فرهنگ رضوی

سلوک رفتاری و گفتاری امام رضا (ع) میتواند به عنوان الگویی در تعاملات مورد توجه قرار گیرد. در این دوران  «زیدیه» از انقلابیترین فرقههای شیعی محسوب میشد که چندان مورد تأیید و حمایت امام عصرش نبود. تعاملات امام رضا (ع) با فرقه زیدیه به عنوان یک دوست منحرف، الگوی رفتاری سازماندهی شدهای را به دست میدهد که راهگشای مسائل نو ظهور خواهد بود. این مقاله به روش توصیفی تحلیلی، به شناسایی رویکردهای اجتماعی گفتمان امام رضا (ع) در مواجهه با سران فرقه زیدیه میپردازد. امام رضا (ع) در گفتمانهای اجتماعی مربوط به عامه و دانشمندان، با طرح مباحث توحید، امامت و ولایت و پاسخ به پرسشها و شبههها، رهنمودهای رفتاری ارزشمندی از خود به جای گذاشتهاند. این گفتمانها به طور غیر مستقیم، متأثر از عنصر سوم گفتمان(مأمون عباسی- قدرت) نیز است. محورهای اساسی خلق گفتمان امام رضا (ع) با سران فرقه زیدیه(دوست منحرف)، در مقابل دشمن مشترک (مأمون)، با هدف روشنگری و هدایت صورت پذیرفته است؛ اما محورهای اساسی در خلق گفتمان رضوی با مأمون با هدف تبیین و سازشناپذیری است که گاهی با تقیه در اظهار نظر همراه است. در هر کدام از این رویکردها به دالهای مرکزی میرسیم که نقش مهمی در تحلیل گفتمان امام رضا (ع) با زیدیه دارد.

تمایل به حضور در اماکن مذهبی مختص گروه خاصی نبوده و همه افراد جامعه به زیارت و بهره گرفتن از فضای معنوی این اماکن تمایل دارند. این تمایل به صورت روزافزون در گروههای مختلف اجتماعی گسترش یافته است. معلولان یکی از این گروهها هستند که به واسطه محدودیتهایی که دارند کمتر فرصت حضور در مکانهای پرتراکم را پیدا میکنند. این مقاله با هدف شناسایی نیازهای مهم زائران معلول برای تشرف به حرم رضوی تدوین شده است. در تدوین این مقاله از رویکرد کیفی کمی بهره گرفته شده و با بررسی اسناد و مطالعات نظری و مصاحبه با خبرگان و استفاده از روش تحلیل محتوا، شش بعد اصلی و 31 مولفه مورد نیاز زائران معلول شناسایی و سپس با استفاده از روش نگاشتشناخت فازی، به بررسی روابط این عوامل و تعیین ابعاد پراهمیت پرداخته شده است. بر اساس این تحلیل، سهولت دسترسی و مناسبسازی و توانبخشی سه بعد اصلی نیازهای زائران معلول را تشکیل میدهد که برای هر کدام مولفههایی نیز به منظور تدوین راهکارهای عملیاتی مشخص شده است.

هدف این مقاله تدوین و ارائه ساختار فعالیتهای فوق برنامه مدارس با تاکید بر سیره و روش تربیتی امام رضا (ع) است. روش مطالعه، تحلیل محتواست و جامعه پژوهش شامل پژوهشگران و استادان دانشگاهی خبره در حوزه آموزش و پرورش همچنین استادان حوزه علمیه متخصص در مبانی سیره رضوی است. نمونه تحقیق 17 نفر از میان خبرگان مذکور به صورت هدفمند و به شیوه گلوله برفی انتخاب شد و مورد مصاحبه نیمه ساختارمند قرار گرفتند. شیوه مصاحبه در مرحله اول با متخصصان حوزه برای کدگذاری مضامین و مفاهیم از متن و در مرحله دوم مصاحبه با متخصصان دانشگاهی به منظور تایید کدهای انتخابی متناسب با فعالیتهای فوق برنامه مدارس بود. بر اساس یافتهها، در ساختار فوق برنامه مدارس متناسب با سیره رضوی، ابعاد و مولفههای برنامه شناسایی شده، سرفصل مطالب و روشهای اجرایی هر کدام بیان شد. با توجه به نتایج این پژوهش، برای فعالیتهای فوق برنامه مدارس منطبق با سیره رضوی، استفاده از روشهای اجرایی همانند برگزاری اردو و سفر علمی، جلسات مباحثه و مناظره، مطالعه و تحقیق گروهی، عبادت و ... در بخشهای مختلف پیشنهاد شد.

در این پژوهش به بررسی اثر تجربه سازنده زیارت بر مزایای سفر مذهبی زیارتی به واسطه آرامش ذهن، فرار از تجربیات، تجربه منحصر در زمان زیارت، تجربیات تعاملی و تصویر برند پرداخته شده است. تصویر برند مجموعه زیارتی- مذهبی برداشتها و تصوراتی است که از کل موجودیت مجموعه در ذهن زائرین شکل میگیرید. این پژوهش به لحاظ هدف کاربردی و از نظر روش تحقیق در زمره تحقیقات توصیفی پیمایشی قرار میگیرد. جامعه آماری پژوهش، گردشگران مشهد مقدس (بارگاه ملکوتی امام رضا) (ع) است و در مدل این پژوهش 14 متغیر مورد سنجش قرار گرفت که 510 پرسشنامه با روش نمونهگیری تصادفی ساده جمعآوری شد. تحلیلهای آماری نیز با استفاده از نرمافزار SPSS و Amos انجام شده است. در تحلیل استنباطی دادهها از ضریب آلفای کرونباخ و برای تعیین ثبات درونی ابزار آزمون KMO و کرویت بارتلت برای مناسب بودن حجم نمونه و درست بودن تفکیک عاملها و برای تعیین ارتباط علی بین متغیرها از روش مدل معادلات ساختاری استفاده شد. یافتهها پژوهش حاکی از آن است که تجربه سازنده زیارت بر مزایای سفر مذهبی به واسطه آرامش ذهن، فرار از تجربیات، تجربه منحصر در زمان زیارت، تجربیات تعاملی زائران و تصویر برند بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) تأثیرگذار است. همچنین نتایج این پژوهش نشان داد که مزایای سفر گردشگران مذهبی بر وضعیت سلامتی گردشگران تأثیر مثبت و معناداری دارد. نتایج این پژوهش حاکی از آن بود که گردشگری مذهبی میتواند، فرصتهای مادی، معنوی و فرهنگی زیادی را برای شهرهای مذهبی فراهم کند.

شهر زیارتی مشهد مقدس که پایتخت فرهنگی مذهبی ایران لقب گرفته، علاوه بر مرقد امام رضا (ع) حاوی نمادهای پیرامونی است که در فرهنگ عمومی مردم نقش ایفا میکند. نمادهای مذهبی ضمن اینکه نشاندهنده فرهنگ مردم هستند، تأثیر زیادی در بازنمود و تداوم فرهنگ دارند. بنابراین، مطالعه نمادها، به ویژه نمادهای مذهبی، از منظر مطالعات فرهنگی از اهمیت ویژه برخوردار است. از جمله نمادهای مهم و بسیار معروف پیرامون حرم رضوی «پنجره فولاد» است. نگارنده با اتخاذ رویکرد پدیدار شناختی و استخدام مفهوم «مکان مقدس» میرچا الیاده، برای کشف معانی ذهنی زائران دارای تجربه زیسته پیرامون پنجره فولاد، از فنون «مصاحبه»، «مشاهده»، «مشارکت» و «بررسی اسناد» بهره برده است. تحلیل یافتههای حاصل از مطالعه میدانی با روش «تحلیل مضمون» نشان میدهد پنجره فولاد با مضمون فراگیر «مکان مقدس و متعالی»، در ذهنیت ایرانی، محل تلاقی آسمان و زمین، جزئی از ساختار کلان اماکن مقدس شیعی، دستآویز مستحکم، نیروبخش، شفادهنده، امیدبخش، دلانگیز، دگرگونکننده، محرک جوانمردی و درگاه امام رضا (ع) تلقی میشود.

مطالعات تمدنپژوهی در قلمرو علوم انسانی کشور از رونق چندانی برخوردار نیست؛ به ویژه مسائل بسیاری وجود دارد که از زاویه رویکردهای مفهومی و روششناختی پیرامون تمدن، نیازمند پژوهش است. از جمله این دست مسائل، مفهوم تمدن نوین اسلامی است. این مقاله به نقد پژوهشی کتاب تمدن رضوی میپردازد که میتوان آن را در ذیل رویکردهای تمدن نوین اسلامی قرار داد؛ هرچند فاقد یک نگاه روششناختی و علمی به مسئله است. پس از معرفی کتاب و سایر آثار نویسنده در این زمینه، به اهمیت مسئله تمدن نوین اسلامی اشاره شده و سپس به اجمال، اصول و مبانی نقد و تحلیل کتاب را بر میشمریم که شامل نگاه روششناختی به مسئله و زاویه دید شاخصههای یک کتاب علمی پژوهشی است. تحلیل کتاب در دو قسمت نقد شکلی و نقد محتوایی با توجه به ابعاد امتیازات و کاستیها دنبال و نشان داده میشود که با وجود امتیازاتی مثل طرح بحث تمدن نوین اسلامی، توجه به نقش تمدنسازی ائمه شیعی و انفعالی ندانستن نقش ائمه(ع) در تاریخ، اما دارای کاستیهای ساختاری و روششناختی است مانند: عدم تعیّن نظام مفهومی، نبود نظم منطقی، غیر استدلالی و غیر مستند بودن، پَرِشِ روش شناختی و فقدان جنبه تحلیلی. ضرورت تحلیل شبکه مفاهیم هم خانواده تمدن، ضرورت ترسیم و تبیین فلسفه تاریخ از منظر شیعی، اهمیت نقد روشمند متون تمدنپژوهی، توجه به نقش نسبت علم دینی با تمدن نوین اسلامی، ضرورت نگاه روششناختی به مسئله تمدن و پایبندی به لوازم و اقتضائات این دست مطالعات، بخشی از نتایجی است که این پژوهش در پایان بر آن تأکید میورزد.

در این بررسی پنج کتاب از بین کتابها و تولیدات معاونت تبلیغات آستان قدس رضوی بررسی شد. در ارزشیابی کتابهای کودک سه هدف دنبال شد که عبارت است از ارزشیابی کتابهای مورد بررسی در زمینه «محتوا، ساخت و پرداخت و تصاویر» از نگاه کودک. جامعه آماری در این پژوهش کلیه کودکان 6 تا 11 ساله ساکن در شهر مشهد است که پاییز 1398 به حرم مطهر رضوی وارد شدند. حجم نمونه 63 کودک بود که با روش هدفمند انتخاب شدند. رویکرد تحقیق ارزشیابانه و روش مورد بررسی تحلیل مضمون با ابزار مصاحبه نیمه ساخت یافته است. نتایج نشان داد که کتاب «من؛ شال سبز؛ بابا» بیشترین جذابیت را برای کودکان در ابعاد مختلف به همراه داشته است. به عبارت دیگر بهترین ارزشیابی از سوی کودکان به این کتاب تعلق دارد. پس از آن کتاب «ابرک و دختر دانا» به واسطه ساخت و پرداخت متفاوت و تصاویر رنگارنگ کمترین انتقادات را به خود اختصاص داده است. کتاب «مثل امام رضا باش» با وجودی که جذابیتهای فراوانی برای کودکان داشت اما نقدهایی را نیز به همراه داشته است. عنوان دستوری و طولانی بودن کتاب مهمترین آنهاست. مهمترین نقدهایی که به کتاب «عماد و کاروان غول ها» وارد است از یک طرف تصاویری است که بیشتر رنگهای تیره در آنها به کار رفته و از طرف دیگر عنوان کتاب است. بیشترین نقد و ضعیفترین ارزشیابی را کتاب «خانه پدری» به خود اختصاص داده است که جذابیت پایینی برای کودکان به همراه داشته است.