نگره

شمایل نگاری مذهبی در ایران اسلامی از مهم ترین مآثر هنر شیعی است. پیشینه این هنر در ایران نشانگر رویکرد تنزیهی در آن با هدف بی پیرایه نشان دادن اولیای الهی و منزه دانستن آنان از تشبیهات این جهانی است. این رویکرد در آثار اصیل نگارگری و پس از آن در آثار خیالی نگاری قابل مشاهده است. با سیطره یافتن تجربه گرایی (اثبات گرایی) بر اندیشه هنرمند معاصر از یک سو و تبادلات فرهنگی و هنری میان جوامع از سوی دیگر، روند تشبیه گرایی و عینیت بخشیدن به شمایل ها در هنر معاصر ایران فزونی یافته است. این مقاله با اتخاذ روش تحلیلی و توصیفی، ضمن مروری بر تاریخ شمایل نگاری و مبانی نظری آن نزد هنرمندان شیعی، می کوشد تا وضعیت حال حاضر این هنر را در ایران بررسی کند. 33 نمونه مصادیق شمایل نگارانه در این مقاله از آثار پیشین نگارگری، آثار هنرمندان نقاش و نگارگر معاصر و نیز آثاری بدون امضا انتخاب شده اند که روند این هنر را بازمی نمایانند.

همزمان با شروع نهضت ترجمه در جهان اسلام، تعداد بسیاری از منابع فلسفی و الهیات به زبان عربی برگردان شد و اندیشمندان از این منابع استفاده کردند. فلوطین از فیلسوفان قرن سوم میلادی با فلسفه نو افلاطونی، به دلیل نزدیک کردن اندیشه های افلاطون و ارسطو به یکدیگر توانست بر اندیشه های بسیاری از فیلسوفان اسلامی، تأثیر گذارد؛ چنان که می توان اثر بسیاری از اندیشه های فلوطین را در افکار فلسفی عارفان اسلامی، زیبایی شناسی و هنر در فرهنگ اسلامی و بر پیکره فهم دینی مسلمانان یافت. هدف این مقاله بررسی آراء فلوطین در باب هنر و بازتاب آن در زیبایی شناسی هنر اسلامی، با تاکید بر حوزه کتاب آرایی و معماری است. سوالاتی که مقاله به آن ها پاسخ می دهد: -  آراء فلوطین در باب هنر و زیبایی شناسی کدامند؟ - شاخصه های زیبایی شناسی هنر اسلامی چیست؟ - کدام یک از آراء فلوطین در زیبایی شناسی هنر اسلامی دیده می شود؟ یافته های تحقیق نشان می دهد که آراء مطرح شده از سوی فلوطین در باب هنر، بر اصول و سنت کتاب آرایی و معماری ایرانی _ اسلامی تأثیر گذار بوده و نظریات فلوطین پس از بازاندیشی و بازنویسی توسط متفکران مسلمان، به هنر ایرانی _ اسلامی راه یافت. این اصول عبارت اند از: نور بسیط و منتشر، رنگ های تخت و خالص با منشاء فلزی، حرکات مارپیچ و دایره وار که متأثر از فلسفه وحدت وجودی فلوطین است. روش تحقیق مقاله، توصیفی _ تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات آن، کتابخانه ای می باشد. جامعه آماری شامل نمونه های آثار کتاب آرایی و معماری ایرانی _ اسلامی به شیوه گزینشی است.

چهره های کتاب قابوس نامه با دیگر نمونه های تصویرگری کتاب ایران تفاوت های بارزی دارد؛ شیوه طراحی متمایز برخی از اجزای چهره مانند چشم ها، لب و دهان، موهای سر و محاسن که به شکل گیری حالات ویژه ای منجر شده است نشانه هایی از حضور سبکی خاص در نحوه تصویرگری این اثر دارد که علاوه بر تأثیر پذیری از متن از موقعیت تاریخی، سیاسی و اجتماعی منطقه طبرستان طی دوره مورد نظر نیز نشئت گرفته است. این مقوله با هدف بررسی شیوه چهره پردازی این کتاب از منظر هنر ایران به تبیین دلایل تأثیر گذار بر آن با روش توصیفی- تحلیلی و مطالعه نمونه های موجود می پردازد و در نهایت این نتیجه حاصل می شود که چهره پردازی در آن با خصلت چهره های اصیل ایرانی انجام گرفته است ضمن اینکه نمودهایی از شیوه طراحی چهره در فرهنگ های دیگر را نیز در خود مستتر دارد.

شرفنامه قدیمی ترین تاریخ تفصیلی نوشته شده درباره کردهاست. مؤلف آن امیر شرفخان بدلیسی از کودکی در دربار صفوی پرورش یافته بود و به واسطه موقعیت ایلی و خانوادگی سال ها از طرف پادشاهان صفوی مصدر امیری را داشت. از میان نسخه های متعدد این تاریخ، نسخه نگهداری شده در کتابخانه بودلیان، به عنوان تنها نسخه مصور، از اهمیت زیادی برخوردار است. این نسخه شرفنامه تاکنون از نظر محققان حوزه نگارگری ایرانی پنهان مانده و پیش از این در مورد آن هیچ پژوهشی انجام نگرفته است. این مقاله نسخه مذکور را، که شامل بیست نگاره بوده و در 1005 ه.ق خاتمه یافته است، معرفی و آن را با نام شرفنامه بودلیان نامگذاری می کند. روش انجام پژوهش تاریخی- توصیفی و تحلیلی است و گردآوری اطلاعات آن با روش کتابخانه ای انجام گرفته است. تحقیق پیش رو در پی پاسخ به دو پرسش است: این نسخه شرفنامه به حمایت چه کسی و توسط کدام نگارگر یا نگارگران و در چه شرایطی تهیه شده است؟ تأثیرات چه مکتبی را در نگاره های آن می توان مشاهده کرد؟  مطالعه حاضر نشان می دهد که این نسخه در زمان حیات مؤلف آن (شرفخان بدلیسی) مصور شده و نگارگر آن یا خود شرفخان است و یا از اشخاصی است که در کتابخانه او مشغول فعالیت بوده اند. همچنین ویژگی های سبکی نسخه مذکور گویای تأثیر پذیری آن از اصول نگارگری ایرانی و به ویژه مکتب صفوی است.

از مهم ترین ویژگی های یک اثر هنری که می تواند بیانگر مفاهیم به کاررفته در آن باشد، ترکیب بندی و عناصر بصری آن است. این پژوهش که در آن نگاره های دربار جمشید و دربار فریدون از شاهنامه ی طهماسبی انتخاب و موردمطالعه قرارگرفته اند، به این سؤالات پاسخ داده است که چه عناصر بصری مشترک و با چه شباهت ها و تفاوت های مفهومی، در این نگاره ها به کاررفته و هرکدام نگاره، نقاش بهتر توانسته است عظمت دربار را به تصویر بکشد؟ هدف از انجام این پژوهش، مطالعه ی ترکیب بندی و عناصر بصری خط، حرکت، ریتم، و به طور کلی یافتن ارتباط هنری میان نگاره های موردبحث بوده است. به نظر می رسد به دلیل آنکه موضوع هر دو نگاره درباری است، نقاش تلاش زیادی در جهت نمایش عظمت پادشاهی به کاررفته بسته باشد. ازآنجایی که نگاره های موردبررسی در این پژوهش مربوط به یک مکتب و دوره ی تاریخی با نگارگرانی مشترک هستند و در یک نسخه ی واحد یعنی شاهنامه ی طهماسبی و با مفهومی درباری تصویرسازی شده اند، در این پژوهش، این دونگاره برای مطالعه و تطبیق در نظر گرفته شده اند. بررسی نگاره ها نشان می دهد درمجموع نگارگر در نگاره ی دربار فریدون، به لحاظ ساختار ترکیب بندی، تجسم خطوط و مفاهیم مرتبط با آن ها، ریتم و بیان عظمت درباری در مقایسه با نگاره ی دربار جمشید موفق تر عمل کرده است و در مقابل، نگاره ی دربار جمشید به لحاظ پیکره های انسانی، تحرک و پویایی بیشتری دارد. این پژوهش به روش توصیفی- تطبیقی انجام و اطلاعات آن به شیوه ی کتابخانه ای جمع آوری گردیده است.

حرم مطهر رضوی یکی از اماکن مذهبی به شمار می رود، به دلیل اهمیت این بنا برای مسلمانان سعی شده است برای ساخت آن از تزیینات و هنرهای اصیل ایرانی استفاده شود. هنر در این بنا به بهترین شکل خود بکار گرفته شده است. قالی هنری است که علاوه بر زیبایی فضا به پوشش آن کمک می کند. گل شاه عباسی یکی از نقوش مشترک در کلیه ی تزئینات و بخصوص قالی های حرم مطهر می باشد. قالی های حرم مطهر نمونه ی خوبی برای معرفی قالی مشهد می باشند. از این رو هدف از این پژوهش شناخت گونه هایی از گل شاه عباسی در قالی مشهد است. در پی این هدف سعی شده به این پرسش پاسخ داده شود که گل های شاه عباسی در قالی های حرم مطهر رضوی در مشهد چه ویژگی هایی دارند؟ این پژوهش به روش کتابخانه ای و میدانی جمع آوری شده و از لحاظ ماهیت به روش توصیفی تحلیلی به این نتیجه کلی رسیده که در  قالی های حرم مطهر 90 درصد بندهای ختایی با گل های شاه عباسی پر شده است که این از ویژگی های نقش های شاه عباسی است.گل هایی با تنوع و ظاهری متفاوت که فقط در قالی مشهد می توان آنها را دید، این ویژگی در قالی سایر مناطق دیده نمی شود. در حقیقت     می توان این گل ها را شاه عباسی مشهد نامید.

   چاپ باتیک به معنای مقاومت یا رزرو و ذخیره ی رنگ در سطح پارچه است که با مواد مقاوم، قسمتی از طرح بر روی پارچه ذخیره می شود و از نفوذ رنگ به آن قسمت از پارچه که طرح، نقش بسته جلوگیری می کند. باتیک کلمه ای جاوه ایست ولی با این وجود اصالت این هنر به چین می رسد. این نوع چاپ در ایران به نام کلاقه ای نامیده می شود. چاپ باتیک از چاپ های قدیمی است که از دوره صفوی در ایران رواج پیدا کرده است. در مورد قدمت این چاپ در هندوستان می توان به فرسک هایی که در غار آجانتا نمایش داده شده اند اشاره کرد. از آن جا که همبستگی تاریخی و فرهنگی میان دو کشور ایران و هند به دوران پیش از تاریخ می رسد و هیچ دو ملتی در جهان تا این اندازه دیرینگی تاریخی، فرهنگی و هنری نداشته اند، هدف از انجام این تحقیق بررسی ویژگی های بصری نقوش چاپ باتیک ایران و هند، وجه اشتراک و اختلاف این نقش ها از نظر بصری و چگونگی تأثیرپذیری این نقوش از فرهنگ و باورهایشان می باشد. مقاله حاضر با استفاده از شیوه تحلیلی- توصیفی ، و روش گردآوری مطالب به صورت تحقیقات کتابخانه ای و میدانی انجام گرفته است. پرسش مهم که در این زمینه مطرح شده ، بررسی ویژگیهای بصری و مقایسه تطبیقی بین نقوش و میزان تاثیر فرهنگ و باورها در شکل گیری آن می باشد. در این پژوهش بر اساس نتایج به دست آمده، محدوده ی نقش در چاپ باتیک ایران بیشتر به صورت مستطیل عمودی و در باتیک هند مربع می باشد. بیشترین نوع نقش و نوع خط غالب در چاپ باتیک هر دو کشور به نقوش گیاهی و خطوط منحنی اختصاص دارد. بیشترین راستای غالب در چاپ باتیک ایران به صورت عمود، و در باتیک هند بدون راستا می باشد. همچنین، نوع ترکیب بندی نقوش در چاپ باتیک ایران به صورت تقارن عمودی، و در باتیک هند نامتقارن می باشد. اکثر نقوش به کاررفته در چاپ باتیک هند اقتباسی از اعتقادات آیینی، اسطوره و خدایانشان بوده است.

از دوره عباسی تحولاتی در نقش سفال های ایران پدید آمد که گفته می شود یکی از دلایل آن سفال های وارداتی چین بوده است. از رایج ترین تزییناتی که روی این سفالینه ها در ایران و چین مشاهده می شود، نقش پرنده است. به همین سبب در این پژوهش مقایسه ای بر اساس الگوهای فرمی نقوش پرندگان سفالینه های ایران، در دوره عباسی (9 تا 13 میلادی) و سفال های وارداتی قرن 9 میلادی چین جهت یافتن تأثیرات متقابل سفالگری این دو تمدن بر یکدیگر صورت می گیرد.  گردآوری داده ها با استفاده از روش کتابخانه ای و مراجعه به موزه ها یا سایت های اینترنتی آن ها صورت گرفته است. برای جمع آوری نمونه ها، از سفالینه های مراکز مهم سفالگری ایران شامل گرگان، نیشابور، کاشان، ری، ساوه، آمل و کردستان و سفال های پیداشده در کشتی تجاری بلیتانگ چین استفاده شده است. برای بررسی نقوش نیز از شیوه توصیفی- تحلیلی بهره گرفته شده است.    در بررسی ریخت شناسی نقوش پرنده در سفال های چینی و مقایسه با نمونه های ایرانی که هم عصر یا متأخرتر بودند، شباهت هایی مشاهده می شود. حرکت آزاد قلم و هماهنگ شدن نقش با ظرف به کمک خم شدن یا پیچش دایره وار پرنده از ویژگی هایی است که در هر دو مشاهده می شود؛ اما تفاوت های زیادی نیز با مقایسه نمونه ها آشکار می گردد. باوجودی که روابط تجاری بین دو تمدن همسایه سبب متأثر شدن متقابل هنرهای دو منطقه شدند، اما هیچ کدام نسخه کپی از دیگری نیستند و وجود خصوصیات منحصربه فرد در نقوش هر دو منطقه، تأثیرات متقابل بین دو فرهنگ با حفظ هویت خویش را نشان می دهد...