معرفت اخلاقی

یکی از مهم ترین مباحث فرااخلاق، بحث دربارة معرفت شناسی اخلاقی است. در این میان، بحث دربارة جایگاه عقل در کشف ارزش های اخلاقی، از اهمیت بیشتری برخوردار است. این بحث، دیرینه ای فرقه ساز در میان اندیشمندان اسلامی داشته است. امامیه و معتزله، از توانایی عقل در کشف ارزش های اخلاقی دفاع کرده اند؛ اما اشاعره عقل را از ابزار معرفت اخلاقی به شمار نیاورده و شرع را یگانه راه کشف و فهم اخلاقیات دانسته اند. هریک از طرفین برای تثبیت دیدگاه خود و رد دیدگاه مقابل، ادله ای اقامه کرده اند. در این نوشتار، اهم ادلة مدافعان توانایی عقل در کشف ارزش های اخلاقی بررسی شده نشان داده ایم که هر چند برخی از این ادله از اثبات مدعا ناتوان اند و نقدهایی بر آنها وارد است، اما پاره ای دیگر از آنها به درستی این مدعا را اثبات می کنند.

از موضوعات مطرح در انسان شناسی، سعادت انسان است. سعادت در اسلام، قرب به خداوند است. نزدیک شدن به خداوند در اسلام، موضوعی محوری است. این نزدیک شدن را می توان از ابعاد گوناگون، همچون حقیقت قرب به خدا، اسباب نیل به قرب، تأثیر آن در زندگی دنیوی و اخروی، و ویژگی های مقرَّب بررسی کرد. یکی از پرسش های مطرح دربارة این موضوع، جایگاه مقرّبان در دین است؛ اینکه در اسلام، مقرّبان خداوند به چه جایگاه، مقام یا مقاماتی دست می یابند. قرآن کریم و احادیث معصومان(ع) به جایگاه سالکان مقرّب اشاره کرده اند که شاکلة این نوشتار همین موضوع است.

آن گاه که سخن از مهار نفس به میان می آید ذهن بسیاری از انسان ها به سوی تهذیب نفس و سیر و سلوک عرفانی و دشواری های پیش روی آن می رود و چنین تصور می شود که موضوع کنترل نفس امری است بسیار دشوار و نیازمند استاد و مرشد، و بنابراین، خارج از توان افراد عادی. مقاله به دنبال تبیین مفهوم و اهمیت و سپس راه کار مهار نفس از طریق مهار فکر، قلب و جوارح است. موضوع کنترل نفس با وجود دشوار بودنش، در سه حوزة مزبور دست یافتنی است، گرچه به نظر می رسد در مرتبة عالی آن، بهره مندی از راه نمایی های پیری مرشد اجتناب ناپذیر خواهد بود.

حرکت در راستای بومی سازی علوم انسانی و تدوین الگوی اسلامی ـ ایرانی در ابعاد گوناگون، نیازمند مطالعه و تحلیل دربارة آرا و اندیشه های اندیشمندان مسلمان است. امام خمینی(ره) به عنوان مصداقی از انسان کامل و اندیشمندی مسلمان، آرا و رهنمودهای ارزنده ای در وجوه عرفانی، اخلاقی، کلامی، فلسفی، فقهی و تربیتی ارائه کرده است. ایشان اهداف و خط مشی کلی را در باب تربیت، بیان نموده و برترین مکتب تربیتی را نیز، مکتب اسلام دانسته است. همچنین نماز را عمود دین و بنا بر اندیشه اسلامی «رأس الاسلام» دانسته و برای آن جایگاهی ویژه قائل شده است. امام خمینی(ره) نماز را «ترکیب قدسی» و «نسخه جامعه» برای بشر شمرده است. با عنایت به مباحث فوق، مسئله اساسی، بازشناسی دلالت های تربیتی نماز از دیدگاه امام خمینی(ره) با محوریت کتاب سرّالصلوه است. روش پژوهش، توصیفی و از نوع تحلیل محتوا بوده و عمده ترین دلالت های تربیتی حاصل از مطالعه انجام شده نیز در ساختاری از مبانی، اصول و روش های تربیت اسلامی تنظیم و ارائه شده است. یافته ها نشان می دهد که از نظر امام خمینی(ره)، نماز وجوه متعددی در جنبه های گوناگون فرایند تربیتی داشته (مبانی، اصول، اهداف و روش) و نمازگزار می تواند سیر به طریق حق و مراحل اسفار اربعه عرفان و احوال سالک را در هر رکعت خود محقق و متبلور کند.

نظام خانواده، جامعه کوچکی است که هریک از اعضای آن باید به وظایفی پایبند باشند. زن و شوهر(همسران) که ارکان اصلی خانواده شمرده می شوند، وظایف مهم تری داشته و پایبندی به آن وظایف، نقش ارزنده ای در روابط خودشان و در روابط سایر اعضای خانواده دارد. حسن معاشرت و رعایت پاک دامنی از وظایفی است که در مقایسه با وظایف اخلاقی دیگر شاخص تر و پراهمیت تر است. در آموزه های دینی و تربیتی به این دو وظیفه، عنایت ویژه ای شده و به نقش آن در سلامتی خانواده، توجه خاصی شده است. در این مقاله با نگاهی تحلیلی ـ توصیفی به وظایف اخلاقی همسران، به ویژه حسن معاشرت و پاکدامنی همسران پرداخته شده است. هدف از پژوهش حاضر این است که این دو نقش و وظیفه اساسی از نگاه دینی و تربیتی و روان شناختی بررسی شود.

رعایت اخلاق حرفه ای کارکنان موجب ارتقای جایگاه یک سازمان در حوزة کسب و کار می شود. بررسی عوامل مؤثر بر رعایت اخلاق در جامعه و یا سازمان، در پرورش و رشد اخلاقیات مفید است. پژوهش پیش رو از نوع «توصیفی ـ پیمایشی» است که با هدف ارزیابی رابطة مدیریت امنیت اطلاعات و رعایت اخلاق کاری انجام شده است. این تحقیق ضمن بررسی مفاهیم امنیت اطلاعات و اخلاق کاری در سازمان، به معرفی ابعاد آنها می پردازد، سپس ارتباط بین اجزای آنها را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد. جامعة آماری مدیران و کارکنان شرکت های فعّال در حوزة فناوری اطلاعات هستند که توسط شورای عالی انفورماتیک رتبه بندی شده اند. برای آزمون فرضیه های تحقیق، از ضریب همبستگی اسپیرمن و آزمون Z استفاده شده است. از جملة مهم ترین نتایج پژوهش، شناسایی ارتباط مثبت و معنادار بین به کارگیری امنیت اطلاعات و رعایت اخلاق کاری در سازمان است.

در یک تقسیم بندی می توان علوم انسانی را به دو بخش توصیفی و دستوری تقسیم کرد. علوم انسانی توصیفی به علومی گفته می شود که به تبیین و توصیف پدیده های انسانی می پردازند. در مقابل، علوم انسانی دستوری به آن بخش از علوم انسانی گفته می شود که مجموعه ای از گزاره های دستوری (باید و نبایدهای) متناسب با مبانی از پیش پذیرفته شده را برای تحقق اهداف مورد نظر ارائه می دهند. اثبات یا انکار علوم انسانیِ دستوری همواره یکی از موارد اختلاف میان دانشمندان علوم انسانی بوده است، به گونه ای که گروهی آن را جزء علم می شمارند، اما گروهی دیگر، منکر علم بودن آن هستند. اتخاذ برخی روش ها در علوم انسانی و نیز اعتقاد به عدم ارتباط منطقی میان واقعیت و ارزش، زمینة انکار علوم انسانی دستوری را فراهم می کند. بر همین اساس، نقد دو عامل یادشده می تواند زمینه را برای اعتقاد به علوم انسانی دستوری هموار کند. در این پژوهش، پس از تبیین چیستی و ویژگی های علوم انسانی دستوری، دلایل منکران علوم انسانی دستوری، نقد و بررسی است.