برنامه ریزی توسعه کالبدی

در دهه اخیر حجم قابل توجهی از کتاب ها و مقاله های علمی در ایران در شاخه های مختلف دانش جغرافیا انتشار یافته است. اغلب این نوشته ها به مسایل خاصی پرداخته اند، هرچند به ندرت حاوی مطلبی در باره شرح و تبیین انواع مفاهیم و اصطلاحات این رشته بوده اند. افزون بر این، مفاهیمی که به کار رفته اند، کمتر از لحاظ معنایی به درستی در تناسب با مباحث و در مواردی حتی نادرست و گمراه کننده بوده اند؛ این نکته به ویژه در مورد خطاهای واردشده از راه ترجمه این مفاهیم به فارسی صادق است. گذشته از این، گرایش ها و رویکردهای نوین در جغرافیا، بویژه مباحث فضایی و نظریه های برنامه ریزی بیش از هرچیز مورد غفلت قرار گرفته است. در مقابل، آنچه بیشتر مورد عنایت بوده، مقاله های مبتنی بر مطالعات موردی دانشجویان در همان قالب پایان نامه های تحصیلی بوده است. نتیجه آنکه نوعی ابهام در تبیین و کاربرد مفاهیم بنیادین و افزون بر آن، زمینه سردرگمی دانشجویان این رشته پدیدار شده است. هدف اصلی از این مقاله کوشش در راه شرح و تبیین بعضی مفاهیم کلیدیِ مطرح در مباحث مربوط به فضا و برنامه ریزی فضایی در چارچوب جغرافیای کاربردی است.

ایران کشوری پهناور با بالغ بر 63898 روستاست که محدوده ای نزدیک به 60% از وسعت سرزمینی ایران را به خود اختصاص داده اند. جمعیت ساکن در محدوده های روستایی کشور حدود 23 میلیون نفر (مرکز آمار ایران، 1385) است. طی سال های اخیر تامین محیط و مسکن مناسب برای روستائیان همواره مورد توجه بوده و از حدود دو دهه قبل طرح ملی ساخت سالانه 200000 واحد مسکونی روستایی در حال اجرا بوده است. استان مرکزی با 419184 نفر جمعیت روستایی و 1278 روستا، و  مساحتی بالغ بر 29125 کیلومترمربع از کشور (8/1 % ) از جمله استان هایی است که این طرح در آن اجرا می شود.  مطابق آمار سال 85 مرکز آمار ایران 99842 واحد مسکونی روستایی در این استان وجود دارد که نوسازی آن ها شروع شده و طی برنامه چهارم توسعه سالانه حدود 4500 واحد مسکونی جدید در آن اجرا شده که این روند در برنامه پنجم توسعه نیز ادامه خواهد داشت. وجود نمونه های ارزنده مسکن بومی روستایی در استان و ضرورت اطلاع از ویژگی ها و ارزش های پایدار آن ها  با این دورنما  که چنین ارزش هایی می تواند  در طرح مسکن جدید بکار گرفته شود، ضرورت مطالعات معماری مسکن در این استان را از اهمیت ویژه ای برخوردار نموده است. مقاله پیش روی با هدف شناخت مسکن روستایی این استان و معرفی گونه های عمده و رایج مسکن تهیه شده و شامل  سه بخش است. بخش نخست به بررسی کلیات موضوعی، مقدمه، روش تحقیق، معرفی استان و روش انتخاب 35 روستای نمونه از میان 1287 روستای موجود استان و 102 واحد مسکونی نمونه اختصاص دارد. بخش دوم به معرفی ویژگی های مسکن و عناصر تشکیل دهنده آن می پردازد. بخش سوم به یافته های پژوهش و معرفی گونه های غالب و مورد اقبال مسکن، جمع بندی و نتیجه گیری اختصاص دارد.

بیکاری از مقولات اساسی اقتصاد جهانی است. افزایش اشتغال و کاهش بیکاری، یکی از شاخصه های مهم توسعه یافتگی تلقی می شود. کشور نه تنها از مشکل بالا بودن نرخ بیکاری رنج می برد، بلکه توزیع فضایی نرخ بیکاری نیز بسیار نگران کننده است. این مقاله با تأکید بر رویکرد تحلیل اکتشافی داده های مکانی، توزیع فضایی نرخ بیکاری را در نواحی شهری و روستایی ایران در سال 1390 مطالعه کرده است. نتایج تحلیل اکتشافی داده های مکانی بیانگر وجود خوشه بندی (خود همبستگی مکانی مثبت) و ناهمگنی فضایی در توزیع شاخص های نرخ بیکاری شهری و روستایی در سطح   شهرستان های ایران است. نتایج این مطالعه می تواند زمینه را برای برنامه ریزی مناسب جهت رفع نابرابری های منطقه ای بر حسب نرخ بیکاری فراهم سازد.

هدف این پژوهش، بررسی کیفیّت زندگی و زیست پذیری در روستاهای بخش مرکزی شهرستان شهریار در پیرامون شهر تهران است، کیفیت زندگی با زیست پذیری ابعاد و شاخص های مشترکی دارد به گونه ای که برای سنجش زیست پذیری از کیفیّت زندگی به عنوان یک رویکرد رایج در مبحث سنجش زیست پذیری استفاده می شود. مسیر تحقیق نیز مبتنی بر کیفیت زندگی مکان محور است. روش گردآوری اطلاعات، علاوه بر مطالعات  کتابخانه ای، روش پیمایشی است. و با استفاده از فرمول کوکران، حجم نمونه را ۳۶۳ نفر تشکیل دادند و واحد تحلیل خانواده و، از آن میان، سرپرستان خانواده تعیین شدند. برای انتخاب روستاها با استفاده از روش    طبقه بندی، روستاها و سپس، با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی، هفت روستا انتخاب شد. سرانجام، با استفاده از روش تخصیص متناسب، سهم هر روستا از پرسشنامه ها معلوم شد. ابعاد سه گانه اقتصادی (اشتغال و درآمد، مسکن، حمل و نقل، امکانات زیرساختی و آموزشی)، اجتماعی (بهداشت و سلامت، همبستگی و مشارکت اجتماعی، پیوستگی و تعلق مکانی، امنیّت فردی و اجتماعی) و زیست محیطی (کیفیّت محل از لحاظ عدم وجود آلودگی) این روستاها بررسی شد. برای پاسخگویی به سؤالات از آزمونT  تک نمونه ای و خی دو استفاده شده است. نتایج حاکی از آن است که سطح کیفیت زندگی و زیست پذیری در روستاهای در سطح نازلی قرار دارند و افراد میزان کیفیّت زندگی و زیست پذیری را در تمامی ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی، به صورت معناداری، پایین ارزیابی می کنند. تفاوت معناداری نیز از نظر میزان زیست پذیری و کیفیّت زندگی در روستاهای واقع در منطقه تحقیق وجود دارد.

برنامه ریزی دسترسی، به عنوان شیوه ای از برنامه ریزی یکپارچه کاربری ها و شبکه حمل ونقل دارای دو بعد فضایی و غیرفضایی است. موجود بودن و در دسترس بودن خدمات، از ابعاد دسترسی فضایی محسوب می شود، که این مطالعه به بررسی خدمات درمانی در شهر مشهد می پردازد. روش مطالعه از نوع توصیفی تحلیلی، است که براساس آن، پس از تشکیل بانک اطلاعات مکانی از فضاهای درمانی در نرم افزار ARC-GIS (شامل 6 کاربری عمده با 4528 مورد فراوانی) و بهره گیری از مدل های دسترسی «دومرحله ای حوضه شناور»، وضعیت شاخص دسترسی حوزه های شهر مشهد به هر یک از فضاهای درمانی تعیین شد. مزایای بهره گیری از این روش، در مقایسه با سایر روش ها، استفاده همزمان از شاخص هایی نظیر فاصله، شعاع عملکردی و تعداد تسهیلات است. نتیجه این تحلیل بیانگر عدم انطباق بین توزیع فضایی جمعیت و پراکنش خدمات درمانی است. به عبارتی، نواحی مرکزی شهر بهترین دسترسی و نواحی پیرامونی دارای ضعیف ترین دسترسی به خدمات درمانی را دارند. در ادامه، ضمن استفاده از نرم افزارspss  و بهره گیری از مدل «تحلیل خوشه ای دومرحله ای»، 1266حوزه جمعیتی شهر مشهد از نظر شاخص دسترسی به خدمات بهداشتی درمانی طبقه بندی شد. در این بخش، نتایج یافته ها نشان داد که شهر مشهد قابل طبقه بندی به دو خوشه است، شامل خوشه اول با میانگین شاخص دسترسی 3.24 شامل 2.3 درصد حوزه های شهری (حوزه های دارای شرایط بسیار عالی دسترسی) و خوشه دوم با میانگین شاخص دسترسی 0.061 شامل 97.7 درصد حوزه ها که در مقایسه با خوشه اول وضعیت مناسبی را نشان نمی دهد. نمودارهای تهیه شده از ارزیابی این مدل نشان داد که مهم ترین شاخص درخصوص تفاوت خوشه اول با خوشه دوم، شاخص دسترسی به داروخانه هاست. از سوی دیگر، شاخص دسترسی به پایگاه های اورژانس کمترین نقش را در این طبقه بندی نشان می دهد.

امروزه عمران روستایی یکی از اجزای اصلی توسعه روستاهای کشور محسوب است. از مهمترین طرح های اجرایی دولت در زمینه عمران روستاها، تهیه و اجرای طرح هادی روستایی است. بر این اساس، تحقیق حاضر به تعریف معیارهایی برای ارزیابی پیامدهای طرح هادی روستایی بر محیط زیست روستاها، طبق منابع مرتبط می پردازد. روش تحقیق در این بررسی، از نظر هدف کاربردی و از لحاظ روش توصیفی- تحلیلی است. بخش عمده داده های مورد نیاز از طریق عملیات میدانی و با استفاده از ابزار پرسشنامه جمع آوری و برای تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزارSPSS  و آزمون تی یک نمونه ای استفاده شده است. حجم نمونه براساس فرمول کوکران 311 خانوار تعیین شده، که به روش نمونه گیری تصادفی ساده، از بین خانوارهای روستاهای شوسنی ضامنی و بابامیدان از شهرستان رستم انتخاب شده اند. بررسی ها حاکی از آن است که به رغم اجرای طرح هادی، مشکلاتی از جمله آلودگی هوا به سبب دفع غیربهداشتی زباله ها، راکد ماندن آب و ایجاد آب گرفتگی به سبب ساخت غیراصولی جداول و معابر و گسترش آلودگی فضولات حیوانی تأثیرات منفی زیست محیطی قابل توجهی بر روستاها داشته است. از اهم یافته ها میتوان به فقدان یا نقص مطالعات محیطی به هنگام تهیه طرح ها و، همچنین، پیش بینی نکردن پیامدهای ناشی از اجرای پروژه های ده گانه بر محیط زیست روستاها اشاره کرد. در نهایت، براساس یافته های حاصل از مطالعات میدانی و جمع بندی نتایج، رهنمودهایی برای بازخورد طرح ها و اصلاح رویکرد آنها نسبت به مداخله در محیط طبیعی و محیط زیست روستاها ارائه شده است. مهمترین آنها عبارت اند از اصلاح شرح خدماتی تهیه طرح ها و سوق دادن آنها به سمت اولویت بخشی به مطالعات محیطی و، همچنین، رویکرد بوم محور در تهیه و اجرای   طرح ها.

در سه دهه آخر قرن بیستم میلادی، به موازات تحولات اولیه روانشناسی محیط، تغییرات علمی، فناوری و فرهنگی مهمی در محیط کالبدی زندگی انسان پدید آمد. تأثیر بیان و جاری شدن این تحولات در مباحث روانشناسی محیط و علوم رفتاری منجر به تغییر مبانی طراحی فضای شهری متکی بر فضا و زمان بوده است. پس از ورود مباحث بیان شده به ساحت نظری این حوزه، موضوع ادراک نیز بسیار اهمیت یافته و از ارکان آن تلقی شده است. مسئله بنیادین ادارک محیط شهری ساخته شده در زندگی مردم، فهم چیستی معنای محیط آن است. کیفیت فضا، هویّت مکانی، تعاملات اجتماعی و اجتماع پذیری و ارتباطات غیر کلامی از حوزه هایی هستند که دیدگاه و نگرش انسان ها را در تعریف چیستی فضای شهری شکل می دهند. این حوزه ها، بهویژه در مناظر شهری بافت های فرهنگی تاریخی، همواره شاخص های هویّت و حس تعلق به مکان را در ارتباط با انسان و محیط بیان کرد و پاسخگوی نیازهای مادی و معنوی انسان ها بوده اند؛ به بیان دیگر، احساس تعلق به مکان و یافتن هویّت مکانی خاص، سبب افزایش ارتباط انسان با محیط و، در نتیجه، ارتقای کیفیّت مطلوب کالبد و منظر شهری شده است. این تحقیق، با هدف بررسی چگونگی ارتقای کالبد و منظر شهری از طریق احیای ارزش های        فرهنگی تاریخی خیابان مدرس کرمانشاه، با استفاده از تکنیک فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) اجرا شده است. یافته های تحقیق، براساس داده های پرسشنامه، در دو بخش دیدگاه متخصصین و دیدگاه غیر متخصصین، توسط نرم افزارEXPERT CHOICE  تحلیل و بررسی شده اند. نتایج این یافته ها نشان دهنده حوزه ها، مؤلفه ها و شاخص های مؤثر و با اهمیت بر طراحی منظر شهری خیابان مدرس، برای نیل به هدف تحقیق هستند. همچنین، این نتایج بیانگر به کارگیری عملی این عناصر در طراحی منظر شهری خیابان مدرس در راستای احیای ارزشهای فرهنگی تاریخی شهرند.

سکونتگاه های انسانی، به عنوان یک پدیده مکانی فضایی، همواره تحت تأثیر عوامل متعدد طبیعی و انسانی هستند و پیوسته در بستر زمان تغییر می یابند. یکی از این عوامل تأثیرگذار، صنعت است. در ایران نیز صنعت تحولات گستردهای را در جامعه، به ویژه تحول سکونتگاه ها و تبدیل روستاها به شهر، بر جای گذاشته است. در این پژوهش، تأثیر صنعت بر تحول نظرآباد بررسی شده است. نتایج تحقیق، که با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و داده های ثانوی استخراج شد، نشان داد که صنعت سبب توسعه کالبدی فضایی نظرآباد شد تا از روستایی با جمعیت 799 نفری سال 1335 و وسعت 6 هکتاری، به شهری با جمعیت 97722 نفر، و وسعت 3574 هکتار در سال 1385 برسد.

جمعیت شهرنشین در مدت زمان حدود پنجاه و پنج سال، از اولین سرشماری در سال 1335 تا سرشماری سال 1390، بیش از 8 برابر شده و ضریب شهرنشینی را به بیش از دو برابر افزایش داده است. بیشترین رشد سالیانه شهری شدن جمعیت در فاصله بین دو سرشماری 1355 و 1365 بوده است. از نظر طبقه بندی جمعیتی شهرها، دسته شهرهای کوچک با جمعیت کمتر از 25 هزار نفر، از نظر تعداد در طول هفت سرشماری رشد داشته اما از جهت سهم در جمعیت شهری کشور کاهش قابل توجهی را تجربه کرده اند. در مقابل، سهم جمعیت شهرهای بزرگ و کلانشهرها افزایش یافته است. کلانشهر تهران، به عنوان مرکز جذب جمعیتی در این دورهها عمل کرده و با بقیه شهرهای بزرگ از جنبه جمعیتی، فاصله زیادی داشته است. شاخص اولویت شهری، همواره بیش از 1 بوده گرچه تفاوت های زیادی در استان های کشور وجود داشته است که شاخص های شهرنشینی این تفاوت ها را به طور دقیق تر نشان می دهند. گرچه یافته های این بررسی نشان می دهد که توزیع نقاط شهری در کشور و در استان ها متعادل تر شده است، جمعیت شهری متمرکزتر گردیده است.

یکی از معیارهای توسعه رفاه اجتماعی، افزایش سطح ایمنی جامعه و دسترسی مناسب و مطلوب شهروندان به زیر ساخت های ایمنی در زمان بروز مخاطرات و بحران های شهری است. مکانیابی مطلوب مراکز خدمات امداد در کنار سایر کاربری های اساسی، یکی از عوامل مهم در پایداری عملکرد مراکز خدمات رسان در مواقع بروز مخاطرات شهری و افزایش ضریب ایمنی شهری به شمار می رود. گسترش همه جانبه و پرشتاب شهر کرج، به عنوان یک کلان شهر در دهه های اخیر، و عدم فرصت کافی در ساماندهی بافت های شهری و فراهم سازی زیرساخت های مناسب شهری سبب شده که پیامدهای نامطلوب و اثرگذار در افزایش توسعه فضای شهری و منطقه ای و ناکارآمدی رفاه شهروندان را در پی داشته باشد. در پژوهش حاضر، با توجه به تنوع ملاک های مکانیابی برای هر یک از مراکز امدادرسانی و نقش های مختلف هر یک از آنها در هنگام وقوع حادثه، ایستگاه های آتش نشانی به عنوان یکی از مهم ترین مراکز در تأمین ایمنی شهرها انتخاب شده است. در پی آن، الگوی مکان یابی مراکز آتش نشانی بر اساس چهار معیار تأثیرگذار اصلی به ترتیب اهمیّت جمعیت، شبکه معابر، شعاع عملکرد و کاربری اراضی شهری سنجش می شود. از سوی دیگر، چهارده زیر معیار و شش گزینه طرح ریزی و با استفاده از منطق فازی در چهار چوب تحلیل سلسله مراتبی و بهره گیری از ابزارهای تحلیل مکانی جهت دستیابی به الگوی توزیع و پراکنش بهینه این کاربری در سطح منطقه چهار کرج طرح ریزی می شود. در ادامه، با وزن دهی و امتیازبندی معیارها زیرمعیارها و گزینه ها، بهترین مکان ها و اولویت های بعدی برای احداث مراکز آتش نشانی مشخص شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که مدیران شهری، به هنگام مواجهه با تغییرات و توسعه آتی فضای شهری و تغییر ترتیب اهمیّت معیارها و زیرمعیارها قابلیّت انتخاب گزینه مناسب و اولویت های بعدی را خواهند داشت.