تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)

خداوند متعال، پیامبر اسلام را با صفاتی برجسته، ویژگی ها و امتیازاتی خاص بر دیگر پیامبران و سایر مخلوقات، برتری داده است. ویژگی های پیامبر به خصایص النبی معروف شده است. خصایص النبی یکی از مباحث قدیم و در عین حال کمتر کاویده شده سیره پیامبر اعظم است که برخی از این خصایص به سبب حساسیت و عدم شناخت دقیق آنها، دست مایه مغرضان و شبهه افکنان قرار گرفته است. درباره ضرورت پرداختن به این موضوع دو رویکرد در میان عالمان شیعه و اهل سنت وجود دارد؛ برخی بر این باورند که این خصایص، مخصوص پیامبر است و با وفات آن حضرت، آنها نیز منقضی می شوند و نیازی به بررسی آنها نیست و برخی دیگر معتقدند که بررسی این خصایص به دلیل لزوم شناخت کامل پیامبر و دفاع از ایشان ضروری و واجب است. در این پژوهش، رویکرد عالمان متقدم و متاخر شیعه و اهل سنت به این موضوع و ویژگی های هر کدام بررسی می شود و در نهایت، ضرورت پرداختن به موضوع خصایص النبی تبیین می گردد.

طه حسین از اندیشمندان بزرگ مسلمان در قرن حاضر است که در آثار خود با روش های علمی و تحلیل برون دینی به بررسی حوزه-های مختلف تفکر اسلامی می پردازد. وی دارای آثار برجسته ای در حوزه تاریخ اسلام است. از آن جا که در پی تحولات دو قرن اخیر و فروپاشی امپراطوری عثمانی در کشورهای عربی، جریانی با تاکید بر مفاهیم عربی و نژاد عربی پدید آمده است و طرفداران این جریان می کوشند دلایلی برای تحکیم پایه های حکومت امویان و توجیه عمل کرد ایشان ارائه دهند، پژوهش حاضر در درجه اول با نگاهی تاریخی در پی دستیابی به نگرش طه حسین در مورد مبانی مشروعیت یک حکومت و در درجه دوم در پی بررسی دیدگاه وی پیرامون مشروعیت یا عدم مشروعیت خلافت اموی با تاکید بر شخص معاویه است.

حقیقت وعینیت تاریخی دو مولفه مهم فلسفه انتقادی تاریخ محسوب می شوند. امکان دست یابی به حقیقت تاریخی و میزان عینی بودن گزاره های آن، در مکاتب مختلف فلسفی و تاریخی بسته به نظام فکری، دیدگاه نظری و رویکرد روشی آن ها تعریف های مختلفی دارد و میزان خاصی از اعتبار و وثوق را به خود اختصاص می-دهد. این میزان اعتبار در دوره های جدید به ویژه در دوران سلطه مدرنیسم با چالش های جدی روبرو شد. با این حال ظهور برخی رویکردهای نو و انتقادی، در دوران پست مدرنیسم فضای مناسبی را برای طرح اندیشه های جدید با گرایش های دینی فراهم آورده است. پژوهش حاضر بر آن است تا در یک بررسی مقدماتی با مروری بر دیدگاه نظری و مبانی معرفتی نهج البلاغه در باره شناخت تاریخی و امکان تحقق آن، جایگاه حقیقت و عینیت تاریخی را از منظر امیرالمومنین مشخص کند. از بررسی های صورت گرفته، چنین بر می آید که امکان شناخت تاریخی از منظر امیرالمومنین در گستره نهج البلاغه امری بدیهی است و یکی از ارکان معرفت و یقین را تشکیل می دهد. هم چنین دست یابی به حقیقت امری امکان پذیر است و رویدادهای تاریخی تنها به جنبه-های مادی و محسوس که با ابزار تجربی و حسی بتوان آن را درک کرد، محدود نمی شوند. از طرفی از داده های نهج البلاغه چنین بر می آید که عینیت فارغ از ارزش گذاری امری محال است، اما این به معنای دخالت ذهن برای تحریف یا همسوسازی تاریخ با پیش فرض های مورد قبول فرد نیست.

گزارش های متفاوتی درباره تاریخ شهادت امام حسن مجتبی ارائه شده است که تاریخ های هفتم و بیست و هشتم صفر در میان شیعیان مشهورتر از سایر گزارش ها هستند. این پژوهش برای پی بردن به زمان دقیق شهادت امام حسن مجتبی، ابتدا گزارش های منابع شیعه و اهل سنت را درباره تاریخ شهادت آن حضرت بررسی می کند. سپس به نقد ابعاد مختلف گزارش هفتم صفر، مانند شخصیت راوی، صحت انتساب گزارش به وی، فاصله زمانی میان وقوع رخداد و راوی و اشتباه در نسخه برداری می پردازد. و پس از بررسی گزارش بیست و هشتم صفر به روشی مشابه آن را بر گزارش هفتم صفر ترجیح می دهد.

بررسی ویژگی های خاندان سرشناس و حدیث گرای بنی زبیر به پژوهشگران تاریخ و فقه، کمک می کند تا با چگونگی شکوفایی و افول این دودمان و نقش ایشان در جریان های تاریخی و فقهی آشنا شوند. آل زبیر از خاندان هایی بسیار مشهور در تاریخ اسلام هستند. ایشان فعالیت خود را با تلاش برای رسیدن به خلافت آغاز کردند و هم زمان به نشر احادیث پرداختند. بیشتر روایت های ایشان، تلاشی بود برای جلوه بخشی به این خاندان و موثر نشان دادن نقش زبیریان در تاریخ صدر اسلام. این پژوهش به بررسی ویژگی های خاندانی این تبار، فعالیت ها و روابط ایشان با علویان، امویان و عباسیان می پردازد.

آثار جغرافیایی قرن های سوم و چهارم هجری به دو مکتب جغرافیایی عراقی و بلخی تقسیم می شوند و محققان ویژگی های خاصی را برای هریک از آنها بیان کرده اند. پژوهش حاضر با بررسی و تحلیل آثار ابن خرداذبه، یعقوبی و ابن رسته، نمایندگان برجسته مکتب جغرافیایی عراق، به تبیین ویژگی های خاص این مکتب و هریک از این جغرافی نویسان می پردازد. هدف از این پژوهش اثبات این فرضیه است که شباهت های فراوانی میان مطالب و روش پژوهش این جغرافی نویسان وجود دارد، اما آن ها به دنبال روشی کلی، مشخص و از پیش تعیین شده نبودند و هریک اصول و روش خاصی را در آثار خود به کار برده اند. به نظر می-رسد به جای مکتب های مختلف، بهتر است از «مکتب جغرافیایی» اسلامی سخن گفت.

دولت اموی در اواخر قرن اول هجری، زبان فارسی دیوان ها را به عربی تبدیل کرد. اما این امر در خراسان با تاخیر انجام شد. در ابتدا گفت وگو میان اهالی بومی خراسان و اعراب ساکن در آن دیار مشکل بود و به تدریج آنان با اصطلاح های مهم زبان های یک دیگر آشنا شدند. فراگیری زبان گروه مقابل، برای نسل دوم آسان تر بود. اعرابی که مسئولیت اداری داشتند و با مردم در ارتباط بودند تا حدودی زبان فارسی را فرا می گرفتند. برخی از داعیان عرب عباسی، زبان فارسی را یاد گرفتند تا امر دعوت را در میان بومیان خراسان گسترش دهند، بومیانی نیز که از سوی عرب ها در پست های مهم منصوب می شدند و به ویژه کسانی که قصد یاد گیری علوم اسلامی را داشتند، زبان عربی را فرا می گرفتند. یک نسل پس از ورود اعراب به ایران، نحویون بزرگی در ادب عربی در میان بومیان ایرانی پیدا شدند.

جنوب جزیره العرب که در کتیبه های باستانی به نام یمنت خوانده می شود از سال1200 پیش از میلاد دارای نظام های حکومتی بوده است. مورخان به این سرزمین به سبب پیشینه تاریخی آن در دوران های پیش و پس از ظهور اسلام توجه کرده اند. هم چنین در قرآن، توجه ویژه ای به این منطقه شده است. این پژوهش تاریخی به حوادث پس از ظهور اسلام در این سرزمین می پردازد و پیدایش و تطور دولت زیدی در یمن و تحولات آن را در میانه سال های 280 ـ 298 ﻫ ق / 893 ـ 911 م بررسی می کند. پیدایش این دولت در یمن و فعالیت امامان زیدی و شیعیانشان در این بخش از جهان اسلام سبب شد این دولت، تنها حکومت زیدی باشد که بیش از هزار سال پایدار بماند.