برنامه ریزی کالبدی

برنامه ریزی فضاهای کالبدی و سکونت گاه های شهری و روستائی راهی برای رسیدن به سطح توسعه پایدار است که این برنامه ریزی می بایست با شناسائی وضع موجود ،توان مندی های بالقوه و بالفعل با شناخت محیط در بخش های طبیعی، انسانی و اقتصادی و کالبدی صورت پذیرد. شهر و روستا به دنبال تعادل بخشی در عملکرد و فعالیت های روزمره خود هستند ،گرچه نقش شهر با تولیدات صنعتی و فعالیت بخش خدمات و صنایع دستی و صنایع وابسته به محصولات کشاورزی مستقر در روستاها مشخص می گردد و روستا ها نیز با تولید محصولات کشاورزی و فراهم نمودن موادغذایی نقش خود را نشان می دهند، اما آنچه اهمیت دارد این است که کلیه عملیات توسط موجودی به نام انسان صورت می پذیرد که در سکونت گاه های شهری و روستائی زیست می نماید و شکل گیری این سکونت گاه ها چه در شهر و روستا در زمان حاضر نیاز به یک برنامه ریزی دارد، هرچند سکونت گاه ها امروزه بسیار متفاوت تر از قبل از لحاظ تیپ ظاهری و پایداری می باشد.اهمیت پرداختن به این موضوع همین بس که بخش زیادی از درآمدهای اقتصادی افراد در طول زندگی صرف هزینه تهیه مسکن می شود و از طرفی محدودیت زمین در شهرها و بالا رفتن قیمت ها حتی در روستاها لازمه ساماندهی و برنامه ریزی فضای کالبدی سکونت گاه های شهری و روستائی را ضروری می نماید.

نزدیک به سه دهه از اجرای طرح های هادی در نواحی روستایی کشور می گذرد و صرف اعتبارات ملی در مراحل مختلف تهیه و اجرای آن، تحول گسترده در زمینه های کالبدی- فضایی، مانند دگرگونی در بافت کالبدی روستا، تغییر در الگوی ساخت مساکن، هماهنگی در شبکه ی معابر روستا و تسهیل در امر رفت و آمد روستاییان را فراهم آورده است. هدف از انجام این پژوهش، ارزیابی آثار کالبدی اجرای طرح هادی روستایی در دهستان کرخه در شهرستان اهواز است. این پژوهش، بر مبنای هدف از نوع کاربردی و از نظر ماهیّت و روش، توصیفی- تحلیلی است و در چهار بعد مسکن، شبکه ی معابر، کاربری اراضی و بهداشت محیط در نتیجه ی اجرای طرح های هادی روستایی انجام شده است. برای گردآوری اطلاعات، از تلفیق روش های اسنادی و میدانی استفاده شده و بر اساس آن با توجه به حجم جامعه ی آماری (1333 خانوار)، حجم نمونه خانوارها بر پایه ی فرمول کوکران برابر 298 خانوار به دست آمده است. نتایج تحلیل داده ها نشان می دهد، میزان اثرگذاری طرح هادی در روستاها در هر چهار بُعد رابطه ی معناداری دارند. بر این اساس می توان نتیجه گرفت که اجرای طرح هادی روستایی در عمل موجب بهبود در متغیّرهای مورد بررسی به ترتیب در مسکن روستایی، شبکه ی معابر، بهداشت محیط و کاربری اراضی در سطح دهستان کرخه شده است که به معنای ایجاد بافت فیزیکی نسبتاً منظم و مناسب برای سکونتگاه های روستایی است.

هدف از انجام این پژوهش، برنامه ریزی کالبدی معماری و ساماندهی مکانی و فضایی عملکردهای شهری در محدوده شعاع 800 متری فلکه دفاع مقدس شهر رشت می باشد. این نوع مطالعات به دلیل تاثیرگذاری همه جانبه بر کلیه طرح های مرتبط با مباحث کالبدی نظیر طرح های معماری، شهرسازی، طراحی شهری و ارتباط آن با برنامه ریزی به عنوان زیربنای فکری مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و شهری دارای ماهیتی غیرقابل انکار می باشد. بدین منظور ابتدا شناخت محله مورد نظر و بررسی مشکلات و نیازهای شهروندانی که در آنجا زندگی می کنند، از طریق تدوین پرسشنامه ای مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین با استفاده از مدل سوات نقاط قوت، ضعف، تهدیدها و فرصت های محله مورد نظر، مورد بررسی قرار گرفته و با استفاده از ماتریس های مطلوبیت و ظرفیت ارتباط بین کاربری های موجود در محله بررسی شده است. سپس با مشخص نمودن اهداف کلان و خرد به ارائه راهبردها و سیاست هایی جهت پیشبرد اهداف پژوهش پرداخته و با مشخص نمودن سرانه های موجود و سرانه های مطلوب و همچنین پیش بینی نرخ رشد جمعیت در بیست سال آینده به ارائه راهکارهای مناسب، جهت بهبود فضای کالبدی و زیستی این محدوده پرداخته شده است. با توجه به نتایج حاصل از پرسشنامه مهمترین نیازهای کالبدی این محدوده به ترتیب کاربری های فرهنگی، ورزشی و درمانی می باشد. همچنین مهمترین مشکلات محله از دیدگاه ساکنین به ترتیب، نبود آسفالت مناسب، کمبود کتابخانه و سر و صدای ناشی از تردد وسایل نقلیه می باشد. بر این اساس راهکارهایی همچون استفاده از بناهای مخروبه و اراضی خالی، جهت رفع کمبود کاربری های مورد نظر؛ کاشت گل و گیاه جهت کاهش آلودگی صوتی و ایجاد توازن در توزیع و جانمایی کاربری ها جهت رفع کمبود ها ارائه شد. در مجموع طبق بررسی های به عمل آمده می توان اینگونه نتیجه گرفت که برنامه ریزی کالبدی معماری و ساماندهی عملکردهای شهری با توجه به تامین نیازهای نسل آینده نقش بسزایی در توسعه پایدار شهری دارد. همچنین ساماندهی کالبدی فضاهای شهری می تواند منجر به رونق اقتصادی و سرزندگی فضاهای شهری گردد.

توجه به فضای شهری و برنامه ریزی کالبدی فضاها جهت بالا رفتن سطح کیفی آن ها از جمله مواردی است که امروزه مورد توجه بسیاری از معماران و شهرسازان قرار گرفته است. توجه به نیازهای کالبدی یک فضای شهری ، برقراری پیوند میان عملکردها و عناصر بصری محیط و ارتباط آن ها با اعمال و رفتار اجتماعی شهروندان جهت درک بهتر آن فضای شهری در ساماندهی کالبدی محیط شهر موثر خواهد بود. بنابراین در این پژوهش سعی بر آن بوده تا بررسی شود که نقاط قوت و ضعف موجود در محدوده مورد مطالعه کدام است؟ هم چنین فرصت ها و تهدیدات محدوده مورد مطالعه در کجاست؟ بنابراین با بررسی وضع موجود یک فضای شهری و تحلیل و واکاوی نقاط ضعف و قوت آن حوزه ، اشکالات مربوط به قرارگیری فضاهای مورد نظر بیان می شود. بدین منظور ابتدا به شناخت حوزه مورد نظر پرداخته و با تحلیل در آن منطقه، نیازهای کاربران هم چنین عوامل موثر و تاثیرگذار در آن فضا از نظر کالبدی و اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته است. هدف از این پژوهش مطالعه و بررسی وضع موجود در میدان فردوسی (جداره شمال غربی حد فاصل خیابان شهید قروی و غرب خیابان انقلاب )، هم چنین برنامه ریزی کالبدی معماری و ارائه طرح ساماندهی مکانی و فضایی عملکردهای شهری در آن حوزه می باشد. روش پژوهش در این مطالعات با رویکردی توصیفی تحلیلی است که از طریق جمع آموری اطلاعات و حضور در محل به تحلیل آن ها پرداخته و با ارائه جداولی swotنقاط قوت و ضعف مکان مورد نظر را بیان و در جهت بهبود وضع موجود آن راهکارهایی ارائه شد تا بتوان کیفیت آن نقطه از فضای شهری را برای شهر و افراد آن بالا برد و فضایی توام از سرزندگی را برای شهر فراهم کرد. هم چنین میتواند این راهکارها به منظور اصلاح آن محیط مورد استفاده طراحان شهری و معماران قرار گیرد.

در دهه اخیر حجم قابل توجهی از کتاب ها و مقاله های علمی در ایران در شاخه های مختلف دانش جغرافیا انتشار یافته است. اغلب این نوشته ها به مسایل خاصی پرداخته اند، هرچند به ندرت حاوی مطلبی درباره شرح و تبیین انواع مفاهیم و اصطلاحات این رشته بوده اند. افزون بر این، مفاهیمی که به کار رفته اند، کمتر از لحاظ معنایی به درستی در تناسب با مباحث و در مواردی حتی نادرست و گمراه کننده بوده اند؛ این نکته به ویژه در مورد خطاهای وارد شده از راه ترجمه این مفاهیم به فارسی صادق است. علاوه بر این، آنچه در این نوشته ها بیش از هرچیز مورد غفلت واقع شده، گرایش ها و رویکردهای نوین در جغرافیا، بویژه مباحث فضایی و نظریه های برنامه ریزی بوده است. در مقابل، آنچه بیشتر مورد عنایت بوده، مقاله های مبتنی بر مطالعات موردی دانشجویان در قالب  پایان نامه های تحصیلی بوده است. در نتیجه، نوعی ابهام در تبیین و کاربرد مفاهیم بنیادین و افزون بر آن، سردرگمی دانشجویان این رشته پدید آمده است. هدف اصلی از این مقاله کوشش در راه شرح و تبیین مفاهیم کلیدیِ مطرح در مباحث مربوط به فضا و برنامه ریزی فضایی در چارچوب جغرافیای کاربردی است.

در دهه اخیر حجم قابل توجهی از کتاب ها و مقاله های علمی در ایران در شاخه های مختلف دانش جغرافیا انتشار یافته است. اغلب این نوشته ها به مسایل خاصی پرداخته اند، هرچند به ندرت حاوی مطلبی در باره شرح و تبیین انواع مفاهیم و اصطلاحات این رشته بوده اند. افزون بر این، مفاهیمی که به کار رفته اند، کمتر از لحاظ معنایی به درستی در تناسب با مباحث و در مواردی حتی نادرست و گمراه کننده بوده اند؛ این نکته به ویژه در مورد خطاهای واردشده از راه ترجمه این مفاهیم به فارسی صادق است. گذشته از این، گرایش ها و رویکردهای نوین در جغرافیا، بویژه مباحث فضایی و نظریه های برنامه ریزی بیش از هرچیز مورد غفلت قرار گرفته است. در مقابل، آنچه بیشتر مورد عنایت بوده، مقاله های مبتنی بر مطالعات موردی دانشجویان در همان قالب پایان نامه های تحصیلی بوده است. نتیجه آنکه نوعی ابهام در تبیین و کاربرد مفاهیم بنیادین و افزون بر آن، زمینه سردرگمی دانشجویان این رشته پدیدار شده است. هدف اصلی از این مقاله کوشش در راه شرح و تبیین بعضی مفاهیم کلیدیِ مطرح در مباحث مربوط به فضا و برنامه ریزی فضایی در چارچوب جغرافیای کاربردی است.

در فرآیند تغییر الگوی زندگی جوامع روستایی متأثر از گسترش شهرنشینی در دهه های اخیر و تغییر در نوع و دامنه روابط متقابل شهر و روستا در ایران، دورنمای عظیمی از تحولات وسیع در نحوه زندگی، مناسبات اجتماعی و اقتصادی روستاییان همراه با احساس نیاز به تأمین مفهوم سرزندگی در جوامع روستایی البته با ماهیتی متفاوت در مقایسه با یک سکونتگاه شهری، در جریان است. از این رو تحقیق حاضر به بررسی اثربخشی طرح هادی روستایی در آفرینش سکونتگاه های روستایی سرزنده مطابق با خواسته ها و نیازهای واقعی ساکنان این جوامع پرداخته است. این پژوهش، از نوع کاربردی و روش آن توصیفی پیمایشی است. جامعه آماری این تحقیق سه روستای دارای طرح هادی و سه روستای فاقد طرح هادی، واقع در دهستان غنی بیگلو در شهرستان زنجان را تشکیل می دهند. روش گرداوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی و روش تجزیه و تحلیل آن ها با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی صورت گرفته است. نتایج تحقیق نشان می دهد، اجرای طرح هادی به بهبود و ایجاد پیشرفت کمّی و کیفی مؤلفه های سرزندگی به ویژه وضعیت کالبدی روستاهای مورد مطالعه انجامیده است.

تحولات منجر به چالش های عمده توسعه پایدار روستایی در ایران را می توان در پنج عامل چالش های اقتصادی، مدیریتی و برنامه ریزی، محیطی، اجتماعی و فیزیکی کالبدی طبقه بندی کرد. تحولات کالبدی جامعه روستایی کشور و از جمله استان گیلان را می توان از دو منظر مورد بررسی قرار داد. بخشی از تحولات تحت تأثیر برنامه های دولت (به ویژه تهیه و اجرای طرح های کالبدی) قرار گرفته است و بخشی دیگر نیز به صورت ارگانیک و در طی زمان رخ داده است. به همین منوال، در کارکرد سکونتگاه های روستایی نیز تغییرات گسترده ای به وجود آمده است. تحول در نظام کشاورزی، روابط بین سکونتگاهی، مناسبات شهر و روستا و تغییر در شکل و الگوی مسکن از جمله این تغییرات است. نکته حائز اهمیت در این تحولات تأثیرپذیری آنها از شرایط جغرافیایی است (که در وجه عینی فضا قابل مشاهده و تأمل است). این مقاله، که با استفاده از روش تحقیق کیفی به انجام رسیده است، این سؤال اساسی را محور بحث خود قرار داده که «تحولات کالبدی سکونتگاه های روستایی استان، با چه نوع چالش هایی در راه توسعه پایدار رو به رو است و بر مبنای این تحولات چه الویت های راهبردی برای توسعه کالبدی روستاهای استان وجود دارد؟ نتیجه این بررسی نشان داد که کاهش 30درصدی اراضی کشاورزی و افزایش40درصد نقاط شهری در طی سی سال اخیر، آسیب پذیری در برابر حوادث طبیعی، تغییر در کارکرد سکونتگاه های روستایی و ضعف در وابستگی کارکردی از عمده ترین چالش های کالبدی استان است. با وجود تلاش قابل توجهی که در سه دهه اخیر برای تحقق توسعه کالبدی در نواحی روستایی انجام گرفته است، فقدان برنامه ریزی استراتژیک مانع تدوین الگوی مناسب توسعه کالبدی در این استان بوده است.

تاب آوری شهری یک مفهوم نسبتاً جدید در مطالعات شهری و شهرسازی می باشد لذا برنامه ریزی شهری نقش حیاتی در شکل گیری شهرهای انعطاف پذیر دارد. که جهت این فعالیت برنامه ریزی استراتژیک در جهت کالبد شهری برای انطباق موضوع لازم می باشد. بنابراین جهت هرجه بیشتر کاهش و جلوگیری از خسارات آن نیازمند مطالعه و بررسی در ابعاد موضوع می باشد. پژوهش حاضر با ماهیت توسعه ای-  کاربردی و روش توصیفی- تحلیلی به بررسی موضوع در شهر ایلام پرداخته است. از آنجا که پیش بینی لرزه ای بر پایه روش های آماری می تواند نتایج قابل قبولی ارائه دهد؛  این پژوهش با بهره گیری از مدل COPRAS و GIS، نرم افزارهایGRAFER، MINITAB، VISIO، Excel و SPSS به بررسی موضوع پرداخته است. نتایج تحقیق نشان داده است بر اساس مدل COPRAS میانگین تاب آوری در مناطق برابر 65 درصد بوده است. که خسارت کالبدی در اثر زلزله تا شدت 5 مرکالی با استفاده از وزن متغیرها در نواحی ترکیب که منجر به رتبه بندی تاب آوری در شهر ایلام گردید. همچنین با توجه به نتایج مدل های آمار فضایی مورد استفاده در شهر ایلام 17/54 درصد از نواحی شهر با حفظ وضع موجود در مقابل خطرات و ناآرامی ها تاب آور می باشد.

امنیت در محیط های مسکونی روستایی از جمله عوامل انسانی و محیطی است که با تاثیرپذیری از برنامه ریزی و طراحی این مجموعه ها، کیفیت زندگی انسان ها را ارتقاء می بخشد. هدف از انجام این پژوهش بررسی اثرگذاری برنامه ریزی کالبدی بر امنیت ساکنین روستاهای مورد مطالعه به ویژه امنیت اجتماعی روستاییان است. پژوهش حاضر، از حیث هدف «کاربردی» و به لحاظ روش و ماهیت «توصیفی - تحلیلی» است. واحد تحلیل، خانوارهای روستایی واقع در 3 دهستان تبادکان، طوس و درزآب است که دارای طرح هادی است که از مجموع 2356 خانوار روستایی، حجم نمونه ای با فرمول کوکران با خطای 075/0 درصد، تعداد 163 خانوار با روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شدند. سنجش میزان امنیت، توسط 13 شاخص امنیت اجتماعی و 11 شاخص برنامه ریزی کالبدی صورت گرفته است. جهت تحلیل داده ها از آزمون های آماری پیرسون، آزمون تی تک نمونه ای، رگرسیون و تحلیل مسیر استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان داد که متغیر برنامه ریزی کالبدی در سطح روستاهای نمونه با میانگین 06/2 در حد متوسط به پایین است که با توجه به نتایج آزمون  Tتک نمونه ای شاخص کیفیت ساختمان با مقدار 8.15 در برنامه ریزی های کالبدی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. متغیر امنیت اجتماعی نیز با میانگین 42/3 وضعیت متوسطی در بین روستاهای موردمطالعه داشته است و شاخص امنیت فردی با میانگین 73/2 در پایین ترین سطح قرار دارد. با توجه به نتایج همبستگی پیرسون مشخص شد بین برنامه ریزی کالبدی و احساس امنیت اجتماعی رابطه معنی دار و مستقیم (045/۰) وجود دارد. نتایج حاصل از تحلیل مسیر نشان می دهد شاخص های اندازه قطعات با ضریب تاثیر 255/0 و سازگاری با ضریب تاثیر 254/0 بیشترین میزان اثر را بر احساس امنیت اجتماعی دارد.

ارزیابی و پایش برنامه های مدیریت خطرپذیری از شاخص های مدیریت هوشمند شهری است. در این تحقیق ضمن تأکید بر الزامات شهر هوشمند، به نقش کلیدی مدیریت هوشمند در پشتیبانی از تصمیم گیری برای پیشگیری، آمادگی و کاهش خطرپذیری کالبدی یک شهر برای زمین لرزه اشاره می گردد. روش مطالعه از نوع کتابخانه ای و شامل گردآوری اطلاعات و سوابق موضوع، غربالگری، دسته بندی و تحلیل توصیفی می باشد. بدین منظور از مفهوم پشتیبان تصمیم گیری هوشمند استفاده گردید. نتایج نشان داد با اعمال مدیریت هوشمند و به کارگیری فنآوری های نوین میزان مخاطرات زمین لرزه کاهش می یابد. شیوه های سنتی از انعطاف پذیری، خوداصلاحی و تطابق پذیری لازم برای مواجهه کارآمد با زمین لرزه برخوردار نیستند. کارآمدی الگوی مدیریت هوشمند از طریق مداخله در نظام برنامه ریزی کالبدی شهر مستلزم بهره مندی از سامانه های هوشمند اطلاع رسانی وقوع زمین لرزه و پایش زیرساخت های شهر است که می توان با طراحی سامانه ای، میزان مداخله پذیری مدیریت شهری را به صورت هوشمندانه در یک شهر و قبل از وقوع زمین لرزه تعیین نمود.

در گوشه و کنار فضاهای شهری ایران بخصوص در بافت قدیمی برخی مناطق شهر تهران مانند منطقه 9، گونه ای از اراضی و فضاهای شهری به چشم میخورد که تاکنون در نظام قانونی و برنامه ریزی شهری کشور تعریف خاصی از آنها ارائه نشده است. در اصطلاح شهری به این زمین ها، بافت های فرسوده و مناطق حاشیه ای و یا بافت فرسوده گفته می شود. به طور کلی علل و پیامد مناطق حاشیه ای و بافت های فرسوده علاوه بر نازیبایی کالبدی، مشکلات امنیتی، و مشکلات زیست محیطی، در چهار گروه علل اقتصادی، اجتماعی، علل حقوقی، علل قانونی وعلل کالبدی- زیست محیطی خلاصه می شود. از آنجا که منطقه 9 شهرداری تهران دارای بافت فرسوده بیشتری نسبت به سایر مناطق می باشد، لذا در این مطالعه قصد داریم به بررسی مدیریت بافت فرسوده شهری (نمونه موردی: منطقه 9 شهر تهران) بپردازیم. در این پژوهش با استفاده از مشاهدات میدانی و مصاحبه و به کمک نقشه های شهری، به تحلیل و بررسی مدیریت بافت فرسوده شهری منطقه 9 شهرداری تهران به عنوان یکی از مناطق مرکزی و مهم این شهر پرداخته شده است. نتایج حاصل نشان میدهد مهمترین علل بروز و شکل گیری بافت فرسوده در منطقه 9 شهر تهران عبارت اند از: فرسودگی شدید بناهای موجود در بافت قدیمی، مشکلات مربوط به شبکه معابر بافت، بدون استفاده شدن بعضی از عناصر شهری، تراکم و پیوستگی بافت، مسائل ناشی از مصالح به کار رفته و نحوه مرمت بناها، کمبود خدمات و تاسیسات و تسهیلات شهری و زیربنایی و همچنین برخی مشکلات ناشی از ضعف قوانین در تصاحب و اصلاح کاربری بافت های فرسوده و مشکلات مدیریتی شهرداری منطقه 9 تهران. واژگان کلیدی: برنامه ریزیِ کالبدی، بافت های فرسوده، زیباسازی، منطقه 9 شهرداری.

     ساماندهی بافت های تاریخی شهر بر اساس الزامات پدافند غیرعامل به دلیل رابطه ی تاریخ، مردم، فضا و فعالیت های آن ها از اساسی ترین فرآیند های برنامه ریزی کالبدی از منظر پدافند غیرعامل است. هدف اصلی این پژوهش ارزیابی و بررسی بعد کالبدی و مؤلفه های آن در بافت تاریخی شهر ارومیه از منظر پدافند غیرعامل می باشد. پژوهش حاضر از نظر زمانی طولی(آینده نگر)، از نظر نتایج کاربردی و از نظر هدف توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص است که از نظر فرآیند اجرای پژوهش، کمی می باشد و در نهایت از نظر  نوع هدف توصیفی-تحلیلی و از نظر منطق اجرای پژوهش استقرایی می باشد. روش گردآوری اطلاعات به دو صورت میدانی و اسنادی می باشد. ابزار گردآوری داده ها شامل مشاهده و پرسش نامه می باشد. حجم نمونه این پژوهش شامل متخصصان این امر به تعداد 100 نفر که به صورت روش غیر تصادفی و هدفمند از میان کارشناسان خبره انتخاب گردیده است. برای تحلیل داده های گردآوری شده از آزمون های t تک نمونه ای و برای تحلیل متغیرها از تحلیل همبستگی اسپیرمن استفاده شده است که به صورت ارزیابی از طریق نظریات متخصصین صورت گرفته است. همچنین جهت ارتباط یابی میان مولفه ها از روش تصمیم گیری دیمتل استفاده شده است. جهت ارزیابی روایی پرسش نامه از متخصصین این موضوع و در جهت ارزیابی پایایی پرسشنامه نیز از آزمون آلفای کرونباخ استفاده شده است که مورد تأیید واقع شده است. در این پژوهش از مولفه های کالبدی، عملکردی، انسانی، دسترسی و انعطاف پذیری فضا استفاده شده است. نتایج این پژوهش نشانگر این است که با توجه به نتایج آزمون همبستگی اسپیرمن، متغیر مستقل کالبدی نسبت به سایر مولفه ها رابطه قوی تری با بعد کالبدی از منظر پدافند غیرعامل را دارد همچنین نتایج مدل دیمتل نشانگر این است که مولفه کالبدی بیشترین ارتباط و مولفه دسترسی کمترین ارتباط را با سایر مولفه ها دارد.