فرهنگ رضوی

یکی از وجوه درخشان سیره امام رضا (علیه السلام) که در تاریخ گزارش شده است، نماز بارانی است که حضرت در زمان اقامتشان در خراسان اقامه فرمودند. این رویداد اهمیت بسیار زیادی دارد و از جوانب مختلف می تواند تحلیل و بررسی شود؛ هم از بُعد عبادی تربیتی و هم از بُعد سیاسی اجتماعی. از همین رو، توجه به ابعاد مختلف این بخش از سیره امام رضا (علیه السلام) می تواند راهگشای بسیاری از مسائل مورد ابتلا در جامعه اسلامی باشد. در این مقاله سعی شده است ضمن بازخوانیِ واقعه تاریخیِ نماز باران امام رضا (علیه السلام) کارکردها و آثار نماز باران مبتنی بر سیره آن حضرت در دو بُعد کارکردهای سیاسی اجتماعی و کارکردهای عبادی تربیتی بررسی و تبیین شود. یافته های این پژوهش که به اعتبار ماهیت و روش «تحلیلی توصیفی» و به اعتبار موضوع «تاریخی روایی» است، نشان می دهد مبارزه فرهنگی با نظام طاغوت، ایجاد وحدت و نشاط اجتماعی، نشر توحیدباوری و گرایش عمومی به دین، از جمله کارکردهای نماز باران در سیره رضوی است.

حقیقت و مفهوم عدالت از مباحث مهمی است که درباره خداوند و افعال او، نظام هستی و از همه مهم تر انسان و افعال فردی و اجتماعی او مطرح است. تاکنون بحث های مهمی درباره عدالت شده است؛ اما آنچه در این نوشتار بدان پرداخته شده، بررسی بن مایه و حقیقت عدالت در کلام امام رضا (علیه السلام) است. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی این پرسش اصلی را بررسی کرده است که «ریشه و بنیان عدالت در نگاه امام رضا (علیه السلام) چیست؟» متفرع بر این پرسش اصلی، این پرسش را مطرح کرده است: عدالت امری اعتباری و قراردادی است یا امری اصیل و حقیقتی واقعی؟ راه تحقق عدالت در فرد و اجتماع چیست؟ فرضیه مورد نظر این است که بن مایه عدالت در نگاه امام رضا (علیه السلام) عبارت است از حقیقت توحیدی و وحدت عدالت با این حقیقت محضه. بنابراین، عدالت امری واقعی و نفس الامری است، هرچند در امور قراردادی نیز جریان دارد. تنها راه تحقق عدالت در امور فردی، تهذیب نفس و مزیّن شدن انسان به تقواست. تحقق عدالت در حوزه اجتماعی نیز به پیاده کردن احکام و دستورهای الهی و پایبندبودن به آن در جامعه وابسته است.

مفهوم حقوق بشر به عنوان مجموعه ای از حقوق و آزادی هایی که انسان در حیات فردی و اجتماعی برای صیانت از کرامت ذاتی از آنها برخوردار است، در گفتار و کردار امام رضا (علیه السلام) شایسته تأمل است؛ چنان که به استناد آن می توان نسبت به ارتباط حقوق بشر و اسلام، به درک صحیح رسید. حضرت در کنار تبیین احکام و دستورات دین مبین اسلام، به تشریح اصول و مبانی حقوق بشر، به منظور ایجاد جامعه ای وارسته و وفادار به حقوق مردم پرداخته اند تا در نهایت طریق هدایت و سعادت را به همگان بنمایانند. بررسی دقیق و روشمندِ اصول اساسی و گزاره های مهمّ حقوق بشری مدّنظر امام رضا (علیه السلام) با روش تحلیل مفادی و اسنادی از طریق گردآوری اسناد و منابع کتابخانه ای در این پژوهش مدّ نظر قرار گرفته و تلاش شده است با واکاوی محتوایی بینش رضوی در این باره، تصویری از سیره و اندیشه امام رضا (علیه السلام) نسبت به حقوق بشر و مرتبت آن در اسلام ترسیم شود. در تعالیم امام (علیه السلام) کرامت انسان، پایه و اساس واقع می شود و تمامی قواعد حقوق بشری با توجه به این اصل و نیز مساوات و آزادی، تدوین می شوند. اهتمام امام رضا (علیه السلام) نسبت به حقوق بشر تنها در حقوق مالی و قضایی و اجتماعی مشاهده نمی شود، بلکه حقوق موجود در حوزه فکر و اندیشه انسان جایگاه والاتری در تفکر ایشان دارد که عدم تحمیل دین و آزادی مباحثات علمی، از مصادیق تامّ آنهاست.

جریان امامت شیعی برای نخستین بار در عهد امام جواد (علیه السلام) با پرسش هایی متفاوت مواجه گردید. همین امر موجب شد تا آن حضرت از جایگاه ویژه و متمایزی برخوردار شود. حضرت با اینکه در خردسالی به امامت رسید، به خوبی توانست پاسخگوی مشکلات و پیشامدها باشد؛ چه در حوزه سیاست و اجتماع و چه در عرصه اندیشه و باورها. امام جواد (علیه السلام) مسیر امامت شیعی را با طراحی درست به پیش برد، به گونه ای که پس از آن حضرت دیگر انشقاق ماندگاری در مذهب شیعه و جریان امامت رخ ننمود. امام (علیه السلام) به جهت حضور در دوره خاصی از تاریخ، تکلیف ویژه ای یافته بود که دیگر امامان (علیهم السلام) بدان مأمور نشده بودند؛ مأموریت معیاربودن و معیارسازی برای آینده تفکر مذهبی؛ الگویی که تا عصر غیبت تداوم یافت. مقاله می کوشد تا نقش معیاری امام (علیه السلام) را به کوتاهی کاویده و به این پرسش اساسی پاسخ دهد که چرا امام (علیه السلام) به چنین نقشی متمایز شده است؟ فرضیه اصلیِ نوشتار این است که امام (علیه السلام) به سبب واقع شدن در دوره عقل گرایی و هجوم اندیشه های انتقادی، با ارائه معیار در مقام تنزیه اندیشه اسلامی برآمد و به رغم همه هجوم های سیاسی و فکری، توانست الگویی ماندگار در تاریخ شیعه ارائه دهد.

در این پژوهش به منظور تدوین راهبردهای احیای جاده ولایت با هدف توسعه فرهنگ زیارت، نقاط قوّت و ضعف و فرصت ها و تهدید های مسیر تاریخی هجرت امام رضا (علیه السلام)، حد فاصل نیشابور تا رباط طرق مشهد، شناسایی شده است. جامعه آماری پژوهش، فعالان حوزه گردشگری مذهبی استان خراسان رضوی شامل استادان دانشگاه، دانش آموختگان رشته گردشگری و کارشناسان سازمان های مسئول بوده اند که 140 نفر آنان به پرسش نامه پژوهش پاسخ داده اند. تجزیه وتحلیل داده های پژوهش بیانگر این است که وجود عناصر و نشانه های تاریخی نظیر قدمگاه ها، امام زادگان و رباط ها، کاروانسراها و آب انبارها در طول مسیر به عنوان مهم ترین قوّت و کمبود تسهیلات بهداشتی، درمانی و خدماتی به عنوان مهم ترین ضعف، و همچنین ظرفیت بسیار بالای مقصد مسیر (شهر مشهد) به عنوان مهم ترین فرصت و نبودِ برنامه راهبردی و عملیاتی مناسب در جهت جذب گردشگران مذهبی خارجی، مهم ترین تهدید احیای این مسیر قلمداد می شود. تحلیل SWOT نشان می دهد برنامه ریزی جهت ثبت ملی و متعاقب آن ثبت جهانی مسیر جاده ولایت، ایجاد سازوکارهای نظام مند جهت تسهیل سفر و کاهش دغدغه های گردشگران مذهبی و همچنین تدوین چشم انداز احیای جاده ولایت و همسوسازی مسئولان و مردم منطقه با آن، می تواند راهبردهای مناسبی برای احیای جاده ولایت باشد.

مناظره یکی از روش های مؤثر برای تبیین دین مبین اسلام و اثبات حقانیت آن است. قرآن کریم به مثابه معتبرترین و قطعی ترین سند الهی، مناظره را تأیید کرده و به عنوان یکی از روش های گفتمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) مورد توجه قرار گرفته است. کاربرد این شیوه در مباحثات امام رضا (علیه السلام) با رهبران و متکلمان برجسته ادیان و فرقه های مختلف، به دلیل بازتاب گسترده آن در اندیشه اسلام و تشیّع، برجستگی خاصی داشته است. به دلیل چنین اهمیتی، پژوهش حاضر سعی دارد با روش توصیفی- تحلیلی، مبانی و مؤلفه های مناظره های علمی امام رضا (علیه السلام) را بررسی و آنها را که مورد نظر قرآن کریم نیز هست، به عنوان مدلی جامع برای آزاداندیشی دینی و نشر اسلام معرفی کند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد مناظره های علمی امام رضا (علیه السلام) را می توان در سه قالب عمده شاخص های اخلاقی، شاخص های منطقی و شاخص های آزاداندیشانه طبقه بندی نمود که تحلیل هر یک از آنها می تواند مُدلی جامع برای نشر اسلام در دنیای معاصر ارائه کند. بدیهی است، آثار منبعث از چنین پژوهش هایی می تواند در تبلیغ و اشاعه فرهنگ و تمدن راستین اسلامی در عصر حاضر، نقشی راهبردی داشته باشد.

یکی از مسائل اساسی در حوزه انسان شناسی که به نوبه خود آزمونی در نشان دادن برتری های یک مکتب فلسفی اجتماعی بر سایر مکاتب و اندیشه های رقیب است، تبیین ماهیت «کرامت انسان» و خاستگاه، اهمیت و دستاوردهای انسانی، دینی، اخلاقی، حقوقی، اجتماعی و... آن است. مقاله حاضر به روش توصیفی تحلیلی و تطبیقی به بررسی تطبیقی مؤلفه های نظری و عملی «کرامت انسان» از منظر انسان شناسی دینی امام رضا (علیه السلام) با مبانی انسان شناسی اومانیسم پرداخته است. توسعه افق اندیشه و حقیقی طلبی یک مسلمان بر حقایق عینی و باطنی، منحصر نبودن منابع معرفتی در حسّ و تجربه و توسعه آن بر منابع وحیانی در راستای تشخیص عمیق تر مصداق های حق و باطل و خیر و شر، اشتمال «کرامت انسان» بر دو حوزه «ذاتی» و «اکتسابی و ارزشی»، نشأت گرفتن کرامت ذاتی و اکتسابی انسان از خداوند، قابلیت سلب اختیاری کرامت ذاتی انسان از سوی خویش، اشتمال کرامت انسان افزون بر حوزه معنوی، فردی و اخروی بر ساحت های مادی، دنیوی، اجتماعی و حکومتی؛ زیربنا بودن انسانیت انسان و روبنا بودن نیازهای مادی، نفسانی و غریزی اش؛ منافات نداشتن مجازات های اسلامی با کرامت انسان و... از اساسی ترین برتری های نظری و کاربستیِ کرامت انسان از منظر انسان شناسیِ دینیِ آن امام همام و دستاورد و نوآوری ویژه مقاله حاضر شمرده می شود.

سرگذشت حسین بن موسی الکاظم، برادر امام هشتم (علیه السلام) همچون بسیاری از امامزادگان تا حدودی مبهم است. یکی از زوایای تاریک حیات وی مکان دفن اوست که اقوال متعددی درباره آن وجود دارد. او بنا به گزارش مشهور، در شهر طبس به خاک سپرده شده است. از جمله مستندات مربوط به دفن وی در طبس، نامه ای منسوب به امام رضا (علیه السلام) خطاب به حکمران طبس است که گمان می رود درباره وی نوشته شده است. در این نامه از اخبار رسیده درباره قصد نوجوانی از عترت رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و دوازده ساله به نام حسین برای آمدن به طبس و سکونت در آن شهر سخن گفته شده و از حکمران که بنا به ادعای نامه، عامر بن زروامهر نام داشته خواسته شده آن حضرت را در یافتن وی یاری برساند و به محض اطلاع از او، امام را از آن آگاه سازد. مسئله مقاله حاضر اعتبارسنجی صدور چنین نامه ای از سوی امام (علیه السلام) است. برای نیل به این مقصود، سند و محتوای نامه با بهره گیری از روش توصیفی تحلیلی بررسی شده است. نتایج از وجود اشکال های سندی و محتوایی متعدد در این نامه پرده برمی دارد. واحد بودن خبر، نقل متن نامه در منبعی متأخر، ناشناخته بودن عامر بن زروامهر، ناسازگاری سنّ حسین مذکور در نامه با برخی از گزارش های تاریخی و نارسایی ادبی و اغلاط املایی موجود در نامه، از جمله مهم ترین اشکال های سندی و محتوایی آن شمرده می شود.