال است، لکن در نحوه قرائت عموم قرآن آموزان به زبان های گوناگون، نوعی تسهیل از ناحیه خداوند و پیامبر اکرم6 صورت پذیرفته است. تحلیل نحوه صدور اولیه این روایات و نیز بررسی دیدگاه ناقلان این حدیث در مصادر روایی امامیه، مانند شیخ صدوق، عیاشی، مجلسی و شیخ حر عاملی از دیگر مباحث مطرح شده در این نوشتار است.

خاخام ریوِن فایرستون (Reuven Firestone) خاورشناس آمریکایی در مقاله خود، با استفاده از سیر تاریخی تعیین ذبیح حضرت ابراهیم7 در ادیان ابراهیمی و بر مبنای شناختی که از این ادیان دارد و به باور اهمیت نژاد و آباء و اجداد از نظر همه پیروان ادیان، به مقایسه ای بین یهودیت، مسیحیت و اسلام می پردازد. وی حضرت اسحاق7 را از نظر یهودیت، مسیحیت و شیعه متقدم، و حضرت اسماعیل7 که خود نیز قایل بر ذبیح بودن وی است از نظر اهل سنّت و شیعه متأخر، به عنوان قربانی منتخب معرفی می کند، و نظریات قابل تأملی را ارائه می نماید که پذیرش آنها به منزله قبول سست و بی اعتبار بودن مبنای عقاید شیعی است و در پایان، شباهت مذهب تشیع را به مسیحیت و تسنن را به یهودیت از باب بنیان گذاری توحید ناب از سوی اهل سنّت و ادامه آن توسط شیعه نتیجه می گیرد. در این پژوهش، ضمن بیان ویژگی های بارز مقاله مذکور، با استفاده از آیات و روایات و شروح و تفاسیر علما بر آنها، و اثبات این که شیعه متقدم و متأخر، با وجود هر دو نوع روایات در منابع شیعی، در تعیین ذبیح حضرت ابراهیم7 اختلافی نداشته اند، مبانی و نظریات ضعیف و نادرست مقاله را استخراج کرده و به نقد و رد آنها - که بر پایه انتساب نادرست اقوال، بیان نااستوار سیر دیدگاه ها، تلقی نادرست از روایات شیعه، آمارهای نادرست، و اتهام به شیعه در ابداع روایت و... صورت گرفته - پرداخته شده است تا خود دلیلی باشد بر استواری عقاید شیعه، که ناشی از تمسک به اهل بیت: است.

در بین متفکران یهودی و مسلمان گرایشی وجود دارد که بر بسندگی کتاب مقدس و قرآن تأکید دارند و سنت را به طور کلی یا سنت به مثابه مرجع معتبر و مقدس را انکار می کنند.از منکران سنت در یهودیت، با عنوان قارئون و از منکران سنت در اسلام با عنوان قرآنیون یاد می شود. در این مقاله، علاوه بر بررسی علل و زمینه های طرح این دیدگاه در یهودیت و اسلام، به بیان شباهت ها و تفاوت های آن دو پرداخته خواهد شد. با در نظر گرفتن تعریفی که از سنت به دست داده اند، دغدغه یا مسأله اصلی و به عبارت دیگر، رخنه معرفتی، مبانی یا پیش فرض ها، ادله، روی کرد یا رهیافت و نحوه تقرب آنان به موضوع می توان به ظاهری یا واقعی بودن شباهت ها یا تفاوت ها پی برد. به نظر می رسد که شباهت های غیر قابل انکاری بین منکران سنت در یهودیت و اسلام وجود دارد و حتی اگر دغدغه و مبنای متفاوتی داشته باشند، پیامدهای نظری و عملی یکسانی در پی دارند.