پژوهشنامه اسلامی زنان و خانواده (طهورا سابق)

پژوهش حاضر با هدف تحلیل محتوای پژوهش های انجام شده در مورد تعادل کار و خانواده زنان به روش کیفی تحلیل محتوا انجام شد. جامعه آماری پژوهش شامل کلیه پژوهش های انجام شده با این موضوع براساس سال انتشار، کشور، روش انجام پژوهش، ویژگی های جمعیت شناختی مشارکت کنندگان و یافته ها بود. براین اساس، 49 پژوهش به عنوان نمونه برای ورود به تحلیل محتوای کیفی انتخاب شد. پس از تحلیل داده ها تعداد 7 مقوله اصلی در ارتباط با تعادل کار و خانواده (زنان) شناسایی شد که عبارتند از: مفهوم تعادل کار و خانواده، تفاوت های جنسیتی، چالش های کار زنان، چالش های تعادل کار و خانواده (زنان)، عوامل مؤثر بر تعادل کار و خانواده، استراتژی های تعادل کار و خانواده و پیامدهای تعادل کار و خانواده. نتایج نشان داد که هیچ یک از پژوهش های کیفی با موضوع تعادل کار و خانواده (زنان)، چه در داخل و چه خارج از ایران، با رویکرد اسلامی صورت نگرفته است و از توجه به مضامینی مانند مذهب، فرهنگ اسلامی، اخلاق اسلامی، آموزه های اسلامی، پایداری خانواده و حفظ ارزش زن در ارائه الگو برای تعادل کار و خانواده (زنان) غفلت شده است.

پژوهش حاضر با هدف ساخت و بررسی خصوصیات روان سنجی مقیاس ویژگی های اخلاقی در زنان به روش توصیفی از نوع همبستگی انجام شد. جامعه مورد مطالعه کلیه دانشجویان زن شهر ارومیه بود که تعداد 724 نفر از آنها به شیوه نمونه گیری خوشه ای انتخاب شدند و به مقیاس ویژگی های اخلاقی پاسخ دادند. داده های پژوهش به روش تحلیل عامل اکتشافی تجزیه و تحلیل شد. براساس تحلیل عامل اکتشافی، دوازده عامل استخراج گردید که عبارتند از: اخلاق بر پایه تنبیه، پاداش، تأیید اجتماعی، قانون، قراردادهای اجتماعی، اخلاق درونی شده، فرامن، استنباط شناختی، آداب دینی، یادگیری مشاهده، حساسیت اخلاقی و مهارت های اجرایی. این عامل ها توانست 74/62% از واریانس کل آزمون را تبیین نماید. برای بررسی روایی پرسش نامه از روایی محتوا، روایی سازه و تحلیل عاملی استفاده شد که شاخص های به دست آمده روایی قابل قبولی را نشان داد. پایایی این مقیاس با روش آلفای کرونباخ 88/0 به دست آمد. نتایج این پژوهش نشان داد که مشخصات روان سنجی ابزار ساخته شده قابلیت مناسبی دارد و در سنجش ویژگی های اخلاقی زنان و انجام پژوهش هایی در حوزه روان شناسی اخلاق می توان از آن استفاده نمود.

سبک زندگی اسلامی در قرآن و حدیث متغیرهایی دارد که آشنایی با آنها برای جهت استحکام خانواده ضرورت دارد. پژوهش حاضر با هدف شناسایی و تحلیل متغیرهای سبک زندگی مؤثر در حجاب و پوشش اسلامی زنان به روش ترکیبی (کمی و کیفی) انجام شد. داده های کیفی براساس متغیرها و پیشران های تأثیرگذار و با استفاده از پرسش نامه پاسخ باز و مصاحبه جمع آوری شد و و داده های کمی به صورت عددی و با وزن دهی پرسش نامه های دلفی به دست آمد. پس از جمع آوری داده های کیفی و شناسایی متغیرها در چارچوب مدل دلفی، تعداد 10 پرسش نامه تهیه و بین خبرگان علوم قرآنی توزیع و اطلاعات کمی جمع آوری گردید. تحلیل ساختاری داده ها با استفاده از نرم افزار میک مک انجام شد. نتایج نشان داد که متغیرهای ازدواج ساده و پایدار، پذیرش عرف مطابق با شرع، اعتقاد به اصل تسکین، اعتقاد به اصل مودت، الگوسازی از شخصیت های نمونه اسلام، امنیت و مصونیت، خانواده مستحکم و سالم، توحیدمحوری و اعتقادات دینی از مهمترین متغیرهای سبک زندگی اسلامی مؤثر بر حجاب زنان است. 

مطابق دیدگاه بیشتر مفسران فریقین در آیه حلیه به دو ویژگی زنان یعنی، پرورش در زینت و ناروشنگری در نزاع و خصومت ها تصریح شده است. بسیاری از مفسران اهل سنت و برخی مفسران شیعی این دو ویژگی را نشانه نقص عقل زنان دانسته اند، ولی بسیاری از مفسران شیعی باتوجه به سایر آیات قرآن، آن را توصیفی واقعی از زنان می دانند. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی ضمن بررسی و نقد آرای مفسران، دیدگاه های ایشان را با یافته های جدید روان شناسی در منابع مکتوب مورد مطالعه و بررسی قرار داد. نتایج نشان داد که به دلالت مطابقی آیه حلیه در مقام اِخبار از واقعیت روانی زنان و توصیف طبیعت زنانه است که براساس حکمت الهی، برای بهروری زندگی خانوادگی طراحی شده است، ولی می توان به دلالت التزامی لازمه آن را ارایه این رهنمون به زنان دانست که به دو موضوع مهم در زندگی اشاره دارد: نخست اهمیت آراسته سازی درون خانوادگی در رشد و پرورش شخصیت زنانه و اهتمام ورزیدن به آن و دوم، اجتناب و دوری گزینی از موقعیت های خصومت آمیز در زندگی خانوادگی و اجتماعی که راهکاری برای استحکام نظام خانواده و کاستن از جدل های کلامی زن و مرد است.

پژوهش حاضر با هدف بررسی ترک نفقه در حقوق جمهوری تاجیکستان از منظر رویه قضایی و پاسخ به این سؤال که در حقوق تاجیکستان زوج بر چه مبنایی می تواند مستحق گرفتن نفقه باشد، به شیوه توصیفی- تحلیلی انجام شد. با بررسی های انجام شده در منابع مربوطه اعم از قوانین و اسناد قضائی و داده های مکتوب، مشخص شد که در کشور تاجیکستان نفقه در مفهوم مایحتاج ضروری علی الاطلاق و از آثار و حقوق مالی ناشی از عقد ازدواج و نیز روابط خویشاوندان اعضای خانواده است که مبنای حمایتی و توانبخشی دارد. در مورد روابط زوجین، مقدار و چگونگی پرداخت نفقه طبق قرارداد یا حکم دادگاه، برعهده همسر است که اعم از زوج یا زوجه می باشد؛ هرچند زوجه در مقابل زوج، بدون عذر موجه تمکین نداشته باشد. در صورت ورشکستگی، قانون تاجیکستان پرداخت نفقه را مقدم بر سایر مطالبات می داند و ضمانت اجرای ترک نفقه، الزام مدنی به پرداخت نفقه است که تأخیر آن موجب خسارت تأخیر و فریب در پرداخت نفقه، جرم بوده و موجب مجازات حبس می شود. بااین حال، در مواردی که رفتار دریافت کننده نفقه به روابط خانوادگی لطمه بزند، برخلاف تمکن طرف مقابل، وی مستحق نفقه نیست.

حج با حصول شرایطی خاص، فقط یک بار بر هر فرد مکلف واجب می شود که وجوب آن نیز فوری است. پژوهش حاضر با هدف بررسی وجوب و فوریت حج برای بانوان باردار و شیردهی که انجام اعمال حج به دلیل شرایط خاص خود یا شرایط طفل و جنین مشقت آور است یا ضرر دارد، به روش توصیفی- تحلیلی انجام شد. بدین ترتیب کلیه منابع مکتوب فقهی برای پاسخ به این سؤال آیا بانوان باردار و شیرده در صورت حصول سایر شرایط استطاعت، مستطیع می شوند و یا در صورت وجوب حج، انجام آن فوریت دارد یا خیر، بررسی و تحلیل شد. در مورد استطاعت به صورت عام، در کتب اصول فقه و در مورد استطاعت در حج،  در کتب فقهی بحث های مفصلی موجود است، اما در مورد حکم وجوب و فوریت حج زن باردار و شیرده و انجام آن در سال استطاعت، در کتب فقهی فقهای متقدم و کتب تفصیلی و استدلالی فقها اشاره ای یافت نشد؛ البته حکم  مسئله در برخی رساله های عملیه و استفتائات مراجع عظام معاصر دیده می شود، اما در این موضوع خاص پژوهش استدلالی مستقلی یافت نشد. نتایج بررسی ها نشان داد ادله ای که مستند حکم شرعی در مسئله وجوب و فوریت حج زن باردار و شیرده قرار می گیرند عبارتند از: قاعده لاضرر، قاعده وجوب دفع ضرر محتمل، قاعده لاحرج و قاعده تزاحم میان اهم و مهم و عدم وجود برخی شرایط استطاعت در زن باردار و شیرده که از میان شرایط استطاعت، مسئله توانایی و استطاعت جسمی و بدنی در مورد حج زن باردار و شیرده اهمیت بیشتری دارد و مؤثر در حکم است.

عقد نکاح به دو شکل عقد نکاح مباشرتی و عقد نکاح وکالتی انجام می شود که در بیشتر مواقع عقد نکاح بین زوجین وکالتی است. عدّه، مدت زمان معینی است که زن انتظار می کشد و تا انقضای آن، عقد نکاح زن ممنوع است. ازدواج در ایام عدّه گاهی باعث جدایی زوجین و حرمت ابدی زن بر مرد می شود که می تواند آسیب های عاطفی جبران ناپذیری در زوجین ایجاد کند. پژوهش حاضر با هدف بررسی حرمت ابدی ازدواج در ایام عدّه و ارائه راه کاری برای رفع این حرمت انجام شد. ازاین رو، ضمن پایبندی به موازین فقهی، رفع حرمت تکلیفی و وضعی ازدواج در ایام عدّه با مطالعه مستندات روایی بررسی شد. نتایج پژوهش نشان داد که چون بیشتر عقود نکاح صورت گرفته در این گونه ازدواج ها وکالتی است و بر طبق قاعده فقهی «العقود تابعه للقصود»، در عقدهای وکالتی، نکاح فاسد مورد نظر زوجین نیست بلکه نکاح صحیح مورد نظر ایشان بوده که واقع نشده است، این افراد می توانند با اتمام عدّه، دوباره با یکدیگر ازدواج نمایند.

پژوهش حاضر با هدف نقد و تحلیل تفاوت زوجین در حق استمتاع و بازخوانی مستندات فقهی آن به شیوه توصیفی- تحلیلی انجام شد. ازاین رو، کلیه منابع مکتوب مربوطه در حوزه فقه امامیه مورد بررسی قرار گرفت. نظریه غالب در فقه امامیه درباره حقوق جنسی زوجین بیان می کند که به محض مطالبه زوج، زوجه مکلف به تمکین است، اما از سوی زوجه امکان مطالبه حق مزبور جز در فواصل طولانی (هر چهارماه یک بار) وجود ندارد و تکلیفی بیش ازاین متوجه زوج نیست. نتایج پژوهش نشان داد که مختار مشهور فقیهان خالی از مناقشه نیست و مستندات ذکر شده ایشان یارای اثبات چنان دیدگاهی را ندارد. آنچه از بررسی ادله، باب استظهار می شود این است که همان گونه که پاسخگویی به مطالبات جنسی شوهر از وظایف زوجه است؛ چنین حقی در جانب زن نیز ثابت بوده و قول به تبعیض در حقوق جنسی فاقد وجاهت شرعی است.

ویژگی های جنسیتی یکی از مؤلفه های مهم در تقسیم وظایف اجتماعی زن و مرد است. ازاین رو، نقش مردان در فتوحات و امور نظامی که در تقسیم بندی جنسیتی با جنس آنها منطبق می بود بر عهده آنان بوده است. پژوهش حاضر با هدف بررسی این پرسش که آیا واگذاری نقش ها به زنان در برهه های مختلف تاریخی مبنای جنسیتی داشته است، به روش توصیفی- تحلیلی انجام شد. براین اساس، کلیه منابع مکتوب مربوطه با تمرکز بر دوره تاریخی عصر خلفا در موضوع خاص فتوحات در این دوره، برای شناسایی و شناخت نقش های جنسیتی و فرا جنسیتی زنان مورد بررسی قرار گرفت. بررسی ها نشان داد که در این عصر، میزان مشارکت زنان در نقش های فراجنسیتی در فتوحات توسعه یافته است؛ چنانچه تعدد نقش های زنان در عناوینی چون رزمندگی، اطلاعات چی، سیاهی لشکر و غیره دیده می شود که این تعدد نقش ها نشان از پویایی و فعالیت های اجتماعی ایشان دراین دوره بوده است.