فرهنگ رضوی

یکی از مباحث مهم در حوزه اسماء و صفات الهی، اثبات علم پیشین الهی به ذات قبل از ایجاد ممکنات است. ظاهر روایت عمران صابی از امام رضا (ع) نیاز خداوند به چنین علمی را منتفی دانسته و این سبب ناسازگاری با روایات مثبت مطلق علم الهی، ازجمله حدیث دیگر از امام رضا (ع) شده است. شارحان این حدیث از میان محدثان، فلاسفه و عرفا در تبیین و حلّ این ناسازگاری اختلاف نظر دارند. علامه مجلسی چهار توجیه ذکر می کند که همه آنها قابل نقد است. قاضی سعید قمی ظاهر حدیث را می پذیرد و آن را حمل بر مقام احدیت می کندکه این دیدگاه نیز با روایات مثبت صفات ذاتی سازگاری ندارد. علامه جعفری فقط از اصل «هوهویت» در توجیه روایت استفاده می کند و حمل روایت بر علم حضوری را نمی پذیرد. در این میان، دیدگاه ملاصدرا که بر اساس علم حضوری و قاعده «هوهویت» بنا شده، در حلّ این تعارض، با روایت امام رضا (ع) سازگارتر دانسته شده است.

نشانه  معناشناسی از جمله ابزارهای ارزیابی چگونگی تولید و دریافت معنا در تحلیل گفتمان است. این دانش نوین با پشت سرنهادن نشانه شناسی کلاسیک، مجال را برای بروز نشانه ها با مدلول های نو در مسیری استعلایی فراهم می آورد. در این مقاله با استفاده از روش تحلیلی توصیفی و به منظور بررسی نشانه معناشناسانه گفتمان امام رضا(ع)، «دعای طلب باران» برای بررسی انتخاب شده است. این دعا به دلیل داشتن ماهیت گفتمان روایی، حاوی شَوِش ها و کُنِش های متعدد و ارزش محور است و از این لحاظ برای بررسی نشانه معناشناسانه نظام های حاکم در آن شایسته توجه است. امام رضا (ع) به عنوان وارث و پرچمدار امامت، مانند سایر ائمه (ع) وظیفه انتقال و ترویج مفهوم امامت را بر دوش می کشد. ایشان برای تحقق این مهم از روش های متعددی به طور واضح و پنهان بهره می گیرند اما در مواجهه با مأمون مانند برخی ائمه (ع)، شیوه تقیّه را برمی گزینند و القای غیرمستقیم آموزه های مورد نظر خود یعنی هژمونی امامت از طریق «دعای باران» را انتخاب می کنند. این پژوهش چگونگی رقم خوردن هژمونی مطلوب امام رضا (ع) یعنی ابلاغ و ترویج امامت فراخور زمان را نشان می دهد. برای شناساندن این هژمونی نیازمند ابزاری هستیم که با کنکاش انواع گفتمان، ما را با پاسخی مناسب مواجه کند. نشانه معناشناسی به عنوان ابزاری دقیق می تواند ما را در تحقق این مهم یاری کند. در این جستار، انواع نظام های گفتمانی از قبیل نظام کنشی، نظام عاطفی و  نظام تنشی و شگردهای پردازش مفهوم، انتقال پیام و ارتباط با مخاطب در متن «دعای باران» ارزیابی و نشان داده شده است که امام رضا (ع) از نظام های گفتمان چگونه بهره می گیرد و به تبیین حقانیت ولایت خود و خاندان مطهرشان می پردازد و گفتمان ولایت را هژمونیک می نماید. 

سبک زندگی امام رضا (علیه السلام)که از موضوعات پربسامد پژوهش های کنونی است، بیشتر با جنبه های خانوادگی، اجتماعی، کلامی و تربیت دینی عجین بوده و از رویکردهای روان شناختی و روش های متناسب آن بهره ای نداشته است تا بتواند تندیس جامع تری از شخصیت متعالی ایشان ترسیم کند؛ آنها با انگیزه های فرزانگی، جایگاه عاطفی معنوی و امتیازهای ایشان در میان ائمه (علیهم السلام)، احیاء و تبیین فرهنگ رضوی و رأفت حسی نشر یافته اند. پژوهش حاضر می کوشد تا از پژوهش های سبک زندگی رضوی تحلیلی روان شناختی بر اساس دیدگاه «گستره عمر» اریکسون ارائه دهد. نخستین هدف نگارش نهادینه کردن جوهره سبک زندگی رضوی در ظهورات فردی و اجتماعی، دوم؛ نمایش، طبقه بندی و ارتقای دینی عمومی در سطوح فرهنگ عملی و نظری و سوم، تحلیل روان شناختی نتایج پژوهش است. روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای  اسنادی و با رویکرد کیفی و روش تحلیل روانی تاریخی اریکسون پژوهش صورت گرفته، بعد از استخراج مؤلفه های اجتماعی فرهنگی و فردی تحلیل شخصیت اریکسون، ویژگی های سبک زندگی امام رضا (علیه السلام) از اسناد برساخته و مطابق مؤلفه های یادشده دسته بندی شدند. حاصل پژوهش این است که مصادیق هویت ایشان بازتاب باورها، ارزش ها و دانش های کاربردی و نمادهای رفتار عملی بوده و اساس هویت های دینی، معنوی، اخلاقی اجتماعی و ذهنی است و قابلیت الگوپذیری همگانی دارد.

کاشیکاری یکی از شیوه های نقش پردازی آرمان گرایانه در تزئینات معماری ایران است، که پیشینه تاریخی آن به قبل از اسلام باز می گردد. هنر کاشیکاری در قرون اولیه اسلامی در ایران به دلیل افزایش ساخت بناهای مذهبی، به صورت تزئینات در مجموعه های مذهبی نمایان می شود. روند رشد و توسعه حرم مطهر در سراسر تاریخ اسلام و در طول حیات حکومت های اسلامی ادامه داشته است. از این رو، نوع معماری و متعلقات آن از جمله کاشیکاری ، در طول تاریخ و دوره های ایلخانی، تیموری، صفوی، قاجار و معاصر به سبک ها و روش های مختلفی انجام شده است. در دوره قاجار تحولات بسیاری در هنر و معماری به ویژه در تزئینات بناها روی داد. در این دوران نقشینه کردن دیوار ابنیه جلوه ای نوین یافت. کاشی نگاران این عصر در نقش پردازی، عکاسی، مرسولات پستی،  اسلوب های غربی، سنت های کهن نگارگری، و همچنین کتاب های ادبی، تاریخی، مذهبی و تصاویر چاپ سنگی را منبع الهام قرار داده اند. هدف اصلی این مقاله آشنایی با کاشی نگاره های دوره قاجار در حرم مطهر و تطبیق کاشی نگاره معجزه حمله شیران به حمیدبن مهران بر پیشانی ایوان شرقی صحن عتیق با تصاویر چاپ سنگی مشابه آن است. سؤال این است که کاشی نگاره های دوره قاجار در حرم مطهر رضوی شامل چه مضامینی می شوند؟ آیا می توان کاشی نگاره معجزه امام رضا (علیه السلام) در مجلس مأمون (حمله شیران به حمیدبن مهران) را متأثر از تصاویر  چاپ سنگی مشابه دانست؟ در صورت تأثیرپذیری این کاشی نگاره از تصاویر چاپ سنگی، این تأثیرها چه مواردی را شامل می شود و با اثر کدام هنرمند تصویرساز مطابقت بیشتری دارد؟ مطالب و تصاویر پژوهش به روش میدانی و کتابخانه ای گردآوری شده و با رویکرد توصیفی و تحلیلی همراه با تفسیر تصویرها و تطبیق آن ها نگارش یافته است.

مناظرات امام رضا (علیه السلام) با گروه های مختلف در موضوعات گوناگون، گنجینه ای از معارف رضوی است که از عالم آل محمد (صلی الله علیه وآله) به یادگار مانده است. در این مناظرات، مباحث مختلف از معارف دین اسلام بیان گردیده که پاس خ به شبهات و سؤالات و روشنگری در مسائل دینی از مباحث مهمّ مورد بحث در این گفتمان ها بوده است. توجه به اهداف امام (علیه السلام) از این مناظرات و نتایج این گفتگوها حایز اهمیت است زیرا علاوه بر تبیین و تشریح معارف رضوی، چیدمان مناظره مطلوب و خداپسندانه در هر عصری را نیز ترسیم می نماید. بر همین اساس، پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی و با رویکردی غایت شناسانه، مناظرات رضوی را بررسی و در ابعاد دینی، اجتماعی و سیاسی به رهاوردها و نتایج این مناظرات اشاره کرده است. نتیجه آنکه، امام(علیه السلام) در این مناظرات اهدافی را دنبال می کردند که مهم ترین آنها عبارتند از: هدایتِ افراد مناظره کننده، تبیین معارف دین، شبهه زدایی از معارف دین، تبیین جایگاه و مقام اهل بیت (علیهم السلام) و فرهنگ سازی مناظره مطلوب در جامعه. کاربست این اهداف و رهاوردها در عصر حاضر دو نتیجه مهم به دنبال خواهد داشت: نخست، به ترویج و تبلیغ معارف دین و پاسخگویی به شبهات در قالب مناظره کمک می کند. دوم، توجه به این اهداف و رویکردها و به کارگیری آنها، فرهنگ سازی مناظره مطلوب و نتیجه بخش در سطوح مختلف جامعه از ابعاد دینی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را به دنبال خواهد داشت.

شعر آیینی یکی از گونه ها ی شعر تعلیمی است که پیشینه ای کهن در ادبیّات دارد. جایگاه والای امام رضا (علیه السلام) در میان شیعیان و به ویژه حضور ایشان در ایران، سبب شده است که شاعرانِ هر گوشه از این دیار با سرایش مدیحه ها و مرثیه های زیبا، آثاری ارزشمند بیافرینند و گام های بزرگی در غنای ادبیّات دینی بردارند. در این میان، «محمدحسین غروی اصفهانی» و «خوشدل تهرانی» نمونه هایی بارز از شاعران خوش ذوقی هستند که غالب اشعار آنان را مدح و ستایش اهل بیت (علیه السلام) تشکیل می دهد. در این پژوهش، نخست بنا بر جایگاه و رسالت ادبیّات تطبیقی، بر بنیان دیدگاه های مکتب آمریکایی، که تأکید بر مطالعات زیباشناختی، میان رشته ای و بینافرهنگی از ویژگی های برجسته این نظریه است، پیش رفته و سپس به روش توصیفی تحلیلی، با استناد به شواهدی از اشعار این دو شاعر، با هدف بررسی تطبیقی مضامین رضوی به مدایح و مراثی ایشان پرداخته شده است. یافته های این پژوهش بیانگر آن است که دو شاعر در مباحثی چون بیان فضایل اخلاقی امام (علیه السلام)، حکمت و علم، منزلت و فضیلت های امام (علیه السلام)، ولایت، وجه تسمیه امام، کرامت بارگاه مطهر امام، حوادث تاریخی زندگی امام (علیه السلام)، نماز باران و حدیث سلسله الذهب، ضامن آهو، شوق زیارت، شفاعت و... دارای شباهت و وجوه تفاوتی هستند. نتایج حاکی از آن است که اشعار رضوی خوشدل تهرانی به سبب تصاویر ادبی زیبا و مضامین متنوّع آن، نمود برجسته تری نسبت به شعر غروی اصفهانی دارد و تأثیر بیشتری بر مخاطب گذاشته است هرچند در شعر غروی نیز مضامین بدیع زیبایی به چشم می خورد.  

سیره ائمه اطهار (علیهم السلام) مملو از درس های پربار است. از آموزه های زندگی امام رضا (علیه السلام) نیز می توان برای بهبود زندگی بشر بهره های بسیار برد. یکی از آنها اقدام های سیاست گذارانه آن حضرت برای تربیت انسان هاست. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی تحلیلی، درصدد است دلالت هایی بنیادین در سیاست گذاری تربیتی اسلامی از سیره رضوی را استخراج کند. نتایج پژوهش حاکی از دلالت های تربیتی مانند جهت دهی به استعدادها و گرایش های متربی در فرایند تربیت، نقش اثرهای وضعی بر متربّی در فرایند تربیت؛ سیاست گذاری برای الگوهای اخلاقی و رفتاری متربّی، در فرایند تربیت؛ تشویق محور و تهدیدمحور بودن توأمان مدل تربیتی؛ توجه به گفتگومحور بودن مدل های تربیتی اسلامی؛ توجه به هماهنگی و تأثیر متقابل علم و عمل در سیاست گذاری تربیتی؛ مخاطب شناسی در فرایند تربیت؛ ضرورت سیاست گذاری برای محیط رشد متربّی است.

موضوع زیارت باوجود اهمیت و جایگاه فوق العاده در مبانی دینی و مکتبی، کمتر مورد توجه عالمانه از منظر دانش سیاست گذاری قرار گرفته است. از سوی دیگر، استفاده از روش های آینده نگارانه در پیش ارزیابی سیاست های عمومی به دلیل برخورد پیش دستانه با عوامل محیط، به تدریج مورد توجه و اقبال دانشمندان حوزه سیاست گذاری قرار گرفته است. این تحقیق درصدد است تا با تکیه بر ترکیب فرایند تحلیل سلسله مراتبی و دلفی و بر مبنای مدل شوارتز، مهم ترین پیشران های اثرگذار بر آینده را شناسایی، اولویت بندی و در نهایت چهارچوب سناریوهای سیاستی آینده زیارت در مشهد مقدس در افق 1404 را طراحی کند. برای این کار، با به کارگیری مطالعه اسنادی و پرسش نامه باز و مصاحبه، دیدگاه 15 صاحب نظر شناسایی شد و با تحلیل مضمون فهرست پیشران ها استخراج و با تکیه به روش دلفی 8 پیشران اصلی مورد اجماع خبرگان شناسایی و با اجرای فنّ تصمیم گیری چندمتغیره دو پیشران که بیشترین اهمیت و عدم قطعیت را داشتند، شناسایی و بر اساس آن چارچوب سناریوها طراحی شد.