فرهنگ رضوی

رویکرد مأمون در مواجهه با امام رضا(ع) در مقایسه با رویکرد خلفای اموی و عباسی قبل و بعد او با امامان معصوم، منحصر به فرد است؛ چراکه او شیوه متظاهرانه ای را در پیش گرفت تا جایی که پذیرش حکومت را به ایشان پیشنهاد داد و اصرار زیادی برای قبول امام داشت. هدف از این مقاله، تحلیل مواجهه امام رضا(ع) با مأمون به مثابه انسان متظاهر است. از این رو سوال اصلی مقاله دستیابی به الگوی مواجهه امام رضا(ع) در مواجهه با کنش های متظاهرانه مأمون است. روش تحقیق، هرمنوتیک متن با رویکرد «استنطاقی و مؤلف محور» است. یافته های تحقیق نشان می دهد، کنش های امام در مواجهه با تظاهر مأمون را می توان در قالب کنش های «غیریت ساز»، «افشاگرانه»، «بصیرت افزا» و «مصلحت گرا» تحلیل کرد که آخرین نوع کنش امام حاکم بر سه کنش قبلی است. همه کنش های امام در دایره «مشیت الهی» انجام می شود. روح حاکم بر کنش های امام، «هدایت گری» است که هم ناظر به فرد متظاهر است و هم ناظر به عموم جامعه اسلامی و این تفاوت اساسی رویکرد اسلامی با رویکردهای دیگر است. امام نه تنها هدایت مأمون به مثابه انسان متظاهر را مد نظر دارد بلکه در این زمینه از ارائه مشورت و راهنمایی در جهت مصالح جامعه اسلامی و حتی اصلاح حکومت او دریغ نمی کند.  

خدمت و خدمت گزاری از موضوعات ارزشمندی است که در منابع عرفانی از آن با عنوان خدمت به مشایخ و بهره مندی از وجود مرشد و مراد تا کامل ترین آن ها یعنی ولی خدا و انسان کامل یاد شده است. در این پژوهش کوشیده ایم به روش توصیفی تحلیلی، حقیقت خدمت و درجات آن را با رویکردی عرفانی بیان کنیم و کارکردهای سلوکی آن را در آستان مبارک معصوم(ع) روشن سازیم. خادم، متخادم و مستخدم، درجات خدمت در عرفان اند که در میان آن ها «خادم»، محبوب مخدوم و مقرون به قرب حضرت حق است. بر اساس این پژوهش، در سیر سلوکی عرفانی به مدد معصوم(ع) در جایگاه انسان کامل، خدمت گزاری «خادم»، می تواند به فنای او در مخدوم تا بقای بعد از فنا و دستگیری و ارشاد خلق منجر شود. شرط این سلوک، معرفت به مقام انسان کامل، اطاعت پذیری، عشق ورزی، ارادت و حضور قلب در محضر معصوم(ع) است که خادم را از نظر رفتاری اخلاقی و عملی شبیه مخدوم می سازد.

دشمنی وهابیت با اهل بیت عصمت و طهارت، بر کسی پوشیده نیست. ابن تیمیه به عنوان پرچمدار اصلی این فرقه، همواره کوشیده است فضایل اهل بیت (ع) را انکار نماید و آنان را انسان های عادی جلوه دهد. وی با همین رویکرد تنقیص و انکار فضایل اهل بیت (ع)، شبهاتی را درباره جایگاه علمی امام رضا (ع) مطرح می نماید و بر این باور است که شیعیان درباره جایگاه ایشان غلو نموده اند. ادعاهایی مانند «عدم اعلمیت امام رضا (ع)»، «عدم نقل روایت از سوی امام رضا (ع)»، «عدم نقل روایت علما از ایشان» و «نیامدن روایات امام رضا (ع) در صحاح ستّه» از سوی ابن تیمیه برای انکار جایگاه والای امام رضا (ع) نقل شده است. در این پژوهش، به شیوه توصیفی تحلیلی و با رویکرد انتقادی تلاش شده است، ضمن بررسی سخنان بزرگان اهل سنت و استناد به روایات موجود در کتاب های حدیثی و تفسیری اهل سنت، به ادعاهای ابن تیمیه پاسخ داده شود. نتیجه اینکه ادعاهای ابن تیمیه درباره جایگاه امام رضا (ع) مغالطه ای بیش نیست و با دیدگاه دیگر اندیشمندان اهل سنت ناسازگار است.

تجهیز امام معصوم(ع) متوفی به دست امام معصوم در قید حیات یکی از مباحثی است که در اندیشه کلامی و فقهی شیعه مورد توجه قرار گرفته است. در این نوشتار به شیوه توصیفی تحلیلی به بررسی تطبیقی باور اعتقادی دو مکتب قم و بغداد در این خصوص پرداخته می شود. با بررسی رویکرد و دیدگاه دو مکتب قم و بغداد روشن می شود که مکتب قم با تَعبّد و التزام به روایات، تجهیز معصوم متوفی به دست معصوم بعدی را به عنوان قاعده ای قطعی، تغییرناپذیر و فرازمانی و فرامکانی می شناسد؛ حال آنکه فقهای متکلم مکتب بغداد برخلاف فقهای محدث مکتب قم، نه تنها روایات وارد شده در خصوص تجهیز معصوم را در حوزه اخبار آحاد قرار می دهند؛ بلکه قطعیت و تغییرناپذیری این مسئله را به عنوان یک قاعده مسلم کلامی و فقهی نمی پذیرند. مکتب بغداد ضمن آنکه اولویت تجهیز معصوم را به دست معصوم بعدی پذیرفته است، اما آن را به درجه ای از قطعیت ارتقا نداده است تا درصورتی که برای امام زنده در تجهیز امام متوفی موانع و محدودیت هایی به وجود آمد، همچنان خود را ملتزم و متعبّد به این قاعده بداند. مکتب متکلمان و محققان، قائل به تجهیز امام حسین، امام کاظم و امام رضا(ع) به دست معصوم بعدی نیست. از گزارش های تاریخی نیز چنین درک می شود که متولی تجهیز امام رضا(ع) عموی ایشان محمدبن جعفر الصادق(ع) بوده است.

تربیت سیاسی ازجمله مفاهیمی است که در شکل دهی چهارچوب های حکومت اسلامی و مشخص سازی نوع کنش جامعه و بصیرت افزایی اسلامی نقش اساسی دارد. تربیت سیاسی فرایندی است که از امور غیرسیاسی آغاز می شود و بعد از آن به حوزه های بسیط تری سوق پیدا می کند. در اندیشه اسلامی و الگوی های رفتاری ائمه اطهار(ع) تربیت سیاسی اجتماعی انسان و جامعه همواره از اهمیت والایی برخوردار بوده است. امامان معصوم از طریق تربیت اجتماعی و سیاسی همواره به تبیین معارف دینی در حوزه های فردی و حکومتی پرداخته و به تربیت انسان های تراز فرهنگ و هویت اسلامی اقدام کرده اند. در اندیشه سیاسی امام رضا(ع) اساساً مفهوم تربیت سیاسی در ارتباط با توانمند سازی جامعه مسلمین به منظور آگاه سازی و ارتقای سطح بینش آنان برای فهم روند های موجود است. سوال اصلی پژوهش این است که تربیت سیاسی در اندیشه و الگوی رفتاری امام رضا(ع) چگونه است؟ بر اساس یافته های پژوهش در الگوی رفتاری امام رضا(ع) تربیت سیاسی اساساً به معنای خود آگاهی اجتماعی و برقراری انسجام سیاسی اجتماعی و دارای مولفه ها و ویژگی های خاص خود است، به طوری که حق مداری، عدالت، آزادی بیان، تکریم و احترام، مخاطب شناسی و آگاهی به زمانه از مهم ترین ویژگی های تربیت سیاسی در اندیشه و الگوی رفتاری ایشان است. بر این مبنا روش پژوهش به صورت توصیفی تحلیلی است که با بهره گیری از روایات و سیره رضوی به تبیین تربیت سیاسی در اندیشه و الگوی رفتاری امام رضا(ع) می پردازد.

بی تردید هر مکتبی، شیوه زیستن ویژه ای را که مبتنی بر جهان بینی آن است، ارائه می دهد و شکل گیری جامعه مطلوب خود را در التزام به آن هنجارها قلمداد می کند. آیا می توان هنجارها، خصلت های مطلوب و اصول رفتارهای اجتماعی مورد انتظار از یک مسلمان را از گفتار و رفتار امام رضا(ع)، استخراج و به گونه نظام مند، تبیین کرد؟ این پژوهش ابتدا گفتارها و رفتارهای امام رضا(ع) را به روش کتابخانه ای گردآورده و سپس به شیوه توصیفی تحلیلی آن را سامان داده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد هشت نکته بنیادین زیر بیشتر مورد توجّه و تأکید ایشان بوده است: 1. فراگیری و فرادهی 2. تکریم شاعران متعهّد و آگاهی بخش 3. پاسداشت اخوّت ایمانی 4. التزام به سخن پاک 5. مهرورزی به دیگران 6. سخاوت و انفاق 7.کتمان صدقه و گریز از تحقیر 8 .چشم پوشی و گذشت خردمندانه.  و چون امام رضا (ع) به سجایا و رفتارهای اجتماعی مذکور به گونه کامل آراسته بود، از این رهگذر دوستى عام و خاصّ را به خود جلب کرد و به «رضا» نامبردار شد.

زیارت امام رضا(ع) در برخی روایات، سبب آمرزش گناهان زائر ذکر شده است. در نگاه نخست، مفهوم روایاتِ زیارت امام رضاg و آمرزش تمامی گناهان، با محتوای برخی از آیات قرآن(نساء،31) که بخششِ مؤمنان را منوط به اجتناب از گناهان بزرگ دانسته و همچنین بسیاری از روایات و خصوص مدلول روایت صحیحه خیثمه که برداشته شدن عذاب و آمرزش گناهکار را به شناخت و در پیش گرفتن راه اهل بیت (ع) معرفی کرده در تعارض است. این نوشتار با رویکرد انتقادی و به روش توصیفی تحلیلی، درصدد ارائه مفهوم درست و حلّ تعارض روایات آمرزش گناهان زائر با برخی آیات و روایات خصوص روایت صحیحه خیثمه است. این پژوهش نشان می دهد آمرزش صغائر با اجتناب از کبائر، به دارنده ولایت و عارفینِ حقّ و حرمت اهل بیت (ع) اختصاص دارد. همچنین با تراکم گناهِ کبیره، پس از تحمّل سختی ها (برحسب مقدار گناه) در دنیا، هنگام مرگ، برزخ و محشر بخشیده و در صورت پاک نشدن آثار گناه، در طبقه نخست جهنمّ قرار می گیرد و با شفاعت اهل بیت آمرزیده می شود و بین مفهوم روایاتِ زیارت امام رضا(ع) که ازجمله کارکردهای آن را آمرزش زائر می داند، با محتوای متون دینی که آمرزش و رستگاری انسان ها را به داشتن ایمان، عمل صالح و تمسّک و تبعیت از اهل بیت گره زده است، تعارضی ندارد.